Фрунзе Михаил Васильевич

Фрунзе Михаил Васильевич (партия псевдонимы Михайлов, Трифоныч, Арсений, әҙәби псевдонимы Сергей Петров, А. Шуйский, М. Мирский; 2 февраль 1885 йыл, Бишкәк, Семиреченск өлкәһе — 31 октябрь 1925 йыл, Мәскәү) — революционер, СССР-ҙың дәүләт һәм хәрби эшмәкәре, Граждандар һуғышы осоро Ҡыҙыл Армияһының иң эре хәрби етәкселәренең береһе хәрби теоретик.

Михаил Васильевич Фрунзе рус. Михаил Фрунзе
Флаг 2-й СССР-ҙың Революцион-хәрби советы рәйесе
26 ғинуар — 31 октябрь 1925 йыл
Алдан килеүсе:	Лев Давидович Троцкий
Дауамсы:	Климент Ефремович Ворошилов
Флаг 2-й СССР-ҙың хәрби һәм диңгеҙ эштәре буйынса Халыҡ комиссары
25 ғинуар — 31 октябрь 1925 йыл
Хөкүмәт башлығы:	Алексей Иванович Рыков
Алдан килеүсе:	Лев Давидович Троцкий
Дауамсы:	Климент Ефремович Ворошилов
Флаг РКП(б) ЦК Политбюроһы ағзалығына кандидат
2 июнь 1924 — 31 октябрь 1925
Тыуған:	2 февраль 1885 Рәсәй империяһы, Төрөкстан генерал-губернаторлығы, Семиреченск өлкәһе, Бишкәк
Үлгән:	31 октябрь 1925 СССР, РСФСР, Мәскәү
Ерләнгән:	Кремль диуарындағы некрополь[d]
Атаһы:	Василий Михайлович Фрунзе[d]
Балалары:	Фрунзе, Тимур Михайлович[d] Фрунзе, Татьяна Михайловна[d]
Партия:	РКП(б) 1904 йылдан
Белеме:	Санкт-Петербург политехник институты
Хәрби хеҙмәте
Принадлежность:	СССР
Ғәскәр төрө:	Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы
Звание:	Фронт командующийы
Сражения:	Рәсәйҙә Граждандар һуғышы, Кровавое воскресенье[d], Декабрьское восстание в Москве (1905)[d], Февраль инҡилабы, Октябрьское вооружённое восстание в Москве 1917[d], Урыҫ армияһының яҙғы һөжүме, Көнсығыш фронтының контрһөжүме, Уральско-Гурьевская операция[d], Бохара операцияһы (1920), Северно-Таврийская операция[d] һәм Перекопско-Чонгарская операция[d]
Автограф:
Наградалары:	Почётлы революцион ҡоралы

Революцияға тиклем эшмәкәрлеге

Мещандарҙан, Бишкәк ҡалаһында хеҙмәт иткән фельдшер, молдаван Фрунзе Василий Михайловичтың (1854—1897) улы. Народоволец ҡыҙы Софья Попова Алексеевнаға өйләнә. Революцион идеялар менән беренсе мәртәбә гимназияла түңәрәгендә Верный (хәҙер Алматы) ҡалаһында таныша. 1904 йылда Петербург политехник институтына уҡырға инә, Рәсәй социал-демократик эшселәр партияһына инә. Тәүге тапҡыр революция идеялары өсөн ноябрҙә ҡулға алына.

1905 йылдың 9 ғинуарында, Ҡанлы йәкшәмбелә, Петербургта Һарай майҙанында ҡатнаша, ҡулын яралайҙар. Һуңынан Михаил Васильевич, нәҡ ошо ваҡиға уны «революция генералдарына» алып килеүен таный.

1905—1907 йылдарҙа, революция осоронда, Мәскәүҙә, май айынан — Иваново-Вознесенскиҙә һәм Шуяла («Арсений иптәш» псевдонимы аҫтында) партия эшен алып бара, РСДРП комитеты ағзаһы була. Иваново-Вознесенск дөйөм туҡыусылар стачкаһы етәкселәренең береһе (май — июль 1905 йыл) була. Иваново-Вознесенск һәм Шуя эшселәре хәрби дружинаһы етәкселегендә Мәскәүҙә 1905 йылдағы Декабрь ҡораллы ихтилалында ҡатнаша. 1906 йылда —Стокгольмда Иваново-Вознесенск округ ойошмаһынан РСДРП -ның IV съезы делегаты. Съезда ул В. И. Ленин менән таныша.

1907 йылда РСДРП-ның V съезы делегаты итеп һайлана, әммә ҡулға алына һәм 4 йылға каторгаға ебәрелә.

1907 йылдың 21 февралендә (тотҡон булараҡ) Павел Гусев менән берлектә Дмитровка ауылы эргәһендә полиция уряднигы Никита Перловты үлтерергә маташҡан. 24 мартта Шуяла ҡулға алына һәм полицияға ҡораллы ҡаршылыҡ күрһәткән өсөн уға ҡаршы эш асыла. Үлтерергә маташыу өсөн ике мәртәбә (27.1.1909 һәм 22-23.9.1910) үлем язаһына хөкөм ителә, әммә йәмғиәт баҫымы аҫтында язаһы 6 йыллыҡ каторга эштәренә алмаштырыла. Владимир, Николаевск һәм Александровск каторга төрмәләрендә ултырғандан һуң 1914 йылдың мартында Иркутск өлкәһе Манзурка ауылына мәңгелек һөргөнгә ебәрелә. 1915 йылдың авгусында, һөргөнселәр ойошмаһын ойошторғандан һуң, Читаға ҡаса, унда ул В. Г. Василенко паспорты буйынса йәшәй, гәзит һәм журнал редакцияларында эшләй, күсенеү идаралығында статистик бүлегендә һәм "Байкал аръяғы" аҙналыҡ гәзите редакцияһында эшләй. 1916 йылда Мәскәү ҡалаһына күсеп килә, ә артабан Михаил Александрович Михайлов исемендәге паспорт менән һәм Бөтә Рәсәй земство союзы йүнәлтмәһе буйынса Белоруссияға күсеп китә. 1916 йылдың апрелендә Фрунзе партия ҡушыуы буйынса Михайлов фамилияһы аҫтында Бөтә Рәсәй земство союзының Көнбайыш фронты комитетына статистик вазифаһында эшкә төшә (тыл, башлыса тәьмин итеү ойошмаһы).

1917 йылдың 4 мартында Минск ҡалаһының граждандар коменданты бойороғо буйынса Михайлов Михаил Александрович тәртип һаҡлау буйынса Бөтә Рәсәй земство союзының милиция начальнигы итеп тәғәйенләнә. Ошо көн Белоруссия милицияһының тыуған булып һанала.

1917 йылдың 4 мартынан 5 мартҡа ҡараған төндә М. В. Фрунзе (Михайлов) етәкләгән эшселәр хәрби дружина отрядтары Минск гарнизоны һалдаттары менән берлектә ҡала полиция идаралығын, шулай уҡ архив һәм эҙәрләү бүлектәрен баҫып алалар һәм һаҡ аҫтына иң мөһим дәүләт учреждениеларын алалар. Милиция эштәренән башҡа (Минск ҡалаһының милиция начальнигы), 1917 йылдың йәйендә Фрунзе түбәндәге вазифаларҙы биләй:: Минск һәм Вилена крәҫтиән депутаттары Советы исполкомы рәйесе, «Крәҫтиән гәзите» мөхәррире, "Звязда " большевик гәзите редакторҙарының береһе, Минск ҡала РСДРП комитеты ойоштороусыһы һәм ағзаһы, Көнбайыш фронты һалдаттар комитеты ағзаһы, Минск эшсе һәм һалдаттар советы ағзаһы (рәйесе — И. Е. Любимов 1917 йылдың 8 (21) июненән август айына тиклем). Минск ҡалаһында Михайлов 1917 йылдың сентябренә тиклем хеҙмәт итә, ә һуңынан партия уны Шуя ҡалаһына күсерә.

Көнбайыш фронтының 3-се һәм 10-сы армияларында йәшерен партия ячейкаларын ойоштора.

Август аҙағынан Шуя эшсе, крәҫтиәндәр һәм һалдаттар Советы рәйесе, өйәҙ земство управаһы һәм ҡала думаһы рәйесе; Петроградта Бөтә Рәсәй демократтар кәңәшмәһендә Шуя вәкиле.

Революциянан һуңғы эшмәкәрлеге

Ҡыҙыл командарм Михаил Фрунзе, 1919 йыл

Мәскәүҙә 1917 йылдағы түңкәрелеш ваҡытында «Метрополь» кунаҡхана бинаһы янында алыштарҙа ҡатнаша. Владимир губернаһы большевиктарынан Ойоштороу йыйылышы депутаты. 1918 йылдың беренсе яртыһында — Иваново-Вознесенск РКП(б) губкомы, губсовнархоз рәйесе һәм Иваново-Вознесенск губернаһы хәрби комиссары. 1918 йылдың авгусынан — Ярославль хәрби округы хәрби комиссары. 1919 йылдың февраль — май айҙарында РККА-ның аҡтарҙы яҙғы һөжүм барышында тар-мар иткән 4-се армияһы, май—июнь айҙарында — Төркөстан армияһы, март—июлдә — шулай уҡ Көнсығыш фронтының Көньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө, 19 июлдән 15 авгусҡа тиклем — бөтә Көнсығыш фронты командующийы. Адмирал А. В. Колчактың төп көстәренә ҡаршы уңышлы һөжүм операциялары өсөн Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән наградлана. 1919 йылдың 15 августынан 1920 йылдың 10 сентябренә тиклем — Төркөстан фронты командиры. Төркөстан комиссияһы ВЦИК һәм СНК ағзаһы (октябрь, 1919 — июль, 1920); Бохара эмиратына Ҡыҙыл армияһы баҫып инеү юлы менән революция «ойоштороуы» яҡлы, Бохараның оборонаһы менән етәкселек итә (30 август — 2 сентябрь 1920).

27 сентябрҙән Көньяҡ фронты менән етәкселек итә. Генерал П. Н. Врангель ғәскәрҙәрен Төньяҡ Тавриянан һәм Ҡырымдан ҡыуыуҙың ойоштороусыһы. Врангелдәр менән көрәште Н. И. Махно Баш күтәреүселәр армияһы менән берлектә алып бара. Махно менән ул 1920 йылдың октябрендә аҡ ғәскәрҙәргә ҡаршы берҙәм хәрәкәт итеү тураһында килешеү төҙөй һәм уның менән һәйбәт шәхсән мөнәсәбәттәр булдыра. Перекоп штурмынан һуң Врангель ғәскәрҙәренә Ҡырымды үҙ ирке менән ташлап китеү тәҡдиме менән телеграмма ебәрә. 1920 йылдың 3 декабрендә Украинала Реввоенсовет вәкиле һәм Украина һәм Ҡырым ҡораллы көстәре командующийы итеп тәғәйенләнә, шул уҡ ваҡытта КПУ (б) Политбюро ЦК ағзаһы итеп һайлана, 1922 йылдың февраленән — УССР-ҙың СНК рәйесе урынбаҫары.

Мәскәү бойороғона ярашлы Махноның Баш күтәреүсе армияһын һәм Ю. О. Тютюнник отрядын ҡыйратыу менән етәкселек итә (шуның өсөн 1924 йылда икенсе Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән наградлана)

1921 йылдың ноябрендә Анкарала Ғәҙәттән тыш илселекте етәкләй, Ататөрк менән һөйләшеүҙәр алып бара.

Файл:14th Conference of the All-Union Communist Party (Bolsheviks).jpg

XIV партконференция, 1925 йылдың апреле, М. В. Фрунзе — һулдан икенсе.

1924 йылдың мартынан — СССР Реввоенсоветы рәйесе һәм хәрби һәм диңгеҙ эштәре буйынса нарком урынбаҫары, 1924 йылдың апреленән — Ҡыҙыл Армияһы штабы начальнигы һәм РККА-ның Хәрби академияһы начальнигы. 1925 йылдың ғинуарынан СССР Реввоенсоветы рәйесе һәм хәрби һәм диңгеҙ эштәре буйынса наркомы.

1924—1925 йылдарҙа Фрунзе етәкселегендә хәрби реформа — армияның һанын ҡыҫҡартыу, бер башлыҡлылыҡ принцибы, хәрби аппараттың һәм Ҡыҙыл Армияның сәйәси идаралығының үҙгәртеп ҡороуы, Ҡораллы кҡстәре структураһында даими армияның һәм территориаль-милиция формированиеларының ойоштормаһы үткәрелә. Бер нисә хәрби-теоретик эштәр авторы.

Фрунзе эшкәрткән Хәрби доктрина марксизмдың хәрби теорияла ҡулланыуында төҙөлә һәм армияла сәйәси бүлектәргә һәм коммунистик ячейкаларға айырым урын бүлә.

ВЦИК, СССР-ҙың ЦИК Президиумы ағзаһы. 1921 йылдан —РКП (б) ЦК ағзаһы, 1924 йылдан — ЦК Политбюро ағзаһына кандидат, РКП (б) Оргбюро ағзаһына кандидат.

Граждандар һуғышы йылдарында ул бер нисә тапҡыр шәхсән үҙ ирке менән ҡоралһыҙланған һәм ЧК-ға ғәйебен танып килгән Совет власы дошмандарына хәүефһеҙлек гарантияларын бирә (Урал аръяғы казактарына, Ҡырымдағы армия офицерҙарына, Бохара «баҫмасыларына», махновецтарға).

Фрунзе һәм Өфө ҡалаһының азат ителеүе

Нәҡ Өфө аҫтындағы алыштарҙа күрһәткән шәхси батырлығы, еңеү менән тамамланған контрһөжүмдең иҫ киткес оҫта ойошторғанлығы һәм үткәрелгәне өсөн Фрунзе Ҡыҙыл Байрағы ордены менән наградлана.

Үлеме

Михаил Фрунзеҙы ерләү

Ашҡаҙан язваһынан һуң дөйөм ҡан ағыулауынан вафат була (рәсми һығымта).

Вафат булғандан һуң, Мәскәүҙә Фрунзе Троцкий заказы буйынса үлтерелгән тигән имеш-мимеш хәбәр тарала. Фрунзе Троцкийҙы Наркомвоен вазифаһында алмаштыра һәм ул тере сағында Троцкийҙы дошман тип күрә.

Үлемен Сталин ойошторған тигән версия ла бар, сөнки ул операция эшләтеүҙә ныҡышҡан. Был версия Пильняктың «Повесть непогашенной луны» повесында, шулай уҡ башҡа әҫәрҙәр буйынса ҡуйылған фильмдарҙа ла сағылдырыла. Үлтереүҙе ойоштороу тураһындағы версия Бажановтың «Воспоминания бывшего секретаря Сталина» исемле китабында ла тасуирлана.

Фрунзе үҙе ҡатыны Софья Алексеевнаға Ялтаға яҙған: «Мин һаман да дауаханала. Шәмбе көнө ҡабаттан консилиум була. Операцияны эшләмәй ҡуймаһындар тип ҡурҡыңҡырайым». Михаил Васильевич ҡатынына, ҡарар менән ҡәнәғәт булыуы һәм табиптар һәйбәтләп нимә унда барлығын күрерҙәр һәм кәрәкле дауалау билдәләр, тип өмөтләнеүен белдергән.

Ерләү

Фрунзе ҡатынының ҡәберлеге Новодевичий зыяратында Мәскәүҙә

1925 йылдың 3 ноябрендә Мәскәүҙә Ҡыҙыл майҙанда Кремль стенаһы янында ерләнә.

Ғаиләһе

• Атаһы — Фрунзе Василий Михайлович (1854 — февраль, 1897) Херсон губернаһы крәҫтиәндәренән була, милләте буйынса молдаван. Мәскәү фельдшер мәктәбен тамамлағандан һуң армияға алына һәм Төркөстанға ебәрелә. Хеҙмәт срогын тултырғас, 1879 йылда, Бишкәктә йәшәргә ҡала, фельдшер булып эшләй.
• Әсәһе — Мавра Ефимовна Бочкарева (1861—1933), Воронеж губернаһынан күсеп килгән рус күскенсе крәҫтиәндәрҙән. 1879 йылда В. М. Фрунзеға кейәүгә сыға.

Василий Михайлович һәм Мавра Ефимовна Фрунзе ғаиләһендә биш бала була: улдары Константин һәм Михаил һәм ҡыҙҙары Людмила, Клавдия һәм Лидия.

Өлкән ағаһы Константин Васильевич (1881—1940) Верный гимназияһын алтын миҙалға тамамлай, был уға юғары уҡыу йортона инергә өҫтөнлөк бирә.Белемен Ҡазан университетының медицина факультетында дауам итә, уны 1906 йылда тамамлай. рус-япон һуғышында ҡатнаша, Бишкәктә земство табибы булып эшләй. Граждандар һуғышы осоронда һәм унан һуң хәрби-табиплыҡ эшендә була. 1928 йылдан алып суд медицинаһында. Тажик СССР-ның атҡаҙанған табибы, Тажик ССР-ның Социалистик хеҙмәте Геройы. 1940 йылда һаулығы насарайыу сәбәпле хаҡлы ялға сыға. Ошо уҡ йылда Мәскәүгә күсә һәм 1940 йылдың 25 декабрендә вафат була. Уның ике улы һәм бер ҡыҙы булған: Михаил, Борис, Нина. Константин Васильевичтың вариҫтары Мәскәүҙә йәшәй.

Апаһы Клавдия Васильевна Фрунзе-Гаврилова (1887—1948) 1906 йылда алтын миҙалға Верный гимназияһын тамамлай. Кейәүгә сыҡҡандан һуң ире белем алған Италияға китә. Һуңынан Мәскәүгә ҡайта һәм уҡыуын дауам итә. Ике ҡыҙы булған: Ольга һәм Юлия. Уның вариҫтары Мәскәүҙә йәшәй.

Һеңлеһе Людмила Васильевна Фрунзе-Боголюбова (1890—1959) Верный ҡалаһында ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһын һәм табип-терапевт һөнәре буйынса Петербург медицина институтын тамамлай. Ҡырғыҙстанда участка табибы булып эшләгән. Ире һәләк булғандан һуң улдары һәм ҡайныһы менән бергә Ҡытайҙа йәшәй, Ҡытайҙағы Рәсәй сауҙа илселегендә эшләй. 1930 йылдың июненән һәм артабан ғүмеренең аҙағынаса Мәскәү медицина учреждениеларында эшләй. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы, медицина хеҙмәте полковнигы. Уның ике улы булған. Вариҫтары Мәскәүҙә йәшәй.

Өсөнсө һеңлеһе Лидия Васильевна Надеждина - Фрунзе (1898—1978) атаһы үлгәндән һуң тыуған. Верный ҡалаһындағы ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһын тамамлағас, эшкә төшә, сөнки уҡырға мөмкинселеге булмай. Әсәһе менән Бишкәктә йәшәй. Кейәүгә геолог Алексей Михайлович Надеждинға сыға. Лидия исемле ҡыҙы булған. Вариҫтары Санкт-Петербургта йәшәй.

Ҡатыны — Фрунзе (ҡыҙ фамилияһы Попова, һуңынан Колтановская) Софья Алексеевна (12.12.1890—04.09.1926). Үҙенә үҙе ҡул һала.

Михаил Васильевич һәм Софья Алексеевна Фрунзе ғаиләһендә ике бала була, 1925 йылда атаһы һәм 1926 йылда әсәһе үлгәненән һуң уларҙы өләсәләре Фрунзе Мавра Ефимовна (1861—1933) тәрбиәләй. Өләсәләре ҡаты ауырыуы сәбәпле 1931 йылда уларҙы ВКП (б) ЦК Политбюроһының махсус ҡарарын алған аталарының дуҫы К. Е. Ворошилов уллыҡҡа ала.

Улы — Фрунзе Тимур Михайлович (1923—1942) — лётчик-истребитель, Советтар Союзы Геройы (үлгәндән һуң).

Ҡыҙы — Фрунзе Татьяна Михайловна (02.08.1920) — профессор, химия фәндәре докторы, 1960—1970 йылдарҙа — органик химия буйынса ҙур белгес. Мәскәү химия-технология институтын тамамлаған.

Хәтер

• 
  Санкт-Петербургта Фрунзе урамында мемориаль таҡтаташ
• Смоленскта мемориаль таҡта.
  Смоленскта мемориаль таҡта.

Фрунзе исеме атамаларҙа

Михаил Васильевич Фрунзе исемен хәҙерге ваҡытҡа тиклем төрлө тораҡ пункттары һәм объекттар йөрөтә.

Тәбиғи географик объекттар

• Фрунзе пигы — Памир төньяғында Зулумарт һыртындағы тау бейеклеге.

Территориаль берәмектәре һәм тораҡ пункттары

• Фрунзе ҡалаһы — Ҡырғыҙ ССР—ның баш ҡалаһы (1926—1991, хәҙер Ҡырғыҙстан, Бишкәк);
• Фрунзе ҡалаһы Молдавияла;
• Фрунзе өлкәһе — 1939—1959, хәҙер — Чүй өлкәһе;
• Фрунзе райондары —
  • Фрунзе районы — хәҙер Медео районы, Алматы (Ҡаҙағстан);
  • 1992 йылға тиклем Кадамжай (Ҡырғыҙстан) һәм Дангарин (Үзбәкстан) райондары Фрунзе исемен йөрөткән;
  • Волгоград өлкәһендә Фрунзе районы (1937—1963);
  • Ворошиловоград өлкәһе Фрунзе районы (1949—1966) (хәҙер Славяносербс районы, Украина).
• Фрунзе, Фрунзовка һәм Фрунзевец — ҡала тибындағы ҡасабалар, ҡасабалар, ауылдар.

Урамдар һәм тораҡ пункттарындағы башҡа объекттар

• Фрунзе районы Владивосток, Владимир, Иваново, Минск, Санкт-Петербург, Саранск, Һарытау, Липецк, Ярославль ҡалаларында,
• Фрунзе районы Мәскәүҙә — төрлө ваҡытта был исемде төрлө райондар йөрөткән, хәҙер юҡ
• Фрунзе 1 һәм Фрунзе 2 жилмассивтары һәм Днепрҡалаһында, (Украина). 2016 йылда үҙгәртелә
• Фрунзе урамы Днепр ҡалаһында, (Украина). 2016 йылда үҙгәртелә
• Фергана ҡалаһында Фрунзе массивы (Үзбәкстан)
• Элекке Советтар Союзы ҡалалары урамдары Фрунзе хөрмәтенә уның исемен йөрөткән. Ҡайһы берҙәре 1991 йылдан һуң үҙгәртелә
• Михаил Васльевич Фрунзе тыуған урам Бишкәктә уның исемен йөрөтә.Ошо урамда М. В. Фрунзе музейы бар
• Мәскәүҙә — 1-се Фрунзе, 2-се Фрунзе, 3-се Фрунзе урамдары һәм Фрунзе яр буйы (бөтәһе лә «Фрунзе» метро станцияһынан алыҫ түгел )
• Иваново ҡалаһында Арсений урамы (1905 йылда ҡулланылған псевдонимы хөрмәтенә)
• Фрунзе радиусы (хәҙер юҡ) - Мәскәү метроһының Киров-Фрунзе линияһында (хәҙер Сокольники линияһы)
• Метрополитен станциялары:
  • «Фрунзе» —Мәскәүҙә
  • «Фрунзе» — Санкт-Петербургта
  • «Фрунзе» — Минскиҙа

Урамдарҙан тыш, күп кенә ҡалаларҙа М. В. Фрунзе исеме проспекттарға,майҙандарға, парктарға, скверҙарға һ.б. бирелгән. Шулай уҡ уның исемен предприятиелар һәм ойошмалар (шахта, фабрика, стадион, институт, санаторий, хәрби училищелар һ.б.)йөрөтә.

М. В. Фрунзе исеме Башҡортостанда

Ауылдар

• Фрунзе (Борай районы)
• Фрунзе (Туймазы районы)
• Фрунзе (Иглин районы)

Урамдар

• Cибай ҡалаһы
• Октябрьский ҡалаһы
• Ишембай ҡалаһы
• Бөрө ҡалаһы
• Стәрлетамаҡ ҡалаһы
• Яңауыл ҡалаһы
• Благовещенск ҡалаһы
• Салауат ҡалаһы
• Мәләүез ҡалаһы
• Бәләбәй ҡалаһы
• Баймаҡ ҡалаһы
• Талбазы (Ауырғазы районы)
• Мораҡ ауылы (Күгәрсен районы)
• Иглин ауылы (Иглин ауылы))
• Үрге Тәтешле ауылы (Тәтешле районы)
• Баҡалы ауылы (Баҡалы районы) һ.б.
  • Өфө ҡала советының 2008 йылдың 30 июнендәге ҡарарына ярашлы Фрунзе урамы (элекке Б.-Ильинская, Бухарин) Зәки Вәлиди исеменә үҙгәртелде.

Һәйкәлдәр

Иванов ҡалаһында һәйкәл

Мәскәү ҡалаһында һәйкәл

Дөйөм ғәскәри академия алдында бюст

Тирасполдә иҫтәлекле знак

• Ярославлдә һәйкәл.
• Мәскәүҙә (бер нисә һәйкәл, шул иҫәптән Ҡыҙыл майҙандағы ҡәберлектәге бюст һәм «Фрунзе» метро станцияһы)
• Владимир ҡалаһында
• Иванов ҡалаһындағы цирк бинаһы янында, скверҙа, «Ҡыҙыл Талка» мемориалында
• Шуяла Дәүләт мемориаль музейы асылған, шулай уҡ 1927 йылда илдә беренсе һәйкәл ҡуйылған
• Санкт-Петербург ҡалаһында «Арсенал» заводы алдында
• Киевта (М. В. Фрунзе исемендәге юғары дөйөм ғәскәре училищеһы территорияһында)
• Евпаторияла
• Истанбулда (Мостафа Кәмал Ататөрк һәйкәленең фрагменты Таксима майҙанында)
• Иваново өлкәһе Родников районындағы Тайманиха ауылында
• Ташкентта
• 1967 йылда һәйкәл Алматы ҡалаһында ҡуйылған, 2007 йылдың февралендә «Һары-Арҡа» киотеатры артындағы скверға күсерелә^[16].
• Алматы ҡалаһында (Ҡаҙағстан) күренекле эшмәкәрҙәр Аллеяһында постаментта бюст ҡуйылған.
• Бишкәктә тимер юлы вокзалы янында
• Минскиҙа Фрунзе районы хакимиәте янында
• Омск кадет корпусы территорияһында (совет осоронда Фрунзе исемендәге Омск юғары дөйөм ғәскәри ике тапҡыр Ҡыҙыл Байраҡлы училищеһы)
• Омск өлкәһендә Муромцев районында Гурово ауылында
• Һарытауҙа Фрунзе районы хакимиәте янында
• Быхово — 1 хәрби ҡаласығында Офицерҙар йорто алдында бюст ҡуйылған

Филателияла

• 
  СССР почта маркаһы, 1935 йыл
• 
  СССР почта маркаһы, 1940 йыл
• 
  СССР почта маркаһы, 1960 йыл
• 
  СССР почта маркаһы, 1985 йыл

Кинола сағылдырылыуы

Граждандар һуғышы осорондағы күренекле военачальник булараҡ Фрунзе образы совет, ә һуңынан Рәсәй кинематоргафында бик популяр була.

Башҡарыусылары:

• Хомятов Роман Захарьевич — 11 кинофильмда:
  • На вес золота (1983)
  • Две главы из семейной хроники (1983)
  • Великая судьба (1981)
  • Поезд чрезвычайного назначения (1980)
  • Девушка из легенды (1980)
  • Красная площадь (1970)
  • Гибель чёрного консула (1970)
  • Бег (1970)
  • Штрихи к портрету В. И. Ленина (1967—1970)
  • Шестое июля (1968)
  • Товарищ Арсений (1964)
• Самойлов Евгений Валерианович — «Крушение эмирата» (1955)
• Михайлов Александр Александрович — «Гроза над Белой» (1968)
• Егоров Геннадий Семёнович — «Маршал революции» (1978)
• Саитов Виктор Петрович — «Большая-малая война» (1980), «Огненные дороги» (1984)
• Гладий Григорий Степанович — «Не имеющий чина» (1985)
• Никоненко Сергей Петрович — «Уполномочен революцией» (1987)
• Стеклов Владимир Александрович — «Повесть непогашенной Луны» (1990)
• Мадянов Роман Сергеевич — «Троцкий» (1993)
• Скляр Игорь Борисович — «Московская сага» (2004)
• Мохов Александр Анатольевич — «Есенин» (2005)
• Шалыга Валерий Леонтьевич — «Девять жизней Нестора Махно» (2007)
• Крылов Владимир Викторович — «Мустафа Шокай» (2008)[1]
• Шингарёв Павел Анатольевич — «Страсти по Чапаю» (2012)

Хеҙмәттәре

• Фрунзе М. В. О молодёжи / Фрунзе М. В. — М.: Мол. гвардия, 1937. — 118 с.: портр.
• Фрунзе М. В. Избранные произведения. — М.: 1950.
• Фрунзе М. В. Избранные произведения. Т. 1: 1918—1925 гг. / Фрунзе М. В. — М.: Воениздат, 1957. — 472 с.: портр.
• Фрунзе М. В. Избранные произведения. Т. 2: 1921—1925 гг. / Фрунзе М. В. — М.: Воениздат, 1957. — 498 с.: ил.
• Фрунзе М. В. Избранные произведения / Предисл. М. Гареева. — М.: Воениздат, 1977. — 480 с.: ил.
• Фрунзе М. В. Неизвестное и забытое: Публицистика, мемуары, документы и письма / Фрунзе М. В. — М.: Наука, 1991. — 272 с.
• Фрунзе М. В. Единая военная доктрина и Красная армия // Красная новь : журнал / под ред. А. К. Воронского. — М., 1921. — № 1. — С. 94—106.
• М. Мирский. Европейские цивилизаторы и Марокко. — Шталь А. В. Малые войны 1920–1930-х годов. М.: ACT; СПб.: Terra Fantastica, 2003. — 544 с.: ил. — (Военно-историческая библиотека). Тираж 5000 экз. ISBN 5-17-016557-9, ISBN 5-7921-0605-3. — Военный вестник, 1925.

Әҙәбиәт

• Сталин И. В. Речь на похоронах Фрунзе, 3 ноября 1925 г  (билдәһеҙ). «Правда» № 253 (5 ноябрь 1925). Дата обращения: 10 ғинуар 2013. Архивировано 10 ғинуар 2013 года.
• Троцкий Л. Д. Памяти М. В. Фрунзе  (билдәһеҙ). «Известия» № 259 (13 ноябрь 1925). — Речь на траурном заседании, посвящённом памяти Михаила Васильевича Фрунзе, в г. Кисловодске 2 ноября 1925 г. Дата обращения: 10 ғинуар 2013. Архивировано 10 ғинуар 2013 года.
• Ворошилов К. Е. О молодёжи / Ворошилов К. Е., Фрунзе М. В. — М.: Партиздат, 1936. — 158 с.: ил.
• Попов Ф. Г. Жизнь замечательных большевиков: В. В. Куйбышев, М. В. Фрунзе, В. П. Арцыбушев, Н. Е. Вилонов, А. А. Масленников, П. А. Вавилов, В. П. Мяги, Ф. И. Венцек, С. И. Дерябина, А. А. Буянов, О. Айведе, А. П. Галактионов / Попов Ф. Г., Машковцев Л. В. — Куйбышев: Куйбышев. изд-во, 1938. — 78 с.
• Борисов С. М. В. Фрунзе: Краткий биографич. очерк / Борисов С. — М.: Воениздат, 1938. — 138 с.: ил., портр. То же. 1940. — 118 с.: ил.
• М. В. Фрунзе на фронтах гражданской войны: сборник документов. — М.: Воениздат, 1941. — 471 с.: ил., портр.
• Березов П. И. Михаил Васильевич Фрунзе : Краткий биограф. очерк / Березов Павел Иванович. — М.: Моск. рабочий, 1947. — 110 с.: портр.
• Александров В. А. М. В. Фрунзе о физической подготовке воина / Александров В. А. // Теория и практика физ. культуры. — 1950. — Т. XIII. — Вып. 2. — С. 98-104.
• Михаил Васильевич Фрунзе. Полководческая деятельность. / сб. ст. — М., 1951
• Вигилянский Н. Д. Повесть о Фрунзе / [Илл.: Б. В. Преображенский]. — М.: Сов. писатель, 1957. — 191 с.: ил.
• М. В. Фрунзе: Жизнь и деятельность / Под общ. ред. Ф. Н. Петрова. — М.: Госполитиздат, 1962. — 350 с.: ил., портр.
• Дьеркеи Е. Рядом с Фрунзе / Авториз. пер. с венгер. Ю. Шишмонина. — М.: Воениздат, 1963. — 108 с.: ил.
• Архангельский Вл. Фрунзе / Архангельский Вл. — М.: Мол. гвардия, 1970. — 509 с.: ил.
• О комсомоле и молодёжи: Сборник / В. И. Ленин. М. И. Калинин. С. М. Киров. Н. К. Крупская. В. В. Куйбышев. А. В. Луначарский. Г. К. Орджоникидзе. М. В. Фрунзе. К. Е. Ворошилов. — М.: Мол. гвардия, 1970. — 447 с.
• Алдан-Семенов А. И. Гроза над Россией: Повесть о Михаиле Фрунзе / Андрей Алдан-Семенов; [Худож. А. А. Борисов]. — М.: Политиздат, 1980. (Пламенные революционеры). — 414 с.: Цв. ил. То же. 1984.
• О Михаиле Фрунзе: Воспоминания, статьи современников. — М.: Политиздат, 1985. — 287 с.
• Ильичев Я. И. Турецкий караван: Роман: [О М. В. Фрунзе] / Яков Ильичев; [Худож. Ю. М. Шабанов]. — Л.: Лениздат, 1987. — 510 с.: ил.
• Тополянский В. Д. Гибель Фрунзе // Вопросы истории. — 1993. № 6.
• Политические партии России. Конец XIX — начало XX века. — М., 1996.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Белоруссияла эске эштәр органдары
• Беларусь республикаһы эске эштәр министрлығы

Һылтанмалар

• * Фрунзе Михаил Васильевич // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.  (Тикшерелеү көнө: 30 ғинуар 2021)
• Михаил Фрунзе. Год 1907 2013 йыл 18 июнь архивланған.. Мәскәү округ хәрби суды сайты.
• музей Фрунзе в 1 школе города Пугачёва 2009 йыл 8 февраль архивланған.
• Ганин А. В. Фрунзе Михаил Васильевич  (билдәһеҙ). Проект РВИО и ВГТРК «100 великих полководцев». Архивировано 22 июнь 2013 года.