Каспаров Гарри Кимович

Каспаров Гарри Ким улы (тыуғандағы фамилияһы Вайнштейн; 13 апрель 1963 йыл) — СССР һәм Рәсәй шахматсыһы, шахмат буйынса 13-сө донъя чемпионы, шахмат әҙәбиәтсеһе һәм сәйәсмән. Ҡайһы бер эксперттар Каспаровты тарихтағы иң бөйөк шахматсы тип таный. Халыҡ-ара гроссмейстер (1980), СССР-ҙың атҡаҙанған спорт мастеры (1985), СССР чемпионы (1981, 1988), Рәсәй чемпионы (2004). Бөтә донъя шахмат олимпиадаһының һигеҙ тапҡыр еңеүсеһе: дүрт тапҡыр СССР командаһы составында (1980, 1982, 1986, 1988) һәм дүрт тапҡыр Рәсәй командаһы составында (1992, 1994, 1996, 2002). Ул — ун бер шахмат «Оскар»ы (йылдың иң яҡшы шахматсыһы приздары) эйәһе. Каспаров, ике ҡыҫҡа өҙөклөк менән, 1985 йылдан 2006 йылға саҡлы яңғыҙы ФИДЕ рейтингының башында була: 1993 йылғы ФИДЕ ҡарары менән 1994 йылда рейтингтан төшөрөп ҡалдырыла, ә 1996 йылдың ғинуарында Каспаров Владимир Крамник менән бөр төрлө рейтингҡа эйә була. 1999 йылда Гарри Каспаров рекордлы рейтинг — 2851 балл йыя, һәм Магнус Карлсен яңы рекорд ҡуйғанға тиклем, 13 йыл ярым дауамында Каспаров рекордсы була.

Каспаров Гарри Кимович
рус. Гарри Кимович Каспаров
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Рәсәй  Хорватия
Спортта ил өсөн сығыш яһай	Рәсәй
Тыуған ваҡыттағы исеме	рус. Гарри Кимович Вайнштейн
Тыуған көнө	13 апрель 1963({{padleft:1963|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:13|2|0}})[…] (61 йәш)
Тыуған урыны	Баҡы, Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы, СССР
Туған тел	урыҫ теле
Һөнәр төрө	шахматсы, сәйәсмән, яҙыусы, журналист, тәнҡитсе
Шахматный титул	шахмат буйынса СССР спорт мастеры[d], халыҡ-ара мастер[d], гроссмейстер[d] һәм FIDE Senior Trainer[d]
Уҡыу йорто	Азербайджанский университет языков[d]
Кемдә уҡыған	Никитин, Александр Сергеевич[d], Ботвинник Михаил Моисеевич һәм Дворецкий Марк Израилевич[d]
Сәйәси фирҡә ағзаһы	Объединённый гражданский фронт[d], Советтар Союзы Коммунистар партияһы, Комитет 2008: Свободный выбор[d], Демократическая партия России[d], Координационный совет российской оппозиции[d] һәм Солидарность
Спорт төрө	шахмат
Эло рейтингы	2812
Рабочая рука	праворукость[d]
Ҡатнашыусы	Матч Deep Blue - Гарри Каспаров[d], Матч за звание чемпиона мира по классическим шахматам 2000[d], Матч за звание чемпиона мира по шахматам 1984/1985[d], Матч за звание чемпиона мира по шахматам 1985[d], Матч за звание чемпиона мира по шахматам 1986[d], Матч за звание чемпиона мира по шахматам 1987[d], Матч за звание чемпиона мира по шахматам по версии ПША 1995[d], Матч за звание чемпиона мира по шахматам 1990[d], Матч за звание чемпиона мира по шахматам по версии ПША 1993[d], 2012 Bilderberg Conference[d], Шахматная олимпиада 1980[d], Шахматная олимпиада 1982[d], Шахматная олимпиада 1986[d], Шахматная олимпиада 1988[d], Шахмат олимпиадаһы (1992), Шахматная олимпиада 1994[d], Шахматная олимпиада 1996[d], Шахматная олимпиада 2002[d] һәм India Economic Conclave 2022[d]
Ойошма ағзаһы	Координационный совет российской оппозиции[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	чемпион мира по шахматам[d] (1985 — 2000) Шахматный Оскар[d] (1982, 1983, 1985, 1986, 1987, 1988, 1995, 1996, 1999, 2001, 2002)
Рәсми сайт	kasparov.com
Тасуирлау биттәре	powerbase.info/index.php…
Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр	1 030 937
Каспаров Гарри Кимович Викимилектә

Каспаров, 1985 йылда Анатолий Евгеньевич Карповты еңеп, донъя чемпионы була. «Ике К»ның ҡаршы тороуы 1980-се йылдар уртаһынан башлап 1990-сы йылдар башына саҡлы дауам итә, был аралыҡта Карпов һәм Каспаров донъя чемпионы исеме өсөн биш матч  уйнай. 1993 йылда Каспаров һәм яңы дәғүәсе Найджел Шорт Халыҡ-ара шахмат федерацияһынан сыға һәм яңы ойошма — Профессиональ шахмат ассоциацияһы эгидаһы аҫтында матч үткәрә. ФИДЕ Каспаровты титулынан мәхрүм итә һәм 2006 йылға тиклем донъя чемпионы икәү була — ПША версияһы буйынса һәм «классик» версия буйынса. 2000 йылда донъя беренселегендә Каспаров Владимир Борисович Крамниктан еңелә.

2005 йылда ул, үҙен сәйәси эшмәкәрлеккә арнау маҡсатында, шахмат карьераһын тамамлауын иғлан итә. Бер нисә оппозиция хәрәкәтендә ҡатнаша: Берләшкән граждандар фронты рәйесе,

Бөтә Рәсәй граждандар конгресының рәйестәштәренең береһе,

Рәсәй Федерацияһының Милли ассамблеяһы депутаты була. 2008 йылда «Теләктәшлек» Берләшкән демократик хәрәкәт федераль бюроһы ойоштороусыларының береһе һәм ағзаһы була, әммә 2013 йылда уның етәксе органдарынан сыға. 2012 йылдың октябрендә

Рәсәй оппозицияһының Координация советына һайлана. 2013 йылдың июнендә Рәсәйҙән китеүе һәм халыҡ-ара майҙанда «Путин режимы»на ҡаршы көрәшен дауам итәсәге тураһында белдерә .

2011 йылдан Нью-Йорктағы «Кеше хоҡуҡтарын яҡлау фонды»ның Халыҡ-ара советы етәксеһе  (инг.)баш. 2014 йылда ФИДЕ  президентын һайлауҙа ҡатнаша, әммә   президент итеп  Кирсан Илюмжинов һайлана.

Бала сағы

Гарри Каспаров 1963 йылдың 13 апрелендә Баҡыла тыуа, атаһы Ким Моисеевич Вайнштейн һөнәре буйынса инженер-энергетик була, әсәһе Клара (Аида) Шагеновна Каспарова — инженер, автоматика һәм телемеханика буйынса белгес. Каспаров — атаһы яғынан йәһүд сығышлы, әсәһе яғынан — әрмән . Гарриҙың ҡартатаһы Моисей Рубинович Вайнштейн (1906—1963) билдәле Баҡы композиторы һәм дирижёры, ҡаланың бер нисә драма театрының музыкаль бүлеге мөдире була. Атаһы яғынан бөтә ғаиләләре музыкаль:  атаһының ҡустыһы Леонид Моисеевич Вайнштейн — композитор, Әзербайжандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, өләсәһе — урта мәктәптә музыка уҡытыусыһы. Ике туған ағаһы Тимур Вайнштейн — телепродюсер.

Каспаровтың ата-әсәһе шахмат менән мауыға һәм гәзиттә баҫылған шахмат мәсьәләләрен сисә. Гарри уларҙың баш ватҡанын һәр саҡ күҙәтә һәм бер мәл сиселеште әйтә; был саҡта уға биш йәш була. Бынан һуң атаһы Гарриҙы шахмат уйнарға өйрәтә. Гарри ете йәшенән Баҡы Пионерҙар һарайында даими шахмат дәрестәре ала, уның беренсе тренеры Олег Исаакович Приворотский  була. Шул йәшендә Гарриҙың атаһы лимфосаркома сиренән вафат була. Ире үлгәндән һуң, Клара Шагеновна үҙен тулыһынса улының шахмат карьераһына арнай. 1975 йылда, Гарриға 12 йыл булғанда, Клара Каспарова улының фамилияһын  Вайнштейндан Каспаровҡа алмаштыра. Был, СССР-ҙа йәшәп килгән антисемитизм улының артабанғы шахмат карьераһына ҡамасаулауы мөмкинлегенән сығып, туғандарының ризалығы менән эшләнә. 1977 йылда Гарри Каспаров ВЛКСМ сафына баҫа.

Шахмат карьераһы

Шахмат карьераһының башы, гроссмейстер исемен алыуы 

Гарик Вайнштейнға  11 йәш (1974 йыл)

Вильнюста уҙған үҫмерҙәр ярышында ун йәшлек Гарри оҙаҡ йылдар буйы тренеры буласаҡ мастер Александр Никитин менән таныша. 1976 йылға  тиклем Никитин әленән-әле кәңәштәр, консультациялар һәм яҙма эштәр бирә, һуңынан улар команда булып даими эшләй . 1973 йылдың авгусында уның тәҡдиме менән Гарри донъя донъя экс-чемпионы Михаил Ботвинник мәктәбенә тикшерелергә  килә һәм ҡабул ителә. Ботвинник йәш шахматсының индивидуаль план буйынса күнегеүенә, ә һуңыраҡ стипендия алып шөғөлләнеүенә өлгәшә. 1974 йылда Мәскәүҙә Пионер һарайҙары турнирында (турнирҙа һәр Һарайҙың командаһын гроссмейстер етәкләй һәм башҡа командаларға бер тапҡыр уйнау сеансы бирә) Гарри  гроссмейстер Юрий Авербахты еңә. Киләһе йыл башында Гарри, үҙенән 6-7 йәшкә өлкәнерәк дәғүәселәргә ҡаршы көрәшеп, илдең үҫмерҙәр беренселегендә ҡатнаша. Ленинградта Пионерҙар һарайҙарының яңы турнирында донъя чемпионы Анатолий Карповҡа ҡаршы уйнағанда, тиң позицияға өлгәшә, әммә  яңылыша һәм отола. Шул уҡ турнирҙа Виктор Корчнойға ҡаршы сеанста гроссмейстерҙы тиң иҫәпкә мәжбүр итә.

1976 йылдың башында, ун ике йәшендә, Гарри Каспаров шахмат буйынса үҫмерҙәр араһындағы СССР чемпионатында, ҡатнашыусыларҙың күпселеге унан өлкәнерәк булыуға ҡарамаҫтан, еңеү яулай. Бынан һуң, Никитин Мәскәүҙә йәшәгәнлектән, Баҡыла йәшәгән Александр Шакаров Каспаровтың даими тренеры була. Шул уҡ йылда спорткомитет талабы буйынса, тренерҙар быға ҡаршы булһа ла, Каспаров кадеттар (18 йәшкә тиклемге үҫмерҙәр) араһында үткәрелгән донъя чемпионатына бара, һәм өсөнсө урынды бүлешә . 1977 йылдың  башында Каспаров йәнә үҫмерҙәр араһында ил беренселегендә еңә, был юлы 9-ҙан 8½ һөҙөмтәһе менән. Йәш сикләүе 17-гә төшөрөлгән кадеттар араһындағы донъя чемпионатында Каспаров өсөнсө урынды ала. Һуңғы өс турға тиклем ул буласаҡ еңеүсе Йоун Арнасон менән беренсе урынды бүлешә, әммә арығанлыҡтан ҡалған партияларҙы тиң иҫәпкә тамамлай.

1978 йылдың ғинуарында Минскиҙа Сокольский мемориалында еңә һәм шахмат буйынса спорт мастеры исемен ала. Мастер нормаһын ул ярыш тамамланыуға биш тур ҡалғанда уҡ үтәй, ә һуңғы турҙа Анатолий Лутиковты еңә — был Каспаровтың гроссмейстер менән беренсе турнир  осрашыуы була.

Ун биш йәшендә Каспаров Ботвинниктың ассистенты була. Июлдә Даугавпилстағы һайлап алыу турнирында беренсе урынды ала һәм СССР чемпионатының финалында тәүләп уйнау хоҡуғын яулай. Йыл аҙағында финал уҙғарыла, Каспаров 17 партияла 50 % йыя һәм был киләһе йылда һайлап алыуҙы үтеп тормау мөмкинлеген бирә. 1979 йылдың апрель айында Каспаров Баня-Лука ҡалаһында (Югославия) турнирҙа ҡатнаша. Ботвинник талабы буйынса, рейтингы ла булмаған ун алты йәшлек мастер ун алты ҡатнашыусының ун дүрте гроссмейстер дәрәжәһендә булған турнирға үтә. Һөҙөмтәлә Каспаров, бар кешене шаҡ ҡатырып, бер партияла ла еңелмәйенсә, беренсе урынды яулай һәм ике турҙа дөйөм еңеүҙе тәьмин итә. Смейкал һәм Андерссон 2 мәрәйгә ҡалыша, ә Петросян — 2½ мәрәйгә. Баня-Лукала Каспаров беренсе гроссмейстер балын ала. Тәүге тапҡыр халыҡ-ара рейтинг алып, Каспаров рейтинг исемлегендә ун бишенсе урынға эләгә.

Баҡыға ҡайтҡас, Каспаровты абруйлы сәйәсмән, Әзербайжан Компартияһы Үҙәк Комитеты секретары һәм КПСС Үҙәк Комитеты Политбюроһы ағзалығына кандидат Гейдар Алиев ҡабул итә. Шул ваҡыттан башлап, Алиев Каспаровты ҡанат аҫтына ала.

1979 йыл аҙағына 47-се СССР чемпионатында Каспаров өс еңеү менән башлай. Аҙағыраҡ күрһәткестәр түбәнәйеүгә китә (алты тиң иҫәп, бер еңеү һәм өс еңелеү), әммә көслө финиш 17 мәрәйҙән 10 мәрәй менән 3—4 урындарҙы яулау мөмкинлеген бирә. Турнирҙа ветеран Ефим Петрович Геллер еңә.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Г. Каспаров — Р. Окессон, Мальта, 1980. Чемпионат мира среди юношей.

Каспаров жертвует слона, получая атаку, основанную на паре сильных проходных пешек: 27.С:f6! Л:f6 28.e5 Лh6 29.f6 Лc7 30.e6 Фd8 31.e7 Л:e7 32.fe Ф:e7 33.Лbc1 У чёрных две пешки за качество, однако атака не закончена, сейчас грозит Лc8+. 33…Фd8 34.Фf5 Фb8 35.Фf7+ Крh8 36.Лc7 Чёрные сдались.

Баҡылағы (1980 йылдың яҙы) турнирҙа Каспаров гроссмейстер нормаһын үтәй. Турнирҙы икеһе лә еңелеүһеҙ үткән Белявскийҙы ярты мәрәйгә отоп, беренсе урынды яулай. Шул уҡ йылда ул, тағы ла бер партияла ла еңелмәйсә, Дортмундтағы егеттәр араһындағы шахмат буйынса донъя чемпионатында еңә, ә Найджел Шорт икенсе призёр була. Каспаров урта мәктәпте алтын миҙалға тамамлай. Йыл аҙағында шахмат олимпиадаһында СССР йыйылма командаһы составына икенсе запастағы булып инә һәм үҙ таҡтаһында өсөнсө һөҙөмтә күрһәтә.

1981 йыл башында СССР йыйылма командаларының сирек матч-турнирында йәштәр йыйылма командаһының беренсе таҡтаһында уйнай. Ул таҡтала беренсе урынды ала, ә донъя чемпионы Карпов менән ике партия уйыны тиң иҫәп менән тамамлана.

Шул уҡ йылда Карпов еңеүсе булған Мәскәү Халыҡ-ара Турнирында Каспаров Смыслов һәм Полугаевский менән 2—4 урындарҙы бүлешә. Каспаров һәм Карповтың осрашыуы һуңғы турҙа була, дәғүәселәр тиң иҫәпкә ризалаша. Декабрҙә ун һигеҙ йәшлек Каспаров СССР чемпионы исемен Лев Псахис менән бүлешә һәм ил тарихында шахмат буйынса иң йәш СССР чемпионы булып таныла. Чемпионат Фрунзе ҡалаһында үтә. Каспаров икенсе турҙа уҡ Псахистан еңелә, ә аҙаҡ улар сиратлап алдынғылыҡ яулай. Һуңғы тур алдынан Псахис ярты мәрәйгә алда була, әммә Ағзамовты еңә алмай, шул уҡ ваҡытта Каспаров, партияны ҡаралар менән ҡабаттан уйнап, Тукмаковты еңә.

Шахмат буйынса донъя чемпионы исеме өсөн көрәш

1982 йылдың сентябрендә Мәскәүҙә зона-ара шахмат турниры үтә, уның беренсе ике призёры дәғүәселәр матчына сығырға тейеш була. Каспаров дистанцияны еңелмәй үтә (10 13, +7 =6) һәм Александр Генрихович Белявскийҙы — бер ярым мәрәйгә, Михаил Нехемьевич Таль менән Ульф Андерссонды ике мәрәйгә уҙып китә. 1982 йылдың ноябрендә Люцерндағы олимпиадала ун туғыҙ йәшлек Каспаров икенсе таҡтала уйнай һәм 11 партияла 8½ мәрәй йыя. Шул уҡ ваҡытта Швейцарияға ҡаршы матчта ул ҡаралар менән Виктор Львович Корчнойға ҡаршы принципиаль уйында Карповты алмаштыра һәм ҡатмарлаштырылған шарттарҙа еңеү яулай. Шул уйында уҡ Каспаров буласаҡ дәғүәселәр матчтары фавориты булараҡ ҡарала.

Киләһе йылдың башында Мәскәүҙә Каспаров Белявскийға ҡаршы сирек финал матчында уйнай. Каспаров, был дәғүәселек циклы өсөн махсус әҙерләнгән Тарраш яҡлауын ҡулланып, икенсе партияла еңеп сыға. Белявский 4-се партияла иҫәпте тигеҙләй, тик 5-се партияла Каспаров алға сыға һәм, 8-се һәм 9-сы партияларҙа еңеп, матчты ваҡытынан алда тамамлай. 1982 йыл һөҙөмтәләре буйынса Каспаров, бигерәк тә Люцерн ҡалаһында Корчнойҙы еңеүе арҡаһында, шахмат «Оскар»ына эйә була.

1983 йылдың авгусына билдәләнгән ярым финал матчында уның дәғүәсеһе Виктор Львович Корчной була. Ҡағиҙә буйынса дәғүәселәргә уйындарын үткәреү өсөн кәрәкле шарттар һәм приз фонды тәьмин иткән ҡаланы һайлау хоҡуғы бирелә, ә бәхәсле осраҡта ФИДЕ президенты хәл иткес тауышҡа эйә була. Корчной — Роттердамды, Каспаров — Лас-Пальмасты, ә ФИДЕ президенты Флоренсио Кампоманес өсөнсө вариантты, Пасаденаны (Калифорния), һайлай. СССР Шахмат федерацияһы, АҠШ-та совет делегацияһына хәүефһеҙлек тәьмин ителмәүе мөмкин тигән һылтау менән, Каспаровты Пасаденаға ебәрмәҫкә ҡарар ҡабул итә, һәм уны, уйында ҡатнашмаһа ла, еңелгән, тип иҫәпләйҙәр. Өс көндән Абу-Дабиҙа үткән икенсе ярым финалда Золтан Риблиға ҡаршы уйнаған Василий Васильевич Смысловтың да шуға оҡшаш еңелеүе иҫәпкә алына. СССР Министрҙар Советы рәйесенең беренсе урынбаҫары булған Гейдар Алиев, ил етәкселеген Каспаровҡа матчта уйнау мөмкинлеген бирергә кәрәклектә ышандырып, Каспаровҡа ярҙам итә. Килешеү сиктәрендә совет яғы ҙур штраф түләүгә һәм совет шахматсыларының Корчной менән бергә сығыш яһауына эмбаргоны туҡтата. Ике матч та 1983 йылдың ноябрендә Лондонда башлана. Корчной беренсе партияла еңеү яулай, киләһе дүрт партия тиң иҫәп менән тамамлана. Каспаров алтынсы партияла, дәғүәсеһенең хатаһынан файҙаланып, хәлде тигеҙләй. Ә етенсе партиянан башлап Каспаров дәғүәсеһен ике төҫ өсөн дә каталон башланғысыннда уйнарға мәжбүр итә, һәм был хәл иткес фактор була ла инде. Ул етенсе, туғыҙынсы һәм ун беренсе партияларҙа еңеп, уйынды тағы ла ваҡытынан алда тамамлай (+4 -1 =6). Финалда Каспаров үҙенән теүәл өс тапҡыр өлкән Смыслов менән осраша (уйындың һуңғы көнөндә Каспаровҡа — 21 йәш, ә Смысловҡа 63 була). Каспаров, бер партияла ла еңелмәйсә, 8½:4½ иҫәбе менән еңә.

1984 йылдың июнендәге шахмат турнирында СССР йыйылма командаһы Донъя йыйылма командаһына ҡаршы йәки «СССР башҡа донъяға ҡаршы» матчында Каспаров икенсе таҡтала уйнай. Каспаров Ян Тимманға ҡаршы микроматчында +1 =3 иҫәбе менән еңеүсе була.

1984—1985 йылдарҙа шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә беренсе матчында Гарри Каспаров донъя чемпионы Анатолий Евгеньевич Карповҡа ҡаршы уйнай. Быға тиклем улар төрлө рәсми ярыштарҙа өс партия уйнай, һәм матч тиң иҫәп менән тамамланған була.

Еңеү өсөн 6 партияла беренселек яуларға кәрәк була. Бындай регламент 1977 йылдың февралендә индерелгән була Карпов менән Корчной араһындағы ике матч шуға нигеҙләнеп үтә. Матч 1984 йылдың 10 сентябрендә Мәскәүҙә башлана. Туғыҙынсы партиянан һуң уҡ Карпов иҫәп буйынса алда бара — 4:0, артабанғы партияларҙа Каспаров тактикаһын үҙгәртә: ул һәр партияла ла тиң иҫәп менән уйнай һәм Карповты, башҡа төҫ өсөн уйнатып, үҙе яратҡан схемаларға ҡаршы уйнарға мәжбүр итә. Артабан — тиң иҫәп менән тамамланған ун ете серия, әммә егерме етенсе партияла тағы ла матчта еңеүгә өлгәшер өсөн тик бер мәрәйе генә етмәгән Карпов ота. Каспаров утыҙ икенсе партияла иҫәпте «ебетә». Ҡырҡ беренсе партияла Карпов отошҡа яҡыная, ләкин ҡулдан ысҡындыра, һәм ҡырҡ етенсе һәм ҡырҡ һигеҙенсе партияларҙа Каспаров алға сыға. 1985 йылдың 15 февралендә, иҫәп 5:3 еткәндән һуң, ФИДЕ президенты Флоренсио Кампоманес матбуғат конференцияһында, ҡатнашыусыларҙың физик һәм психик ресурстары ҡаҡшауы менән аңлатып, матчтың туҡтатылыуын һәм ошо уҡ дәғүәселәр араһында 1985 йылда ҡабат матчтар ойоштороласағын иғлан итә. Шулай уҡ Карпов та, Каспаров та матчты дауам итергә әҙер икәнлектәрен белдерә; шул уҡ матбуғат конференцияһында Каспаров Кампоманесты, дәғүәсегә еңеү мөмкинлеге асылған саҡта ғына, уйынды туҡтатыу ҡарары ҡабул иткәне өсөн ғәйепләй. СССР-ҙың Дәүләт спорт комитеты идаралығының элекке начальнигы, гроссмейстер Николай Владимирович Крогиус «Шахматы. Игра и жизнь» мемуарҙар китабында, матч КПСС Үҙәк Комитеты Политбюроһы ағзаһы Гейдар Алиев күрһәтмәһе буйынса туҡтатылған тип яҙа. Һуңғараҡ Каспаров 1985 йылдың 15 феврален «үҙенең сәйәси карьераһының башы» тип атай.

Донъя чемпионы исеме өсөн матч (1985 йыл)

Каспаров 1985 йылда FIDE донъя чемпионатында еңгәндән һуң

Сираттағы ФИДЕ конгресында яңы ҡағиҙәләр раҫлана: донъя чемпионы исеме өсөн матчтар 24 партияның күпселеге өсөн уйнала, әгәр иҫәп 12:12 булһа, чемпион исемен һаҡлап ҡала. 1985 йылдың йәйендә Каспаров Көнбайыш Германияның «Spiegel» журналына, СССР Шахмат федерацияһын Карповты теләһә ниндәй саралар менән булһа ла алға сығарырға тырышыуҙа һәм антисемитизмда ғәйепләп һәм яңы матчтың булыу-булмауына шик белдереп, ҙур интервью бирә.

Матч стартына өс аҙна ҡалғас, федерацияның үтергә тейешле ултырышында Каспаровтың квалификацияһын алыу тураһында ҡарар ҡабул итеү планлаштырылған була. КПСС Үҙәк Комитеты пропаганда бүлегенең яңы мөдире Александр Яковлев, ил етәкселеген уйын үткәрелергә тейешлектә ышандырып, Каспаровты был бәләнән ҡотҡарып ҡала.

Карпов менән Каспаров араһында шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә яңы матч 1985 йылдың 1 сентябрендә Мәскәүҙә башлана. Каспаров аҡ фигуралар менән Нимцович һағын ҡулланып, беренсе партияла еңеү яулай. Дүртенсе һәм бишенсе партияларҙа еңгәндән һуң, Карпов алға сыға. Алексей Степанович Суэтин уйындың был киҫеген «сым буйлап йөрөү» тип билдәләй: Карпов өҫтөнлөк ала, әммә Каспаров отҡор һаҡ менән уны юҡҡа сығара . Ун беренсе партияла Каспаров ҡаршы яҡтың тупаҫ хатаһы арҡаһында иҫәпте тигеҙләй. Каспаровтың сицилиан яҡлауында ҡаралар менән гамбит вариантын ҡулланыуы ун алтынсы партияла һынылышҡа килтерә һәм уның еңеүе менән тамамлана (башта был вариант ун икенсе партияла һыналып ҡаралған була, әммә Карпов ҡатмарлаштырыуға барғанлыҡтан, тиң иҫәпкә өлгәшелеп, тиҙ тамамлана). Тиҙҙән Каспаров тағы бер партияла еңеү яулай. Донъя чемпионы егерме икенсе партияла ғына айырманы минималь кимәлгә тиклем ҡыҫҡарта ала. Матчтың һуңғыһынан алдағы партияһы тигеҙ иҫәп менән тамамлана, ә һуңғыһында, аҡ фигуралар менән уйнаусы Карповты иҫәпте тигеҙләүсе еңеү һәм донъя чемпионы исемен һаҡлап ҡалыу ғына ҡыҙыҡһындырғанлыҡтан, Каспаров ҡатмарлаштырыуҙарҙа көслө була. Матч 1985 йылдың 10 ноябрендә дәғүәсе файҙаһына 13:11 иҫәбе менән тамамлана.

22 йәшлек 6 айлыҡ һәм 27 көнлөк Каспаров шахмат тарихындағы иң йәш донъя чемпионы була (элек 1960 йылда донъя беренселегендә Михаил Ботвинникты Михаил Нехемьевич Таль 23 йәшендә еңгән булған). Каспаров был рекордты оҙаҡ һаҡлай. 2013 йылда 23 йәше лә тулмаған (әммә сағыштырғанда Каспаровтан бер нисә айға өлкәнерәк) Магнус Карлсен донъя чемпионы була.

Донъя чемпионы

1986 йылдың апрелендә Мәскәү янындағы Пестоволағы (Мытищинский район) ял йортонда Ботвинник мәктәбе кәүҙәләнеше булған яңыртылған «Каспаров — Ботвинник мәктәбе» кәүҙәләнеше асылған, һуңынан Владимир Борисович Крамник, Алексей Дмитриевич Широв, Сергей Николаевич Тивяков һәм башҡа буласаҡ гроссмейстерҙар шөғөлләнгән. Шул уҡ йылда Каспаров Әзербайжан сит ил телдәре педагогия институтын тамамлай. 1986 йылғы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеме өсөн матч-реваншта (Лондон — Ленинград, 1986 йылдың июль — октябре) Каспаров донъя чемпионы исемен яҡлай. Был матчта Каспаров 14-се һәм 16-сы партияларҙа еңгәндән һуң, уңайлы өҫтөнлөк ала. Ун алтынсы партия бигерәк тә көсөргәнешле һәм ваҡиғаларға бай була, Карпов үҙенең короленә уҡталған атакаға ҡаршы ферзь флангыһына һөжүмде ҡуя. Хаталарға бай һәм анализ өсөн ҡатмарлы партияларҙа Каспаров көслөрәк булып сыға. Ләкин бынан һуң чемпион бер юлы өс партияла отола һәм позволил Карповҡа иҫәпте тигеҙләү мөмкинлеген бирә. Өсөнсө тапҡыр еңелгәндән һуң, Каспаров, анализдарҙы Карповҡа бирәлер, тип шикләнеп, тренер штабынан халыҡ-ара мастер Евгений Юрьевич Владимировты сығара. 22-се партия хәл иткес була, Каспаров, уйынды кисектергәнгә саҡлы йөрөшөн яҙып ҡуйып, тиҙләтелгән отош тапҡан. Һуңғы ике осрашыу тигеҙ иҫәп менән тамамлана, Каспаров 12½:11½ иҫәбе менән еңә.

Йыл һуңында Каспаров СССР йыйылма командаһы составында Дубай олимпиадаһында еңә. Бында ФИДЕ конгресы уҙған һәм ойошма президентын һайлағандар. Каспаров Реймонд Кин менән тандемда һуңғы йыл ағымында Кампоманестың оппоненты бразилия гражданы Лусена менән бер төптән эшләгән. Әммә Кампоманесты делегаттарҙың күпселеге хуплаған, һәм Лусена тауыш биреү башланғанға тиклем үҙенең кандидатураһын алған.

1987 йылдың 15 февралендә Каспаров инициативаһы менән, әйҙәүсе шахматсыларҙың мәнфәғәттәрен яҡлау һәм кесе федерацияларҙы хуплаған ФИДЕ-ға ҡаршы тора алыу маҡсатында Гроссмейстерҙар Ассоциацияһын булдыра. Каспаров уның президенты булып китә. Йыл һуңында быға тиклем (1963) дәғүәселәр циклы матч финалисы Андрей Юрьевич Соколовты еңеүсе Каспаровҡа Севильяла тағы ла 1987 йылғы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеме өсөн көрәш торған. Карпов ике тапҡыр, икенсе һәм бишенсе партияларҙан һуң, алға сыҡҡан, артабан Каспаров ике тапҡыр еңеүгә өлгәшкән, ун алтынсы партияла Карпов иҫәпте тигеҙләгән. Һуңғынан алдағы, егерме өсөнсө партияла Каспаров тактик хата ебәрә: ул ладьяһын ашата, ләкин өсөнсө йөрөштән һуң юғалтыу кире ҡағыла. Һуңғы партияла Каспаровҡа еңеү мөһим була, һәм ул быны тормошҡа ашыра. Фаразлауҙарға ҡарамай, ул киҫкенләштереүгә бармай, ә позиция өҫтөнлөгөн туплай. Карпов кәрәкле дәрәжәлә үҙен яҡламай, һәм Каспаров партияла еңә, һәм титулын (12:12) һаҡлап ҡала.

1988—1989 йылдар миҙгелендә Гроссмейстерҙар Ассоциацияһы донъяның иң көслө 25 шахматсыһы өсөн түңәрәк системаһы менән алты этаптан торған Шахмат буйынса донъя кубогын үткәргән. Һәр шахматсы дүрт турнирҙа уйнай алған, ә иң яҡшы һөҙөмтә зачётҡа иҫәпләнгән. Каспаров Бельфорҙа, Рейкьявикта, Барселонала һәм Шеллефтеола үткән турнирҙарҙа ҡатнаша. Турнирҙың тәүге көндәрендә ул отошло уйнаған, башҡа икеһендә беренсе урындарҙы Любомир Любоевич һәм Карпов менән бүлеп һәм Карповтан бер аҙ ғына алға сығып, һөҙөмтәлә дөйөм зачётта беренсе урын ала. 1988 йылда уҙған Шахмат буйынса СССР чемпионатында бөтә иң көслө совет гроссмейстерҙары ла ҡатнашҡан. Каспаров һәм Карпов бөтә дистанцияны еңелмәй үткән һәм иң яҡын дәғүәселәрҙе — Артур Маякович Юсуповты һәм Валерий Борисович Саловты бер ярым мәрәйгә артта ҡалдырып, беренсе урынды бүлешкән. Регламент буйынса беренсе урын өсөн дүрт партиянан торған матч ҡаралған була, ләкин ул үткәрелмәгән.

1989 йылдың көҙөндә Каспаров ҙур өҫтөнлөк менән Тилбургта ике түңәрәкле гроссмейстер турнирында еңә. Ул мөмкин булған 14 мәрәйҙән 12-һен йыя һәм икенсе призёр Корчнойҙы 3½ иҫәбенә артта ҡалдыра. Был еңеүе арҡаһында Каспаров 1972 йылда (2785 пункт) Роберт Джеймс Фишер ҡуйған рекорд рейтингы өлгөһөн дә арттырған. Йыл һуңында Каспаров Белградта 11-ҙән 9½ һөҙөмтәһе менән (Ян Тимман һәм Яан Юханович Эльвест өс мәрәйгә артта ҡала) тағы бер турнирҙа еңә, һәм уның рейтингы 2811 ҡиммәтенә етә. Каспаров 1990 йылда Линареста (Хаэн) 11-ҙән 8 (Борис Абрамович Гельфанд икенсе урын ала, чемпионды берҙән-бер еңеүсе Борис Францевич Гулько) күрһәткесе менән турнирҙа еңә, ләкин йыйылған мәрәйҙәре рейтингты тоторға етерлек булмай сыға. 1990 йыл аҙағында Нью-Йоркта һәм Лиондағы 1990 йылғы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә матчта, дәғүәсе претендент циклында еңеүсе Карповҡа ҡаршы иҫәп буйынса 5-се матчта Каспаров тағы ла титулын яҡлай. Матч стартында ғауға сыға: Каспаров СССР флагы аҫтында түгел, ә аҡ-күк-ҡыҙыл Рәсәй флагы аҫтында сығыш яһай. Карпов делегацияһы ризаһыҙлыҡ белдерә, һәм дүрт партиянан һуң ике флаг та алына. 16-сы партиянан 20-се партияға тиклем арауыҡта бер отош менән өс партияла еңеп, Каспаров артабанғы партияларҙа ике тиң иҫәп менән титулын ваҡытынан алда һаҡларлыҡ ун икенсе мәрәй йыя. Матч һөҙөмтәһе — чемпион файҙаһына 12½:11½. Еңеүсе булараҡ, Каспаровҡа $1,7 млн долларға чек һәм $600 мең баһаланған гәүһәр ғәнимәт — донъя беренселеге тарихындағы иң ҙур приздар ота. Был матч алдынан Каспаров үҙе менән оҙаҡ шөғөлләнгән тренеры А. Никитин менән айырыла.

1991 йыл Каспаров шәхси осрашыуҙа үҙен отҡан Василий Михайлович Иванчук менән бәйге тотҡан һәм уны еңгән Линарес турнирынан башлана. Амстердамда Каспаров 3—4 урындарҙы бүлешә, ә Салов еңеүсе була. Артабан Каспаров Тилбургта ике ураулы турнирҙа 14-тән 10 һөҙөмтәһе менән еңә; икенсе призёр Найджел Шорт бер ярым мәрәйгә артта ҡала. Йыл аҙағында Каспаров Реджо-нель-Эмилиялағы турнирҙа Гельфанд менән 2—3 урындарҙы бүлә. Шахмат элитаһына ҡушылыусы Вишванатан Ананд алға китешкә, беренсе урынға эйә була. 1992 йылғы Линарес Каспаров өсөн еңеүле була, ул бер партияла ла еңелмәгән һәм призлы урын алған Иванчук һәм Тиммандан ике мәрәйгә күберәк, 13-тән 10, мәрәй йыя. Шул уҡ йылда Дортмундта Каспаров менән Иванчук беренсе урынды бүлгән турнир була. Ул 9-ҙан 6 мәрәй йыя һәм бер рәттән ике партияла — Ғата Рөстәм улы Камскийҙан һәм Роберт Хюбнерҙан еңелә. 1993 йылда Линареста ҡара фигуралар менән 27 йөрөштә Каспаров Карповты 13-тән 10 һөҙөмтәһе менән көслө еңелеүгә дусар итә.

1992 йылдың февралендә Рәсәй шахмат федерацияһының беренсе съезы була. Каспаров президент посына Мәскәү ҡалаһы эске эштәр идаралығы начальнигы һәм Рәсәй Демократик партияһы буйынса Каспаровтың тарафдашы Аркадий Николаевич Мурашовты тәҡдим итә. Мурашов еңә, ә Карпов һайлау мәсьәләләре буйынса Каспаров менән ыҙғышҡандан конфликт һуң 1992 йылғы Шахмат олимпиадаһында Рәсәй йыйылма командаһы өсөн уйнауҙан баш тарта (Каспаров менән йәш Владимир Борисович Крамниктың бик һөҙөмтәле уйнауы арҡаһында Рәсәй йыйылма командаһы еңә). Бер йылдан Мурашов урынына Карпов хуплаған Евгений Александрович Бебчукты яңы президент итеп һайлайҙар.

Каспаров Халыҡ-ара шахмат федерацияһы менән өҙә һәм Профессиональ шахмат  ассоциацияһы булдыра 

Каспаров һәм Ананд Бөтә донъя сауҙа үҙәгенең Көньяҡ башняһы түбәһендә, 1995 йыл.

ФИДЕ үткәргән сәйәсәт менән ризалашмайса, 1993 йылдың 27 февралендә Каспаров һәм претендент циклында еңеүсе Найджел Шорт үҙҙәренең матчын ФИДЕ ҡатнашлығынан тыш һәм яңы орган — Профессиональ шахмат ассоциацияһы етәкселегендә (ПША) үткәрергә йыйыныуҙарын белдерәләр. ФИДЕ Гарри Каспаровты шахмат буйынса донъя чемпионы исеменән яҙҙыра һәм үҙенең рейтинг-битенән юйҙыра. Каспаров һәм Шорт икенсе йылға ғына рейтингта тергеҙелгән, уға тиклем ПША, исемлектең башына Каспаровты ҡуйып, үҙенең рейтингын сығарып өлгөрә. Матч менән бер рәттән Каспаров — Шорт 1993 йылғы Карпов менән претенденттар циклы финалисы Ян Тимман араһындағы ФИДЕ-ның шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә матчҡа үтә. ПША фаразы буйынса, 1993 йылғы шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә матч 24 партияның күпселегенә саҡлы уйналған. Каспаров шундуҡ иҫәпте 3½:½ нисбәте менән алып китә һәм 20-се партиянан һуң (+6 −1 =13) матчты алдараҡ тамамлай. Һуңыраҡ Каспаров ФИДЕ менән 1993 йылғы араны өҙөү уның шахмат карьераһында иң ҙур хата булыуын билдәләй.

1994 йылғы Линарестағы XVIII категориялы супертурнирҙа Каспаров Алексей Дмитриевич Широв менән икенсе урынды бүлешә, ә беренсе урынға 13-тән 11 мәрәй йыйған һәм 2½ мәрәйгә алға киткән Карпов лайыҡ була. Был турнир шахмат тарихында иң көслөһө тип, ә Карповтың сығышы — бөтә замандарҙың иң тәьҫирле турнирҙарҙың береһе тип һанала. Шулай уҡ Каспаров менән 17 йәшлек Юдит Полгарҙың ҡатнашлығындағы турнир күңелһеҙ ваҡиға менән иғтибарға лайыҡ. Каспаров ат менән йөрөш яһай, аҡтарҙың мөмкин булған яуабын күрә һәм фигураны башҡа ҡырға күсереп ҡуя. Шунан алда уның 1/4 секундҡа аттан ҡулын ысҡындырғанын камера билдәләгән, тимәк, ҡағиҙә буйынса, Каспаров йөрөштө үҙгәртә алмаған, әммә партия дауам иткән. Каспаров августа Новгородта ике ураулы турнирҙа еңә, ә сентябрҙә — Цюрихтағы турнирҙа, өҫтәүенә турнир ахырында ул туранан-тура дәғүәселәрен — Широв һәм Юсуповты еңгән. 1995 йылдың апрелендә ПША «Супер-классик» турнирҙарының өс этабының беренсеһе — Ригалағы Таль мемориалы үткән. Еңеүсене билдәләгәндә хәл иткесе тиҙҙән донъя беренселегенә матчта ҡатнашасаҡ Каспаров һәм Ананд араһындағы партия була. Каспаров иң юғары кимәлдә һирәк осрай торған Эванс гамбитын ҡуллана һәм 25-се йөрөштә үк уңышҡа өлгәшә. Серияның икенсе турниры бер айҙан һуң Новгородта үтә. Каспаров Шортты, Иванчукты, Эльвесты һәм Веселин Александров Топаловты бер мәрәйгә артта ҡалдыра.

Каспаров һәм Ананд Бөтә донъя сауҙа үҙәгенең Көньяҡ башняһы түбәһендә, 1995 йыл.

1995 йылдың көҙөндә Каспаров ПША фаразы буйынса шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә Нью-Йоркта Бөтә донъя сауҙа үҙәгендә үткән матчта Вишванатан Анандты еңә. Тәүге һигеҙ партия тиң иҫәп менән тамамлана, туғыҙынсыһын Ананд ота, ләкин артабанғы биш партияла Каспаров дүрт тапҡыр еңә. Матч яңынан алдан — ун һигеҙенсе партиянан һуң тамамлана. Каспаров һөҙөмтәне былай аңлата: «Уны бик яҡшы, шәхсән миңә тура килтереп, әҙерләгәндәр. Анандтың тренерҙары минең бөтә ғәҙәттәремде, мауығыуҙарымды һәм үҙенсәлектәремде, мин уйнаған дебюттарымды һ. б. һ. б. иҫәпкә алғандар, ләкин улар Анандтың үҙенең индивидуаль үҙенсәлектәрен иҫәпкә алмағандар. Улар Вишиға уға хас булмаған уйнау манераһын таҡҡандар». Йыл һуңында Хоргенда (Цюрих) «Супер-классик» һуңғы турнирында Каспаров 10 мәрәйҙән 5 мәрәй менән тик бер генә еңеүле партия менән бишенсе була. Каспаровты бер тапҡыр ғына еңгән Иванчук беренсе һәм Крамник икенсе урынды бүлешәләр.

1996 йылдың ғинуарында ПША-ның төп бағыусыһы Intel ПША менән бағыусылыҡ килешеүен дауам итмәйәсәген белдерә. Каспаровтың һүҙҙәре буйынса, бының сәбәбе булып уның Intel көнәркәше IBM корпорацияһы эшләгән Deep Blue компьютерына ҡаршы уйнау теләге була. Тиҙҙән ПША йәшәүҙән туҡтай.

1996 йылда Каспаров шахмат тарихында беренсе булып Лас-Пальмас-де-Гран-Канарияла үткән ҡатнашыусыларҙың рекордлы рейтингына (2756,6) эйә уртаса XXI категориялы турнирҙа еңә. Был турнирҙа Ананд, Иванчук, Карпов, Каспаров, Крамник һәм Топалов ике урауҙа уйнайҙар. Каспаров Топаловты ла, Карпов менн Иванчукты ла бер тапҡыр еңә һәм икенсе урынға эйә Анандты бер мәрәйгә артта ҡалдырып, башҡа партияларҙы тиң иҫәп менән тамамлай. Ҡатнашыусылар юғарыраҡ уртаса рейтингка эйә беренсе турнир 2009 йылда (Мәскәүҙә Таль Мемориалы) үтә. Икенсе йылда Каспаров, икенсенән алтынсы урындарға эйә булған бөтә ҡатнашыусылар менән шәхси осрашыуҙарҙың барыһында ла алдынғылыҡты бирмәй, бер тапҡыр ғына Иванчуктан отолоп, Линареста, Новгородта еңеү яулай, шулай уҡ Тилбургта Крамником һәм Пётр Вениаминович Свидлер менән беренсе урынды бүлешә.

1998 йылда Каспаров һәм Линареста турнирҙар ойоштороусы Луис Рентеро етәкләгән Бөтә донъя шахмат советы титул яулау матчын планлаштыра. Претендент Ананд һәм Крамник араһындағы матта билдәләнергә тейеш була, ләкин Ананд, ФИДЕ эгидаһы аҫтында булмаған претендент циклдарында уйнамау йөкләмәһе менән бәйләнгәнлектән, унан баш тарта, шуның өсөн уны Широв алмаштыра. Широв көтмәгәндә 5½:3½ мәрәй ота һәм шул уҡ йылдың көҙөнә билдәләнгән Каспаров менән матчҡа хоҡуҡ ала. Әммә бағымсының — Рентеро — аҡса яғынан мөшкөл хәле арҡаһында матч уҙғарылмай.

1999 йылда Каспаров бөтә донъяға ҡаршы үҙенә бер башҡа матчта еңә. Артабан 1999 һәм 2000 йылдарҙа 18 ай эсендә Каспаров һәр береһе 18-се категориянан да түбәнерәк булмаған алты супертурнирҙа бер рәттән еңеүгә өлгәшә. 1999 йылдың башында Каспаров йыл һайын үтә торған Вейк-ан-Зее шахмат турнирында еңә (Иван Соколовтан бер тапҡыр еңелгәндә 13-тән 10 мәрәй йыйып; Ананд 9½ мәрәй, Крамник — 8 мәрәй йыйған). Артабан ул Линареста, ҡаралар менән уйнап биш тапҡыр +7 −0 =7 һөҙөмтәһе менән еңә. Крамник һәм Ананд 2½ мәрәйгә артта ҡала. Майҙа Сараевола турнир була, унда Ананд һәм Крамник ҡатнашмай. Каспаров 9-ҙан 7 мәрәй йыя (еңелмәйсә), 2—3 урындарҙы Евгений Ильгиз улы Бареев һәм Широв (6-шар) бүлешә. 1999 йылдың июлендәге ФИДЕ рейтинг-битендә Каспаров рекордлы рейтингка 2851 күтәрелә. Артабанғы һуңғы турнир алдынан ул Вейк-ан-Зеела, Линареста һәм Сараевола тағы берәр турнирҙа еңеү яулай. Сараевола Широв Каспаровтың төп көнәркәше була, ләкин ул һуңғы уйын алдындағы турҙа Сергей Мовсесяндан еңелә, һәм һуңғы турҙа ул үҙе Каспаровтан еңелә.

Гарри Каспаров — Веселин Топалов, Вейк-ан-Зее, 1999.  

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Позиция после 23… Фd6

1.e4 d6 2.d4 Кf6 защита Уфимцева не относится к числу любимых дебютов обоих гроссмейстеров. Топалов разыграл её, пытаясь незнакомым началом лишить противника преимущества в дебютной подготовке.

3.Кc3 g6 4.Сe3 Сg7 5.Фd2 c6 6.f3 b5 7.Кge2 Кbd7 8.Сh6 С:h6 9.Ф:h6 Сb7 10.a3 e5 11.O-O-O Фe7 12.Крb1 a6 13.Кc1 O-O-O 14.Кb3 ed 15.Л:d4 c5 16.Лd1 Кb6 17.g3 Крb8 18.Кa5 Сa8 19.Сh3 d5 20.Фf4+ Крa7. 21.Лhe1 d4 22.Кd5 Кb: d5 23.ed Фd6 (см. диаграмму)

24.Л:d4! cd Чёрные могли получить равную позицию 24…Крb6 25.Кb3 К:d5 26.Ф:d6+ Л:d6 27.Лd2. Теперь же Каспаров делает второй ход просчитанной на много ходов комбинации, в результате которой чёрный король оказывается во вражеском лагере — а белые добиваются решающего материального преимущества. 25.Лe7+!! Крb6 (после 25…Ф:e7 26.Ф:d4+ Крb8 27.Фb6+ чёрные получали мат) 26.Ф:d4+ Кр: a5 27.b4+ Крa4 28.Фc3 Ф:d5 Грозил мат ферзём, а на 28…С:d5 белые матовали 29.Крb2 и 30.Фb3+! Теперь же у чёрных будет ход 29…Фd4. Однако белые угрожают матом с другой стороны.

29.Лa7 Сb7 30.Л:b7 Фc4 31.Ф:f6 Кр: a3 Размен ферзей 31…Лd1+ 32.Крb2 Фd4+ 33.Ф:d4 Л:d4 не помогает. После 34.Л:f7 сочетание матовых угроз Л:a6 и Сh3-e6-b3 обеспечивало белым победу 32.Ф:a6+ Кр: b4. 33.c3+! Кр: c3 34.Фa1+! Крd2 35.Фb2+ Крd1 36.Сf1! Лd2. При отходе ферзя белые матовали на e2 или c1, а на 36…Ф:f1 последовало бы 37.Фc2+ Крe1 38.Лe7+.

37.Лd7! Л:d7 38.С:c4 bc 39.Ф:h8 На эту позицию шёл Каспаров. Теперь белые быстро реализуют материальный перевес. 39…Лd3 40.Фa8 c3 41.Фa4+ Крe1 42.f4 f5 43.Крc1 Лd2 44.Фa7 Черные сдались.

По мнению Каспарова это лучшая из сыгранных им партий.

1921

2000 йылдың көҙөндә Каспаров классик шахмат уйыны буйынса донъя чемпионы исеменә матчта Крамниктан еңелә һәм шахмат буйынса донъя чемпионы исемен юғалта. Матч алдынан көнәркәштәр шәхси осрашыуҙарҙа тигеҙ иҫәп йыйған (өсәр еңеү һәм ун ете тиң иҫәп), ләкин Каспаров ҙур матч тәжрибәһе һәм 1999—2000 йылдар турнирҙарындағы еңеүҙәр серияһы арҡаһында фаворит булып һаналған. «Braingames» компанияһы ойошторған матч 16 партияның күпселегенә уйналған һәм шулай итеп һуғыштан һуңғы йылдарҙа донъя беренселегенә ойошторолған иң ҡыҫҡа матч булған. Крамник аҡ фигуралар менән икенсе һәм унынсы партияларҙа көнәркәшен яңынан еңгән, ә башҡа осрашыуҙар тиң иҫәп менән тамамланған. Был матч шулай уҡ 1921 йылда шахмат уйыны буйынса донъя чемпионы исеменә барған матчтан һуң тәүге тапҡыр претенденттың ҡоро еңеүе менән тамамлана. Крамниктың уңышының мөһим өлөшө булып, ҡаралар менән уйнағанда испан партияһының берлин вариантын регуляр ҡулланыуы тора, шуның менән ул бер нисә партияла Каспаровтың аҡ төҫөн нейтралләштергән; быға саҡлы топ-кимәл ярыштарҙа берлин вариантын системалы рәүештә бер кем дә ҡулланмаған.

Кеше компьютерға ҡаршы 

Fritz X3D-ға ҡаршы уйын

Гарри Каспаровтың против Шахмат программаларына ҡаршы матчтары ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра. 1989 йылда Sun-4 компьютеры базаһында эләгән «Deep Thought» шахмат программаһы ҙур ғына уңышҡа өлгәшкән. Тарихта беренсе тапҡыр программа рәсми турнирҙа халыҡ-ара гроссмейстерҙы (Бент Ларсен) отҡан. Донъя ч1989 йылдың 2 октябрендә Нью-Йоркта ике блиц-партиянан торған Гарри Каспаров — «Deep Thought» матчы булған. Донъя чемпионы матчта еңел генә еңгән. Бигерәк тә икенсе осрашыуҙа эффектлы комбинация стилендә Каспаровтың еңеүгә өлгәшеүе күрһәткесле булған.

1996 йылда IBM компанияһы вәкилдәре Гарри Каспаровты үҙҙәренең приз фонды $500 мең доллар тәшкил иткән «Дип Блю» шахмат машинаһына ҡаршы матчта ҡатнашырға тәҡдим итәләр. «Дип Блю» — RS6000 системаһы базаһында эшләгән үҙенең эсенә дөйөм алғанда 512 процессор индергән һәм шуның 480-не шахмат программаһына аппарат ярҙамында ҡулайлаштырған 32 узеллы суперкомпьютер. Дөйөм иҫәпләүҙәр буйынса, «Дип Блю»ҙың етештереүсәнлеге (махсус тәғәйенләнешле интеграль шахмат процессорҙарын файҙаланмайынса) 11,38 G FLOPS-ҡа тиң булған; компьютер секунд эсендә 200 млн позицияны баһалай алған. Каспаровтың шахмат компьютерына ҡаршы беренсе матчы 1996 йылдың февралендә ойошторолған, һәм кеше уны 4:2 иҫәбе менән отҡан, ләкин тәүге партияла отолғанын да әйтер кәрәк. Был ваҡытты классик контролдә тотҡан һәм компьютер донъя чемпионын еңгән тарихтағы беренсе осраҡ булған.

IBM компанияһы икенсе матчта $1,1 млн приз фондын тәҡдим иткән, һәм шуның $700 мең доллары еңеүсегә тәғәйенләнгән булған. Ваҡытты нормаға ярашлы контролдә тотҡан алты матчтан торған алыш (40 йөрөшкә 120 минут) 1997 йылдың майында булған. Һөҙөмтәлә тарихта беренсе тапҡыр донъя чемпионы проиграл компьютерҙан 2½:3½ иҫәбе менән отолған.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

2-я партия матча «Дип блю» – Каспаров (1997). Компьютер блестяще реализует позиционный перевес 35. С:d6! С:d6 36. ab ab 37. Ce4!!. Почему же белые не сыграли 36. Фb6 Фe7 и далее 37. ab Лab8 38 Ф:a6? Чёрные жертвуют три пешки, получая сложную контригру с возможными шансами, но выгода избранного программой продолжения 37. Ce4 совсем не очевидна. По мнению Сергея Макарычева, сложно объяснить, как шахматная программа могла найти такой типично человеческий тонкий позиционный ход.

Суперкомпьютер айырым бинала торған. Каспаровҡа ҡаршы таҡта артында проекттың башланғысында тороусы IBM командаһы вәкиле Фэн-Сюн Сюй (Feng-hsiung Hsu) йәки «Дип Блю» программистарының береһе ултырған. «Дип Блю» менән бөтә аралашыуын Фэн-Сюн Сюй махсус монитор ярҙамында башҡарған. Машина залы килеп тоташҡан бинала торған техник терминалды (монитор) матч арбитрҙарының береһе Кен Томпсон контролдә тотҡан. Шунда уҡ бер штатлы гроссмейстер дежурҙа торған, ул Каспаровтың тиң иҫәп хаҡында тәҡдимен йә ҡабул иткән йә кире ҡаға алған. Теория күҙлегенән ҡарағанда уйын бүлмәһендә мониторы һәм суперкомпьютер араһында партия барышына махсус рәүештә саҡырылып килтерелгән шахматсы тороуы мөмкин булған.

1997 йылғы матчтың икенсе партияһында Каспаров, ауыр ситуацияла ҡалғанлыҡтан, пешкаһын ҡорбан итә (диаграмманы ҡара). Ғәҙәттә йөрөштө «уйлауға» бер минуттан биш минутҡа саҡлы ваҡыт сарыф иткән «Дип Блю» 35-се йөрөш алдынан 14 минутҡа, ә 36-сы йөрөш алдынан - 6 минутҡа тынып ҡала, һәм 37-се йөрөштә Сe4 менән уйнап, ҡорбанды (диаграмманы ҡара). Аҡ фигуралар менән 45-се йөрөштә Каспаров бирешә. Матч тамамланғандан һуң үткәрелгән анализ, аҡтар менән һуңғы йөрөшөндә хата китеү сәбәпле һәм ҡаралар менән төгәл йөрөмәү арҡаһында, мәңге шаһ һәм тиң иҫәп менән уйындың тиҙләтелеүен күрһәткән. Әммә бөтә ҡалған партияны ғәмәлдә тел тейҙермәҫлек итеп атҡарған электрон дәғүәсе барыһын да төгәл иҫәпләгән тип уйлап, Каспаров яңылышҡан. «Deep Blue» — Каспаров (1997, 6-сы партия), һуңғы, партияһында Каспаров теорияға билдәле булған инициатива өсөн ҡорбанды күрмәй ҡалған йә аңлы рәүештә юл ҡуйған, тип һанарға була, ләкин Deep Blue уны ҡабул итә, насар ҡаршылашҡан һәм 19-сы йөрөштә үк еңелеүен таный.

Матчтан һуң Каспаров партияның лог-файлын биреүҙәрен талап итә. IBM бөтә партияларҙың тулы лог-файлдарын матчтың баш судьяһына тапшыра, а Каспарову фрагменты ключевых моментов. Машинаның программаһы нисек «уйлауы»н раҫлаған деталдәре күрһәтелмәгән, һәм Каспаров IBM-ды мутлашыуҙа ғәйепләй. Каспаров фекеренсә, бер нисә осраҡта компьютерға кеше ярҙамы тейгән булырға тейеш, сөнки был программа, ул осорҙағы һәр кемгә аңлайышлы программаларға ярашлы булмаған йөрөштәрҙе әлдән-әле һайлай-һайлай, һикереп, уйнай.

Матчтан һуң 20 йыл үткәс, Каспаров үҙенең яңы «Deep Thinking» китабында үҙенең икеләнеүҙәре буйынса һығымта яһаған:

Минән бик күп тапҡыр — «Дип Блю мутлаштымы?» тип һорайҙар, һәм минең эскерһеҙ яуабым — «мин белмәйем». Егерме йыл буйы үҙ-үҙемдә ҡаҙыныуҙарҙан, фашлауҙарҙан һәм анализлауҙан һуң, мин әле бына шулай яуап бирәм — «юҡ». IBM-ға ҡағылғанда — отош өсөн ни тиклем тәрән бысраныуҙарын ғәҙел ярыш принцибына хыянат тип кенә түгел, бигерәк тә фәндең хыянат ҡорбанына әйләнеүе тип ҡабул итәм.

Оригинал текст  (инг.)  

I have been asked, “Did Deep Blue cheat?” more times than I could possibly count, and my honest answer has always been “I don’t know.” After twenty years of soul-searching, revelations, and analysis, my answer is now “no.” As for IBM, the lengths they went to to win were a betrayal of fair competition, but the real victim of this betrayal was science.

— Kasparov. «Deep Thinking: Where Machine Intelligence Ends and Human Creativity Begins»

2003 йылдың ғинуарында Каспаров «Deep Junior» шахмат программаһына ҡаршы уйнай. Матч ваҡытты стандарт контролдә тотоусы 6 уйындан тора. Алыштың приз фонды $ 1 млн доллар тәшкил итә. Шул ваҡыт өсөн көслө тип һаналған персональ компьютер программаһы Windows Server 2000 операцион системаһы һәм 1,6 ГГц тәшкил иткән Intel Xeon-дың 8 процессоры менән эшләй. Каспаров, «антикомпьютер» стратегияһын ҡулланып, беренсе партияла еңеүгә өлгәшә һәм икенсе партияла байтаҡ өҫтөнлөккә эйә була, әммә уны тиң иҫәп менән тамамлай. Өсөнсө партияла ул тупаҫ хаталы иҫәпкә юл ҡуйған һәм ул 34-се йөрөштә бирелгән. Ҡалған партияларҙа Каспаров һаҡ булған һәм тиҙ генә тиң иҫәпкә ҡайтарып ҡалдырған. Уйын һөҙөмтәһе — 3:3.

2003 йылдың ноябрендә Каспаров — «Fritz X3D» матчы (өс үлсәмле интерфейс менән «Deep Fritz»). Матч шарты буйынса кеше махсус өс үлсәмле графикалы (3D күҙлектә) уйнарға тейеш булған. «Deep Fritz» Intel Xeon 4 процессорлы компьютерҙа эшләгән. Бынан бер йыл алда ҡағиҙәһе буйынса оҡшаған шул уҡ программа һәм Владимир Крамник уйынды тиң иҫәп менән тамамланы. Осрашыу Нью-Йоркта ойошторола. Бер еңеү, бер отош һәм ике тиң иҫәп менән тамамланған 4 партиялы матч һөҙөмтәһе - 2:2. Шуныһы ҡыҙыҡ, 4-се партияла «Deep Fritz» көтмәгәндә ферзде ҡорбан итергә тәҡдим итә, әммә гроссмейстер уны кире ҡаға һәм уйынды тыныс ҡына тиң иҫәп позицияһына еткерә. Уйын һөҙөмтәләре буйынса Каспаров $175 мең доллар аҡсаға һәм алтын статуэткаға эйә була.

«Дип Джуниор» һәм «Deep Fritz» — секундына 3-4 млн позиция тирәһе тиҙлектәге коммерция программаһы (2003 йыл). Матч алдынан анализ өсөн Каспаровҡа программа күсермәләре бирелгән. Программалы компьютер уйын залында урынлаштырыла. Каспаров мутлашыу бар тигән шикләнеүен әйтмәне. «Deep Junior» менән үткән матчҡа йомғаҡ яһап, Каспаров бер нисә йылдан кешегә шахмат программаларына ҡаршы торорлоҡ бер шанс та ҡалмауы мөмкин тигән фекер әйтә.

Донъя экс-чемпионы

2001 йыл дауамында Каспаров бер рәттән өс еңеү яулай. Донъя экс-чемпионы рангыһында беренсе ярышы Вейк-ан-Зеела үткән турнир була. Каспаров 13-тән 9 мәрәй йыйған һәм Анандты ярты мәрәйгә уҙа, Крамник 3-4 урындарҙы бүлеште. Шунан Каспаров Линареста йыл һайын уҙғарылған турнирҙа (10-дан 7½) һәм Астана турнирында еңә. Астаналағы һуңғы тур алдынан Каспаров Крамниктан ярты мәрәйгә артта ҡалған, әммә 1997 йылда Крамникты хәл иткес осрашыуҙа тәүге тапҡыр еңә. Икенсе йылда Каспаров тағы ла Линареста (12-нән 8, ФИДЕның яңы донъя чемпионы Руслан Олегович Пономарёвтан бер ярым мәрәйгә алға сығып) еңеү яулай.

2002 йылдың сентябрендә Каспаров Рәсәй йыйылма командаһы составында «Рәсәй командаһы донъя йыйылма командаһына ҡаршы» матч-турнирында ҡатнаша. Ул ун партияның берәүһендә еңә һәм өсәүһендә отола. Һөҙөмтәлә донъя йыйылма командаһы 52:48 иҫәбе менән еңә, ә Каспаров команда ярыштарында үҙ ғүмерендә тәүге еңелеүгә осрай. Шул уҡ йылдың октябрь-ноябрендә Каспаров Рәсәй командаһы беренсе урын яулаған Блед олимпиадаһында һуңғы тапҡыр уйнай. Беренсе таҡтала ул мөмкин булған 9 мәрәйҙән 7½ мәрәй йыя, был һөҙөмтә 2933 рейтингына тап килгән, һәм был күрһәткес буйынса Каспаровтың сығышы олимпиадала иң яҡшыһы була.

2003 йылғы Линарес уңышһыҙ була, Каспаров 3—4 урындарҙы Ананд менән бүлә. Икенсе турҙа Каспаров ота алырлыҡ позицияла ла 15 йәшлек Теймур Раджабовҡа ҡаршы тора алмай. Ябылыу тантанаһында был партия турнирҙа иң матуры тип аталғанға, Каспаров барыһы алдында был һайлауҙы мыҫҡыл итеү һәм кәмһетеү кеүек ҡабул итеүен еткерә. 2004 йылда Каспаров беренсе тапҡыр Шахмат буйынса Рәсәй чемпионатында уйнайым. 2004 йылдағы шахмат буйынса Рәсәй, 57-се ил чемпионатында, Крамник һәм Карповты һанамағанда, ун иң көслө шахматсы уйнай. Каспаров +5 −0 =5 һөҙөмтәһе менән еңә һәм Александр Игоревич Грищукты бер ярым мәрәйгә артта ҡалдыра.

2005 йылдың 10 мартында Линарестағы супертурнирҙың йомғаҡлау пресс-конференцияһында Каспаров спорт карьераһын тамамлауы хаҡында иғлан итә. Унда Каспаров, Топаловтан бер тапҡыр еңелә һәм уның менән тигеҙ мәрәй йыя, ләкин өҫтәлмә күрһәткестәр буйынса (ҡара төҫ менән еңгән иҫәп) еңеүсе тип табыла. Каспаров үҙенең ҡарарын мотивация етмәү — ул шахматта бөтә бейеклектәрҙе яулаған — һәм, тағы ла Крамниктан еңелгәндән һуң донъя чемпионы титулы өсөн көрәшеү мөмкинлеген бирмәү (атап әйткәндә, ФИДЕ донъя чемпионы Руслан Олегович Пономарёв менән дә матч уҙғарылмай) менән аңлата. Каспаров шулай уҡ киләсәктә блицтурнирҙарҙа һәм күрһәтмә сараларҙа ҡатнашырға теләүен әйтә, төп приоритетын — китап яҙыуын дауам итәсәген һәм рәсәй сәйәсәтендә ҡатнашасағын белдерә.

Профессиональ спорттан киткәндән һуң 

2009 йылдың сентябрендә Каспаров һәм Карпов Валенсияла 12 партиялы шахмат һәм блиц матчтарында уйнай. Каспаров 9:3 иҫәбе менән еңә. Шул уҡ йылдың мартынан башлап Каспаров ул саҡта донъя рейтингында дүртенсе урын биләүсе 18 йәшлек норвег гроссмейстеры Магнус Карлсендың шәхси тренеры булғаны билдәле була. Каспаров һәм Карлсен күнегеү сессияларында йылына бер нисә тапҡыр осрашҡандар. Совместная работа окончилась в марте 2010 года, к этому моменту Карлсен возглавил рейтинг-лист. Һуңыраҡ Карлсен үҙенең карьера мәсьәләләре буйынса яуаплыраҡ була барғанын тойғанын әйткән, әммә Каспаров менән бәйләнеште өҙмәйәсәген белдерә.

Шул уҡ 2010 йылдың көҙөндә Каспаров ФИДЕ президенты посына Карпов кандидатураһын хуплаған. Әммә һайлауҙа хәҙер эшләүсе президент Кирсан Николаевич Илюмжинов алға сыға.

2014 йылда Каспаров, сираттағы һайлауҙарҙа Хорватиянан күрһәтелгәнендә, үҙе Илюмжиновтың көнәркәше булып китә. Ул кампанияны ФИДЕны «ришүәтсе ойошма» булараҡ һәм Илюмжиновты «Путиндың диктатор режимы»ның союздашы тип тәнҡитләүҙән башлай. Үҙ сиратында, Илюмжинов Каспаровты делегаттарҙың тауышын һатып алырға маташыуҙа ғәйепләй: йәмәғәтселеккә Каспаров һәм үның командаһынан ФИДЕ генераль секретары Игнатиус Леонг (Ignatius Leong) араһындағы килешеү проекты билдәле була: Леонг Каспаров өсөн азия делегаттарының тауышын һатып алырға тейеш була. 2015 йылдың сентябрендә ФИДЕның этика буйынса комиссияһы Каспаровты һәм Леонгты ФИДЕ әхлаҡ кодексының 2.1 пунктын боҙоуҙа ғәйепләйҙәр, сөнки ул пункт шахмат партияһы һәм ФИДЕ вазифаһына һайлау һөҙөмтәһенә йоғонто яһау маҡсатында ришүәт тәҡдим итеүҙе һәм ришүәт ҡылыуҙы тыя. 2015 йылдың 21 октябрендә ФИДЕ Каспаров һәм Леонгты шахмат менән бәйле бар булған рәсми эшмәкәрлектән ситләштерә. Ойошманың белдереүендә былай тип яҙыла: «Каспаров һәм Леонг ФИДЕла, шул иҫәптән уға ингән милли федерацияларҙа, континенталь ассоциацияларҙа, аффилированный ойошмаларҙа теләһә ҡайһы вазифаны атҡарыуҙан, шулай уҡ ике йыл дауамында ФИДЕ ултырыштарына делегат, вәкил йә ағза булараҡ ҡатнашыуҙан мәхрүм ителә». Каспаров ғәйепләүҙәрҙе кире ҡаға: уның фаразы буйынса, ярты миллион доллар шәхсән Леонгҡа түгел, ә «Азия илдәрендә шахматты популярлаштырыу маҡсатында Каспаров махсус төҙөгән фондҡа тәғәйенләнгән».

2016 йылдың 28—29 апрелендә Каспаров Сент-Луиста (АҠШ) «Ultimate Blitz Challenge with Garry Kasparov күргәҙмә блиц-турнирында ҡатнаша. Каспаровтан тыш, 2016 йылдың 25 апрелендә Сент-Луиста үткән шахмат буйынса АҠШ чемпионатының приз фонды $50000 булған әйләнмәле блиц-турнирында өс еңеүсе — Фабиано Каруана, Уэсли Со һәм Хикару Накамура ҡатнаша. Каспаров 18-ҙән 9,5 һөҙөмтә менән өсөнсө урын ала. Накамура беренсе (18-ҙән 11), икенсе — Со (18-ҙән 10) булған. Каспаров турнир башланғанға тиклем үҙенең приз аҡсаһын (һөҙөмтәлә — $10000) 2016 йылғы Шахмат олимпиадаһында ҡатнашыу маҡсатында АҠШ йыйылма командаһына бирәсәген иғлан итә.

2005 йылдан бирле Каспаров өсөн беренсе рәсми ярыш булып 2017 йылдың авгусында Сент-Луиста (Sinquefield Cup) уҙған етеҙ шахмат һәм блиц буйынса турнирында супертурнирҙың туғыҙ ҡатнашыусыһы донъя экс-чемпионының көнәркәштәре булған; Каспаров был шахматҡа берҙән-бер генә кире ҡайтыу һәм карьераны яңыртыу түгел тип әйткән. Ул етеҙ шахматта 9-ҙан 3,5 һәм блицта 18-ҙан 9 йыя, мәрәйҙәр суммаһы буйынса 8-10 урындарҙы бүлә.

Шахматҡа индергән өлөшө һәм уны баһалау

Баһаланыуы, ҡаҙаныштары

Күп белгестәр Каспаровты тарихтағы иң бөйөк шахматсыһы тип таный (ғәҙәттә икенсе урынға Роберт Джеймс Фишерҙы ҡуялар). Ресурс (chessbase) аналитигы Джефф Сонас (Jeff Sonas) баһалауы буйынса, Каспаров «бөтә замандарҙың иң өҫтөнлөклө уйынсыһы» (most dominant chess player of all time) булған. Каспаров иң яҡшы йыл шахматсыһы булараҡ «Шахмат Оскары» исеменә ун бер тапҡыр: 1982—1983, 1985—1988, 1995—1996, 1999, 2001—2002 йылдарҙа эйә булған. 1981 йылдан алып 1991 йыл осорона тиклем бөтә ҡатнашҡан турнирҙарҙа ла беренсе урын алған йәиһә беренсе урынды бүлешкән. 1999 йылда Каспаровтың Эло рейтингы 13,5 йыл буйына рекорд күрһәткестәр кимәлендә торған — 2851 мәрәйгә еткән. 2012 йылдың 10 декабрендә Магнус Карлсен рәсми булмаған рейтингҡа - 2861 мәрәйгә еткән, ул 2013 йылдың ғинуарында рейтингтың сираттағы релизын етәкләгән. Каспаров рейтинг-битте, ике ҡыҫҡа арауыҡты иҫәпләмәгәндә (ФИДЕ 1993—1994 йылдарҙа ПША эгидаһы аҫтында Шорт менән матч үткәреүҙән сығарғанда һәм 1997 йылғы бер релизда ул беренсе урынды Крамник менән бүлә), 1985 йылдан 2006 йылға саҡлы етәкләгән. 2006 йылдың 1 ғинуарында Каспаров 2812 коэффициенты менән беренсе урында була, әммә ФИДЕ ҡағиҙәләренә ярашлы, алдағы 12 айҙа турнирҙарҙа ҡатнашмағанлыҡтан, 2006 йылдың 1 апрелендә рейтинг-биттән төшөрөлөп ҡалдырылған. 2007 йылда абруйлы Synectics халыҡ-ара консалтинг компанияһы фән, сәйәсәт, сәнғәт һәм эшҡыуарлыҡ өлкәһендә Хәҙерге көндә йәшәүсе 100 гений рейтингын халыҡ хөкөмөнә сығара. Каспаров 25-се урынды биләй.

Шахмат тарихында Каспаров һәм Карповтың көндәшлегенең (йыш ҡына уларҙы «ике К» тип атайҙар) тиңе юҡ. Алты йыл эсендә улар биш матч уҙғарған һәм 144 партия уйнаған. Карпов һәм Каспаров араһында оҙаҡҡа һуҙылған бер-береһенә түҙеп тормаусанлыҡ хисе булған. Ике шахматсының ҡапма-ҡаршы тороуының сәйәси яҡтан аңлатылыусы сере бар: совет етәкселеге һәр ваҡыт Карповты хуплай, ә Каспаров йәш һәм популяр, үҙен «үҙгәрештәр заманы балаһы» тип күрһәтергә тырышҡан, бик теләп, бигерәк тә Көнбайышта, интервью биргән, бер ваҡыт та диссидент булмаһа ла, баш күтәреүсе ореолына эйә була. Каспаровтың еңеүе СССР-ҙа үҙгәртеп ҡороуҙар башына тура килә.

Уйын стиле, спорт сифаттары

Каспаров күп ҡырлы, һәм күтәрелгән дәүерендә бер етешһеҙлеге лә булмаған тиерлек, көслө шахматсы булған. Уның партиялары тактикаға тоҫҡалған динамик уйын стилендә, бай фантазиялы, глубиной стратегик яҡтан тәрән, нескә күҙаллау һәм оригиналь дебют идеяларына бай була. Владимир Борисович Крамник Каспаровты етешһеҙ урындары бер ҙә булмаған шахматсы тип иҫәпләй. Сергей Юрьевич Шипов Каспаровтың күп булмаған етешһеҙлектәренә әхлаҡи-ихтыяри сифаттарын (тиҙ ҡуҙғыусанлығын һәм психологиктотороҡһоҙлоғон), артыҡ арыуға һәм хаталарға килтереүсе шахмат варианттарын һанауға таяныуын ҡуя.

Каспаровтың бала саҡтан бирле кумиры Александр Александрович Алёхин була. Каспаровтың шахматсы булараҡ формалашыуына ҙур йоғонто яһаусы тренерҙәры була. Үҫмер генә сағында һәләтле баҡы уҡыусыһы уның һәләте үҫешен билдәләүсе тәжрибәле педагогтар Александр Сергеевич Никитин һәм Александр Шакаров менән осраша. Шахмат уйыны тактикаһында һәм комбинация уйынында буласаҡ гроссмейстер бала сағынан көслө була, иң яҡшы донъя уйынсылары менән алышҡанда уның позицион фекерләүе яйлап формалаша. 1973 йылда Михаил Моисеевич Ботвинник мәктәбенә килгән йәш Гарри үҙенә иғтибар йәлеп итә. Совет шахматы патриархы баҡы уҡыусыһы тураһында: «Гарриҙың бик шәп хәрәкәте һәм уның хәтер күләме хуш китерлек. Ул тәрән варианттарҙы иҫәпләй һәм көтөлмәгән йөрөштәр таба. Сила Комбинацион күреү һәләте көсө уны Алёхинға яҡынайта».

Йәш сағында Гарриҙың уйынына ҡыҙыулыҡ һәм тәүәккәл дауам итеү хас була, ләкин йылдар үткәс, юғары кимәлдәге уйын өсөн кәрәк булған үҙен тыныс тота белеү сифатына эйә була. Карпов менән марафон алыштары уны сағыу уйынсы итеп күрһәтә. Роберт Бирн Карпов һәм Каспаровты уйындың ике полюсы тип атай. Ҡаралар менән уйнағанда Карпов, хатта көсһөҙөрәк ҡаршы тороусылар менән дә, оборона буйынса эш итеү яғын ҡараған. Шул уҡ ваҡытта Каспаров, фигураларҙың төҫөнә ҡарамай, контролде үҙ ҡулына алып, һөжүмгә күсерлек мәлде эҙләгән. Каспаровтың өҫтөнлөгө уның уҡырға һәләтлелегендә һәм үҙенең дәғүәселәренән көслө сифатын өйрәнеүендә. Уның был сифаты 1987 йылғы Шахмат буйынса донъя беренселеге матчының 24-се йомғаҡлау партияһында, Каспаровҡа бары тик еңеү генә кәрәк булған саҡта, сағыла. Ул Карповты төп дәғүәсһенең ҡоралы, һалҡын ҡанлылыҡ менән позицион баҫымды йәйелдереп, отҡан. Ул партия тураһында Марк Евгеньевич Тайманов, Каспаров үҙенең тәбиғи темпераментының етешһеҙлектәрен классик стилдә сыҙамлы маневр яһап еңде тине.

Грэм Бёрджес, Эндрю Солтис, Сергей Юрьевич Шипов һәм башҡа шахмат эксперттары 1985 йылғы Анатолий Карпов менән алышындағы 16-сы партияны Каспаровтың иң юғары ижади ҡаҙныштарының береһе тип таный. Бының әһәмиәте - Донъя Беренселегенә матчта, планетаның иң яҡшы шахматсыһының ҡатмарлы психологик ҡаршы тороуында.

Анатолий Карпов — Гарри Каспаров, Донъя Беренселегенә матчта, 1985, 16-сы партия.  

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Позиция после 19… Сc5-d6

1.e4 c5 2.Кf3 e6 3.d4 cd 4.К:d4 Кc6 5.Кb5 d6 6.c4 Кf6 7.К1c3 a6 8.Кa3 d5!? Каспаров избрал сицилианскую защиту, что свидетельствовало о боевом настрое на игру. Ходом 6.c4 белые перешли на вариант Мароци. Чёрные вместо стандартного 8…Сe7; 9.Сe2 0-0; 10.0-0 предложили неожиданный гамбит пешки. Такое продолжение уже встречалось в истории, но Каспаров дал ему в этом хорошо исследованном дебюте неожиданную трактовку.

9.cd ed 10.ed Кb4 11.Сe2 Сc5!? Не обращая внимание на дефицит материала, чёрные энергично развивают сложную позицию. Возможно было также играть 11…Кb: d5!? с интересным продолжением.

12.0-0? Казалось бы логичное, но не самое лучшее продолжение. 12. Сe3! С:e3; 13. Фa4+! Оставляло более сильную игру за белых. Характерное проявление слабости Карпова, который не любит осложнений связанных с глубоким расчётом подобных позиций.

12…0-0 13.Сf3 Сf5 14.Сg5 Лe8 15.Фd2 b5! Серия агрессивных ходов Каспарова, последовательно усиливающего давление на противника. 13-м ходом белые попытались укрепить пешку на d5, но ослабили поле d3. Конь на a3 блокирован — компенсация за пожертвованную пешку.

16.Лad1 Кd3! 17.Кab1 h6 18.Сh4 b4 19.Кa4 Сd6 (см. диаграмму) Оба коня белых выключены из игры. Редкая для игры на таком уровне позиция, когда при полной доске фигур белым практически нечем ходить. Слон чёрных f5 и конь d3 доминируют в центре.

20.Сg3 Лc8. 21.b3 Игра белых форсированная. Неубедительная попытка оживить коня на a4 (также плохо 21.Сe2? Кe4!) 21…g5! пресекается чёрными. 22.С:d6 проигрывает 22.Кb2? К:b2 23.Ф:b2 g4 24.Сe2 Лc2-+)

22…Ф:d6 23.g3 Кd7! 24.Сg2. чёрный конь на d3 неприкосновенен: 24.Кb2 Фf6! 25.К:d3 С:d3 26.Ф:d3 Кe5 и белые теряют ферзя. Или 24.Сe2 Кf4! 25.gf Лc2

24…Фf6 25.a3 a5! Не позволяя коню на b1 выйти на оперативный простор

26.ab ab 27.Фa2 Сg6! 28.d6 g4 29.Фd2 Крg7 30.f3. Попытка Карпова завязать контригру приводит впоследствии к невыгодному для белых вскрытию диагонали.

30…Ф:d6 31.fg Фd4+ 32.Крh1 Кf6 33.Лf4! Кe4! Начало финальной атаки, чёрные прорываются в центре 34.Ф:d3, Чёрные угрожают вилкой на f2 и белому ферзю некуда ходить. Все варианты для белых плохи. Например 34.h3? К:g3+; 35.Крh2 Ф:f4; 36.Ф:f4 К:f4; 37.Кр: g3 Сc2

34…Кf2+ 35.Л:f2 С:d3 36.Лfd2 Фe3 37.Л:d3 Лc1! 38.Кb2 Фf2! Первая горизонталь незащитима, эффектный финальный удар.

39.Кd2 Л:d1+!? Мелкая неточность, которая уже ничего не меняет. Быстрее приводит к мату 39…Лe2!;

40.К:d1 Лe1+; Белые сдались 0-1

Дебюттар теорияһына индергән өлөшө 

Гарри Каспаровтың дебют теорияһына индергән өлөшө танылған. Карпов менән матчтар серияһы күп кенә тикшеренеүҙәргә этәргес көс биргән, ә 1990-сы йылдарҙа Каспаров системалы рәүештә компьютер программалары менән яңы варианттар эшләгән. Каспаровтың яратҡан дебют системаларының береһе - сицилиан яҡлауы һәм боронғо һинд яҡлауы. Дебют репертуары өҫтөндә эш нигеҙе уның бала сағында, шахмат уйыны материалын йыйған һәм системалаштырған Шакаров менән эшләгәндә үк башлана, һуңынан ул Каспаровтың мәғлүмәт банкыһын һаҡлаусы була. Анализлау эшенә компьютер программаларын әүҙем йәлеп итеү шахматта революцион була, һәм был йүнәлештә беренсе аҙымды Каспаров һәм уның командаһы яһай.

Каспаров юғары кимәлдәге ярыштарҙа шотланд партияһын «тергеҙә». Ул иҫкергән тип аталған был дебютты 1990 йылғы Карповҡа, Шорт һәм Анандҡа ҡаршы матчта ҡуллана. Сицилиан яҡлауының Йожеф Сен вариантындағы бер тармағына Каспаров гамбиты тигән исем бирелә (B44): 1.e4 c5 2.Кf3 e6 3.d4 cd 4.К:d4 Кc6 5.Кb5 d6 6.c4 Кf6 7.К1c3 a6 8.Кa3 d5!?. Был вариантты Каспаров 1985 йылғы Карпов менән матчта 12-се һәм 16-сы партияларҙа ҡулланған, был икенсе партияла Каспаров эффектлы еңеү яулай (өҫкә ҡара). Карпов бер нисә ай үткәс, был вариантты Джон ван дер Вил менән матчта кире ҡаҡҡан, әммә тәүге ҡулланышта үҙ маҡсатына еткән. Тағы ла мөһим партияла дебют яңылығы арҡаһында еңеүҙең билдәле бер осрағы — 1995 йылғы ПША фаразы буйынса Шахмат донъя чемпионы исеме өсөн Ананд менән матчының 10-сы партияһында ҡуллана. Испан партияһының асыҡ вариантына ҡараған билдәле позицияһының 14-се йөрөшөндә Каспаровҡа ладьяны ҡорбан итеү мөмкинлеген биргән яңы идея килә, һәм был хәл иткес һөжүмгә этәрә.

Каспаров авторҙаш менән дебют теорияһы буйынса китап яҙған.

Сәйәси эшмәкәрлеге

1980-се һәм 1990-сы йылдар 

Каспаров ВЛКСМ Үҙәк Комитеты һәм Әзербайжан ССР-ы ЛКСМ-ының Үҙәк Комитеты ағзаһы. 1984 йылдың башында Гейдар Алиевич Алиевтың күрһәтмәһе буйынса — бер йыллыҡ кандидатлыҡ стажын үтеп тормайынса Каспаров КПСС сафына алына, быны СССР Дәүләт спорт комитеты Шахмат идаралығы начальнигы Николай Владимирович Крогиус әйтә. Һуңғараҡ Каспаров бер интервьюһында донъя чемпионы исеменә дәғүәләшкән совет претендентының партия рәттәренә баҫыу менән эмиграция араһында һайлауы шулай булғанын белдерә.

1990 йылғы Баҡыла әрмәндәрҙе ҡыйратыу көндәрендә Каспаров ғаиләһен Мәскәүгә күсерә. Һуңғараҡ ул был ҡыйралышта совет етәкселеген — Михаил Сергеевич Горбачёвты һәм СССР Дәүләт хәүефһеҙлеге комитетын ғәйепләй. Шул уҡ йылда Каспаров КПСС ағзалығынан сыға.

1990 йылда Каспаров Рәсәй Демократик партияһын төҙөүҙә (ДПР) ҡатнаша. Каспаров Николай Ильич Травкиндың урынбаҫарҙарының береһе итеп һайлана. Рәсәй Демократик партияһын төҙөгәндән һуң, Каспаров Аркадий Николаевич Мурашов менән партия эсендәге оппозиция ролендәге Ирекле-демократик фракция булдыра. 1991 йылдың апрелендә Каспаров һәм уның фрацияһы партиянан сығыуын иғлан итә. Сөнки ДПР-ҙың II съезында Каспаров һәм Мурашов әҙерләгән программа түгел, ә альтернатив варианты ғына ҡабул ителгән. 1991 йылда Каспаров «Wall Street Journal» менән хеҙмәттәшлек итә башлай һәм был бөгөнгәсә дауам итә; Каспаров был гәзиттә даими рәүештә рәсәй сәйәсәте буйынса мәҡәләләр баҫтыра.

1991 йылда Каспаров АҠШ Хәүефһеҙлек сәйәсәте үҙәгенең граждандарға демократик ҡиммәттәрҙе таратып һәм кеше хоҡуҡтарын хөрмәт итеп күмәк халыҡ менән эшләгән өсөн «Ялҡын һаҡсыһы» наградаһы менән бүләкләнә. Һуңғараҡ, 2007 йыл башында, сәйәси дошмандар, йәнәһе, Каспаров Хәүефһеҙлек сәйәсәте үҙәгенең консультацион советында тора һәм уның исеме ойошма сайтындағы исемлектә бар тип раҫлай. Каспаров яуабында был советҡа бер ваҡытта ла инмәгәнлеген һәм, моғайын, уның исеме Хәүефһеҙлек сәйәсәте үҙәгенең башҡа почётлы ағзалары менән яңылыш индерелгәндер, тип белдерә.

1993 йылдың июнендә Каспаров «Выбор России» һайлау алды блогын булдырыуҙа ҡатнаша.

1996 йылғы Рәсәйҙәге Президент һайлауҙарында Каспаров коммунистар власын кире ҡайтарыуға альтернатива тип һанаған ғәмәлдәге президент Борис Николаевич Ельцин яҡлы була. Агитация барышында Каспаров уның ышаныслы кешеһе була. Икенсе йылға Каспаров Александр Иванович Лебедтең финанс кәңәшсеһе була, ләкин һуңғыһы Краснояр крайы губернаторы һайлауында ҡатнашырға риза булғанлыҡтан, уның менән араһын өҙә.

2000-се йылдар 

Каспаров — «Килешмәүселәр  маршы» митингыһында ҡатнашыусы (2008 йыл)

Рәсәй президенты итеп Владимир Владимирович Путин һайланғандан һуң, Каспаров тәүге осорҙа уны Рәсәйҙә демократия булдырыуҙа тәьмин итә аласаҡ «йәш прагматик лидер» тип ҡараған, әммә тиҙҙән уға ышанысын юғалтҡан. 2001 йылда НТВ каналын яҡлаусы хат аҫтына ҡул ҡуйған. 2003 йылда — рәсәй властарына Икенсе чечен һуғышын туҡтатырға һәм килешеү процесына күсеүгә саҡырып мөрәжәғәт иткән мәҙәниәт һәм фән эшмәкәрҙәре араһында була. 2004 йылда Каспаров «2008: Ирекле һайлау» Комитетына нигеҙ һала һәм уның рәйесе була, шулай уҡ «Рәсәй демократия яҡлы, диктатураға ҡаршы» Бөтә рәсәй граждандар конгресының (ВГК) ойоштороу комитетының хоҡуҡ һаҡлау хәрәкәте ҡатнашыусыһы Людмила Михайловна Алексеева һәм Ельциндең элекке кәңәшсеһе Георгий Александрович Сатаров менән бергә рәйестәше була. 2005 йылдың 10 мартында карьераһы тамамланыуы тураһында иғлан итеп, Каспаров, Владимир Путинды тәнҡитләү буйынса билдәле һәм 2008 йылғы Рәсәй Президент һайлауҙарында ҡатнашыуға потенциаль претендент, үҙенең яңы тормош маҡсаты итеп рәсәй сәйәсәтендә ҡатнашасағын белдерә.

2005 йылда ул үҙе төҙөгән «Берләштерелгән граждан фронты»н етәкләй, шул уҡ осорҙа деятельность Комитет-2008 эшмәкәрлеге юҡҡа сыға. 2006 йылда Мәскәүҙә ВГК эгидаһы аҫтында үткән конференцияла «Башҡа Рәсәй» коалицияһын төҙөү хаҡында иғлан ителә. Коалиция Владимир Путин һәм Берҙәм Рәсәй сәйәсәтенә ҡаршы тороу кәрәклегенән һәм власть вәкәләттәрен президенттан парламентҡа һәм региондарға бүлеү яҡлы төрлө сәйәси ҡарашта торған оппозиция вәкилдәрен берләштергән. 2006 йылдан башлап Каспаров «Башҡа Рәсәй» үткәргән «Килешмәүселәр маршы»н ойоштороусыларҙың береһе була. Был осор дауамында Каспаров һәм «Башҡа Рәсәй»ҙең эшмәкәрлеге эре рәсәй киң мәғлүмәт саралары тарафынан һанға һуғылмай .

2007 йылдың 30 сентябрендә «Башҡа Рәсәй» Каспаровты 2008 йылдың мартында үтәсәк Рәсәй Федерацияһы Президенты посына кандидат итеп күрһәтеү кампанияһы башлана: коалиция съезы Каспаровты берҙән-бер кандидат итеп һайлай. Ноябрҙә ул санкцияланмаған парадта ҡатнашҡаны өсөн биш тәүлеккә административ ҡулға алыныуға хөкөм ителә. Ҡулға алыуҙы Каспаровты намыҫ тотҡоно тип таныусы һәм уны азат итеүҙе талап итеүсе хөкүмәткә ҡарамаған Халыҡ-ара амнистия ойошмаһы тәнҡитләй. Һуңыраҡ, 2016 йылда, Кеше хоҡуҡтары буйынса Европа суды Каспаровты ҡулға алыуҙы шәхестең иркенә һәм тейелмәҫлегенә хоҡуғын боҙоуҙы күрһәтмәй, ләкин уның ғәҙел хөкөмгә һәм йыйылыштар иркенә хоҡуғын боҙоуҙы билдәләй. 2007 йылдың 13 декабрендә Каспаров һайлаусыларҙың бойондороҡһоҙ кандидатты күрһәтеүгә бағышланған йыйылышын үткәрмәгәнлектән, үҙ кандидатураһын алыуҙы иғлан итә. Ләкин Каспаровтың вәкилдәренә, бындай съезды үткәреү өсөн ҡортомға бина биреүселәр, ундай мөмкинлек бирмәйҙәр. Ләкин Рәсәйҙә һорау алыу Каспаровтың шансы юҡ икәнен белдерә. ВГК ағзаларының бер өлөшө, Каспаровтың эшмәкәрлеге конгрестың сәйәсәттән ситтә тороу принцибын боҙа тип, унан тайпылһа ла, ВГК был юлды һайламай. 2007 йылдың көҙөндә, Алексеева һәм Сатаров был осорҙа Каспаровҡа оппозицияла булғанлыҡтан, ВГК-нан китеүен үтенәләр, ә 2008 йылдың 14 ғинуарында тағы ла китеүен талап итәләр. Каспаров ике үтенескә лә ҡолаҡ һалмағанлыҡтан, һөҙөмтәлә 17 ғинуарҙа Сатаров менән Людмила Алексеева үҙҙәре ВГК-нан сыға.

2008 йылда Рәсәй сәйәсәтендә Каспаров «Теләктәшлек» тип аталған оппозицион берләшкән демократик хәрәкәтте төҙөүселәрҙең береһе була. 2008 йылдың декабрендә хәрәкәттең ойоштороу съезында ул «Теләктәшлек» федераль сәйәси совет ағзаһы итеп һайлана һәм хәрәкәттең федераль сәйәси советы Бюроһы составына инә. Каспаров йәшәп килгән сәйәси режимға ҡаршы оппозиция лидерҙарының береһе тип һаналһа ла, Рәсәйҙә уның сәйәси эшмәкәрлеге үҙәк киң мәғлүмәт сараларында яҡтыртылмай һәм хуплау тапмай.

2010-сы йылдар 

Гарри Каспаров «Теләктәшлек» хәрәкәте митингыһы трибунаһында. 2010 йылдың 1 майы

2010 йылдың уртаһында «Хеҙмәттәшлек» эсендә ғауға тоҡана. Башта хәрәкәттән уның сәйәси советы ағзаһы Сергей Владимирович Жаворонков, ә һуңынан, Каспаров менән фекер айырымлыҡтары арҡаһында, Владимир Станиславович Милов ойошманан сығыуын иғлан итә.

2010 йылдың 10 мартында Каспаров рәсәй оппозицияһының «Путин китергә тейеш» тигән мөрәжәғәтенә ҡул ҡуя. Мөрәжәғәтте әҙерләү процесында Каспаров авторҙар төркөмөнә инә һәм тексты башҡа ҡул ҡуйыусыларҙың фекере менән килештерә. 2010 йылдың яҙында һәм йәйендә мөрәжәғәткә әүҙем ҡул ҡуйыу ойошторола, ҡул ҡуйыусылар менән осрашыуҙар үткәрелә. Яҙын һәм көҙөн Мәскәүҙә Путинды отставкаға ебәреүгә бағышланған митингтар үтә, һәм Каспаров уларҙа сығыш яһай.

2011 йылдың көҙөндә Каспаров Дәүләт Думаһына һайлауҙарға бойкот яҡлы сығыш яһай. 2011 йылдың октябрендә «Һуңғы көҙ» граждандар форумында һайлауҙарға ҡарата өс мөнәсәбәттә торған позициялар буйынса: Гарри Каспаров менән (бойкот), Борис Немцов менән (бюллетендәрҙе боҙоу), Алексей Навальный менән (башҡа теләһә ниндәй партия өсөн тауыш биреү) дебаттар үткән. Дебаттар һөҙөмтәһе буйынса публика Навальныйға өҫтөнлөк бирә. Каспаров 2011 йылдың декабрендә һәм 2012 йылда Мәскәүҙә күмәк кеше йыйылған митингтарҙа Рәсәйҙә һайлауҙарҙы фальсификациялауға ҡаршы Акцияларында сығыш яһай.

2012 йылдың 17 авгусында Каспаров Pussy Riot төркөмө эше буйынса хөкөм ҡарары сығарған көндә Хамовнический судында ҡулға алына. Хоҡуҡ һаҡлау органдары хәбәрҙәренән, ҡулға алғанда, Каспаров полиция прапорщигын тешләгәне билдәле. Каспаровтың үҙе әйтеүе буйынса, был ялған раҫлауҙар, ә полицейскийҙар, киреһенсә, үҙҙәре уны туҡмаған. 24 августа мировой суд оправдал Каспарова, обвинявшегося в неподчинении сотрудникам полиции.

2012 йылдың 22 октябрендә Рәсәй оппозицияһының Координацион Советына һайлауҙарҙа дөйөм граждан исемлегендә Алексей Анатольевич Навальный һәм Дмитрий Львович Быковтан бер аҙ ғына кәмерәк, 33 мең, тауыш алып, өсөнсө урынға эйә була.

2013 йылдың 7 апрелендә «Теләктәшлек»тең дүртенсе съезында, хәрәкәттең ағзаһы булып ҡалһа ла, Каспаров уның сәйәси советына һайлауҙа ҡатнашасағы баллотироваться тураһында иғлан ителә. Ул үҙе объяснил «Теләктәшлек»те Халыҡ азатлығы партияһының ҡушымтаһына» әйләндерелеүенә риза булмауы һәм һайлау кеүек «ғәмәлдәге власты легитимләштереүгә йүнәлтелгән эштәрҙә» ҡатнашыуы менән аңлата.

2013 йылдың июнендә Каспаров сит илдән Рәсәйгә ҡайтҡыһы килмәүе һәм халыҡ-ара аренала «кремль енәйәтселәре» менән көрәшен дауам итәсәге тураһында белдерә. Каспаровтың һүҙҙәре буйынса, ул Литвала оппозицион әүҙемдәр өсөн семинар ойоштороу эшмәкәрлегенә һәм «Магнитский законы (Акты)»н алға һөрөүгә бәйле тәфтиш органдарына саҡырыу көткәнен һәм үҙенә ҡарата уголовный эш асылыуынан һәм ситкә сыға алмау һәм кәрәкле тәртип үтәү талабына буйһоноп ҡул ҡуйыуҙан ҡурҡҡанын белдерә. Илдән сығыуҙы тыйыу уны лекциялар уҡып аҡса эшләү һәм үҙенең фондтары эшмәкәрлеген алып барыу мөмкинлегенән мәхрүм итер ине. Шул ваҡыттан ул АҠШ-та, Нью-Йоркта, йәшәй. Шулай уҡ Каспаров Иранда ғәҙел һайлауҙар яҡлау буйынса «We Choose» комитетын етәкләй. Шәхси аҡсалар менән финансланған Комитет һайлау кампанияһында ҡатнашыуҙан ситләштерелгән 20 кандидат ҡатнашҡан параллель һайлауҙарҙы мониторинг тикшерә. «Мин сәйәсмән Леонид Михайлович Волков менән һуңғы бер нисә айҙа бының менән шөғөлләнәм. Камиллаштырылған электрон «Демократия-2» системаһы эшкә ҡушылған — ул Рәсәй оппозицияһының Координацион советына һайлау үткәргән виртуаль платформа. Мин февралдә үк башланған процестың формаль булмаған ойоштороусыһы булып торам. Ә Волков туранан-тура иранлылар менән генә эшләй».

2014 йылдың мартында kasparov.ru интернет-сайты, РФ Генераль прокуратураһы талабы буйынса һәм суд ҡарарынан тыш, Роскомнадзор тарафынан блокировкалаған дүрт ресурстың береһе булып тора. Прокуратура позицияһына ярашлы, улар «хоҡуҡ һәм ҡаралған тартипте боҙоуға йүнәлтелгән саҡырыуҙарҙан тора». 6 августа 2014 года Хамовнический суд Москвы подтвердил законность блокировки сайта.

2014 йылда Каспаров Ҡырымдың Рәсәй Федерацияһына ҡушылыуын, көнсығыш Украиналағы Ҡораллы конфликтҡа бәйле, ғәйепләй һәм көнбайыш лидерҙарын Путинға баҫым яһарға саҡыра . Каспаров Ҡырымды Украина территорияһы тип һанай. 2014 йылдың 6 декабрендә Украина Ҡораллы көстәре көнөндә Каспаров Киевта, украин армияһын хуплап, украин хәрбиҙәре һәм ирекмәндәренә бер ваҡытта уйнау сеансы бирә. Рәсәй социаль селтәрҙәрен тыйыуҙы һәм Украинала эҙләү системаһын хуплай һәм европа илдәрен дә шулай эшләргә саҡыра. 2017 йылыдың октябрендә Рәсәйҙә 2018 йылдың мартына билдәләнгән Президент һайлауҙарына ҡаршы сығырға саҡыра.

Әҙәби эшмәкәрлеге

Каспаров үҙенең карьераһы дауамында журналист булараҡ гәзит-журналдарҙа баҫыла һәм күп китап яҙа. 1985 йылда ул 86 иң яҡшы партия һәм 14 тамалау тураһында «Ваҡыт менән һынау» тип аталған китап баҫтырған. Каспаров 1987 йылда үткән Шахмат буйынса донъя чемпионы исеме өсөн Карпов менән донъя беренселегенә еңеүле матч һәм матч-реванш (севилья матчы) тураһында «Ике матч» тигән китап сығара.

1987 йылда инглиз телендә баҫылып сыҡҡан «Child of Change» «Үҙгәрештәр осоро балаһы» тигән автобиографияһы киң билдәлелек ала. Каспаров журналист Доналд Трелфордҡа тексты әйтеп яҙҙыра һәм уныһы артабан тексҡа әҙәби төҙәтмәләр индерә. Эдвард Уинтер рецензияһында, китапты юғары профессиональ хеҙмәт һәм потенциаль бестселлер тип атаһа ла, күп кенә яңылышлыҡтар һәм өндәшмәй ҡалдырыуҙарға иғтибар итә. 1989 йылда автобиографияның эшкәртелгән фаразы рус телендә «Безлимитный поединок» исеме аҫтында баҫылып сыға.

2003 йылдан башлап Каспаров журналист һәм шахмат оҫтаһы Герман Борисович һәм Дмитрий Плисецкий менән элекке замандың данлыҡлы шахматсыларының ентекле биографияларынан һәм партиялары анализынан торған «Минең бөйөк элгәреләрем» тигән китаптар серияһын сығара. 2006 йылда Карпов һәм Корчной биографияларын һыйҙырған һуңғы, бишенсе, томды сығара. Ыңғай баһаламалар менән бер рәттән томдар коррект атрибуцияһыҙ анализдар үҙләштереүҙәре һәм таралған хаталаныуҙары өсөн тәнҡитләнгән, өсөнсө томдан бишенсегә саҡлы библиографиялары бар.

2007 йылда Каспаров ике китап баҫтырған — «70-се йылдарҙың дебют революцияһы» һәм «Тормош моделе булараҡ шахматтар». Плисецкий менән авторлыҡта яҙылған беренсе китап 1970-се йылдарҙың дебюттар теорияһындағы үҙгәрештәргә бағышлана. Каспаровтың фекере буйынса, был мәлдән башлап дебют стратегияһы конкрет варианттарҙы эшкәртеүҙән төрлө дебюттарҙа ҡулланылған универсаль схемалар эшкәртмәләренә күсеү менән ҡылыҡһырлана. Был осорҙа шуның менән бер рәттән электән килгән канондарҙы, мәҫәлән, «терпе» һәм сицилиан яҡлауының силәбе вариантын кире ҡағыусы дебют варианттары барлыҡҡа килгән. Икенсе китабы автобиографик, унда Каспаров шахматтың уның эшҡыуарлыҡ һәм сәйәсәт менән шөғөлләнеүенә ярҙам иткәнен һүрәтләй.

1999 йылда Каспаров написал двадцатидвухстраничное предисловие к книге Анатолий Тимофеевич Фоменко һәм Глеб Владимирович Носовскийҙың «Яңы Хронологияға инеш. (Хәҙер ниндәй быуат?)» китабына 22 битлек инеш һүҙ яҙа. Китапта фәнни берләшмә ялған тип иҫәпләгән Яңы хронология теорияһы һүрәтләнгән. Дөйөм алғанда Каспаров китапта әйтелгән идеяларҙы хуплай. Артабан ул матбуғат баҫмаларҙа һәм интервьюларҙа булған тарихи ваҡиғалар хронологияһының дөрөҫлөгөндә икеләнгәнен белдергән. А. Никитиндың һүҙҙәре буйынса, күпмелер ваҡыт дауамында Каспаров Фоменко төркөмөнә хатта аҡсалата ярҙам иткән. Һуңғараҡ ул «Яңы хронология»ла яңылышҡанын аңлаған. «Шахматы как модель жизни» китабында Каспаров уны хатта иҫенә лә төшөрмәгән.

2015 йылда Каспаровтың Владимир Путинды һәм, Каспаров фекере буйынса, уға етерлек дәрәжәлә ҡаршы тормаусы көнбайыш эшмәкәрҙәрен тәнҡитләүгә бағышланған «Ҡыш яҡынлаша: ни өсөн Владимир Путинды һәм азат донъя дошмандарын туҡтатыу кәрәк» китабы донъя күрә. Китапта Көнбайыштың Һалҡын һуғышта еңеп сығыуында төп роль уйнаған Рональд Рейганды идеал тип иғлан итә, һәм диктаторҙар менән мөнәсәбәттәрҙә иң тәүҙә әхлаҡи-этик нормаларға таянырға саҡыра. Журналистар был китапты йәнле һәм аяуһыҙ яҙылған, әммә анализ яғынан ҡарағанда бигерәк өҫтән-мөҫтән һәм хаҡһыҙ тип таный.

Эшҡыуарлығы

1990 йылдың авгусында Каспаров «Мәскәү ҡайтауазы» радиостанцияһының ойоштороусыларының береһе була һәм һуңыраҡ был радиостанция акцияларының байтаҡ пакетына эйә була. 1990-сы йылдар уртаһында Каспаров «Мәскәү ҡайтауазы»ның үҙе эйә булған акцияларын эшҡыуар Владимир Гусинскийға һата. Шул уҡ осорҙа инвесторҙарға консультациялар үткәреү һәм халыҡты самолёттарҙа йөрөтөү авиаперевозки менән шөғөлләнгән «Каспаров-консалтинг» компанияһына нигеҙ һалыусыһы һәм етәксеһе була, шулай уҡ Russia Growth Fund инвестфондының ойоторошсоһо һәм идарасыһы була. 2001 йылда Каспаров үҙенең Рәсәйҙәге бизнесын туҡтатыуын һәм активтарын сик аръяғына күсереүе тураһында белдерә.

1999 йылда, донъя интернет-бизнесы бумы тулҡынында, Каспаров һәм израиль эшҡыуарҙары төркөмө шахматта уйнау, шахматта уйнарға өйрәтеү буйынса түләүле интернет-сервистар һ. б. тәҡдим итеүсе Kasparov Chess Online компанияһына нигеҙ һала. Компания һәм эре интернет-портал булдырыуға 9 млн АҠШ доллары тотонола. 2002 йылдың аҙағында, аҡса финансирование бүленмәгәнлектән, портал ябыла, ә компания килемһеҙ булғаны өсөн юҡҡа сығарыла.

Каспаров ҡатнашлығындағы һәм уның исемен ҡулланыусы Шахмат программалары сығарыла:

• Kasparov's Gambit — Heuristic Software эшләнгән, 1993 йылда Electronic Arts баҫылған, DOS платформаһы.
• Virtual Kasparov — 2001 йылда Titus Interactive (Titus Software) эшләнгән һәм баҫылған, PlayStation һәм Game Boy Advance платформаһы
• «Шахматы с Гарри Каспаровым» (Kasparov Chessmate) — The Learning Company эшләнгән, 2003 йылда Jamdat Mobile баҫылған, Microsoft Windows, Palm OS, Mac OS платформалары.

Каспаров төрлө ваҡыттарҙа Pepsi, AltaVista һәм ING реклама роликтарында төшкән. 2010 йылда, Каспаров әйтеүе буйынса, уның килеменең төп сығанағы булып лекциялар уҡыу тора.

Шәхси тормошо

Каспаров өс тапҡыр өйләнгән һәм һәр никахынан да балалары бар.

1989 йылда өс йыл элегерәк танышҡан Мәскәү дәүләт университетының Филология факультетын тамамлаған һәм Интуриста гид-тәржемәсе булып эшләгән Марии Араповаға өйләнә. 1992 йылда ҡыҙы Полина тыуа, 1993 йылда пар айырылыша. Һуңғараҡ Мария менән ҡыҙы Америка Ҡушма Штаттарына күскән.

1996 йылда Каспаров 18 йәшлек студент-иҡтисадсы Юлия Вовкка өйләнә. Шул йылдың аҙағында улдары Вадим тыуа. 2005 йылда никах тарҡала.

1984—1986 йылдарҙа Каспаровтың актриса Марина Мстиславовна Неёловаға ҡарата ғишыҡ мөнәсәбәте барлыҡҡа килә (род. 1947). Ҡайһы бер сығанаҡтар Каспаровты Неёлованың ҡыҙы Никаның атаһы тиҙәр (1987 йылда тыуған). «Дитя перемен» китабында Каспаров был раҫлауҙарҙы кире ҡаға, һуңғараҡ интервьюларында аныҡ ҡына яуап бирмәй. Неёлова бер ваҡытта ла халыҡ араһында тарарырлыҡ комментарийҙар эшләмәй.

2005 йылда Каспаров Санкт-Петербург ҡыҙы Дарья Тарасоваға өйләнә. 2006 йылдарҙа уларҙың Аида исемле ҡыҙы, 2015 йылдың 6 июнендә — улы Николай тыуа.

Каспаровтың Мәскәүҙә, Санкт-Петербургта, Нью-Йоркта һәм Нью-Джерсиҙа күсемһеҙ милеге бар.

2013 йылда Каспаров обращался за получением гражданства Латвияға гражданлыҡ алыу үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә кире яуап ала. 2014 йылдың февралендә Каспаров Хорватия гражданлығына эйә була, диңгеҙ буйында урынлашҡан Макарска курорт ҡаласығында йорто бар.

Наградалары һәм премиялары

• «Шахмат Оскары» — 1982—1983, 1985—1988, 1995—1996, 1999, 2001—2002 йылдарҙа.
• Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (1987 йылдың 25 майы) — совет шахмат мәктәбенә ижади өлөш индергән өсөн.
• «Ялҡын һаҡсыһы» — АҠШ-тың Хәүефһеҙлек сәйәсәте үҙәге наградаһы — 1991 йыл.
• Халыҡтар Дуҫлығы ордены (1994 йылдың 6 ғинуары) — күренекле спорт ҡаҙаныштары һәм шахмат сәнғәте үҫешенә ҙур өлөш индергәне өсөн.
• Франьо Бучараның йөҙө төшөрөлгән Хорват йондоҙо ордены (Хорватия, 1995) — спортта яулаған айырым уңыштары өсөн.

Спорт һөҙөмтәләре

Турнирҙар

Источник.

Йыл	Ҡала	Турнир	+	−	=	Һөҙөмтә	Урын
1975	Вильнюс	Үҫмерҙәр араһында СССР чемпионаты	4	2	3	5½ из 9	8—10
1976	Тбилиси	Үҫмерҙәр араһында СССР чемпионаты	5	0	4	7 из 9	1
	Ватиньи (Норд)	Кадеттар араһында СССР чемпионаты (18 йәшкә тиклем)	5	2	2	6 из 9	3—6
1977	Рига	Үҫмерҙәр араһында СССР чемпионаты	8	0	1	8½ из 9	1
	Кань-сюр-Мер	Кадеттар араһында донъя чемпионаты (17 йәшкә тиклем)	6½	2	3	7 из 11	3
1978	Минск	Сокольский Мемориалы	11	2	4	13 из 17	1
	Даугавпилс	СССР чемпионаты (ярымфинал)	6	1	6	9 из 13	1
	Тбилиси	Шахмат буйынса СССР чемпионаты 1978, СССР-ҙың 46-сы чемпионаты	4	4	9	8½ из 17	9
1979	Баня-Лука	Халыҡ-ара турнир	8	0	7	11½ из 15	1
	Минск	Шахмат буйынса СССР чемпионаты 1979, СССР-ҙың 47-се чемпионаты	6	3	8	10 из 17	3—4
1980	Баҡы	Халыҡ-ара турнир	8	0	7	11½ из 15	1
	Дортмунд	Юниорҙар араһында СССР чемпионаты (20 йәшкә тиклем)	8	0	5	10½ из 13	1
1981	Мәскәү	Халыҡ-ара турнир	3	1	9	7½ из 13	2—4
	Тилбург	Халыҡ-ара турнир	3	3	5	5½ из 11	6—8
	{comment|Бешкәк|Фрунзе}}	Шахмат буйынса СССР чемпионаты 1981, СССР-ҙың 49-сы чемпионаты	10	2	5	12½ из 17	1—2
	Бугойно	Халыҡ-ара турнир	6	0	7	9½ из 13	1
1982	Мәскәү	Шахмат буйынса зона-ара турнир 1982, 12-се зона-ара турнир	7	0	6	10 из 13	1
	Никшич	Халыҡ-ара турнир	9	1	4	11 из 14	1
	Брюссель	Халыҡ-ара турнир	6	1	3	7½ из 10	1
1987	Брюссель	Халыҡ-ара турнир				8½ из 11	1—2
1988	Амстердам	Халыҡ-ара турнир	6	0	6	9 из 12	1
	Бельфор	Халыҡ-ара турнир	9	1	5	11½ из 15	1
	Мәскәү	СССР-ҙың 1988 йылғы Шахмат чемпионаты, СССР-ҙың 55-се чемпионаты	6	0	11	11½ из 17	1—2
	Рейкьявик	Халыҡ-ара турнир	6	1	10	11 из 15	1
1989	Барселона	Халыҡ-ара турнир	7	1	8	11 из 16	1—2
	Шеллефтео	Халыҡ-ара турнир	4	0	11	9½ из 15	1—2
	Тилбург	Халыҡ-ара турнир	10	0	4	12 из 14	1
	Белград	Халыҡ-ара турнир				9½ из 11	1
1990	Линарес (Хаэн)	Халыҡ-ара турнир	6	1	4	8 из 11	1
1991	Линарес (Хаэн)	Линарес|Халыҡ-ара турнир	6	1	6	9 из 13	2
	Амстердам	Халыҡ-ара турнир	2	0	7	5½ из 9	3—4
	Тилбург	Халыҡ-ара турнир	7	1	6	10 из 14	1
	Реджо-нель-Эмилия	Халыҡ-ара турнир	3	1	5	5½ из 9	2—3
1992	Линарес (Хаэн)	Халыҡ-ара турнир	7	0	6	10 из 14	1
	Дортмунд	Халыҡ-ара турнир	5	2	2	6 из 9	1—2
1993	Линарес (Хаэн)|Линарес	Халыҡ-ара турнир	7	0	6	10 из 13	1
1994	Амстердам	Халыҡ-ара турнир	3	1	2	4 из 6	1
	Новгород	Халыҡ-ара турнир	4	0	6	7 из 10	1—2
	Хорген (Цюрих)	Халыҡ-ара турнир	6	0	5	8½ из 11	1
1995	Рига	Таль Мемориалы	5	0	5	7½ из 10	1
	Хорген (Цюрих)	Халыҡ-ара турнир	1	1	8	5 из 10	5
	Новгород	Халыҡ-ара турнир	4	0	5	6½ из 9	1
1996	Амстердам	Халыҡ-ара турнир	5	1	3	6½ из 9	1—2
	Дос-Эрманас	Халыҡ-ара турнир	3	1	5	5½ из 9	3—4
	Лас-Пальмас	Халыҡ-ара турнир	3	0	7	6½ из 10	1
1997	Линарес (Хаэн)	Халыҡ-ара турнир	7	1	3	8½ из 11	1
	Новгород	Халыҡ-ара турнир	4	1	5	6½ из 10	1
	Тилбург	Халыҡ-ара турнир	6	1	4	8 из 11	1—3
1998	Тель-Авив	Израиль йыйылма командаһы менән сеанс				7 из 8
	Линарес (Хаэн)	Халыҡ-ара турнир	1	0	11	6½ из 12	3—4
1999	Вейк-ан-Зее	Халыҡ-ара турнир	8	1	4	10 из 13	1
	Линарес (Хаэн)|Линарес	Халыҡ-ара турнир	7	0	7	10½ из 14	1
	Сараево	Халыҡ-ара турнир	5	0	4	7 из 9	1
2000	Вейк-ан-Зее	Халыҡ-ара турнир	6	0	7	9½ из 13	1
	Линарес (Хаэн)	Халыҡ-ара турнир	2	0	8	6 из 10	1
	Сараево	Халыҡ-ара турнир	6	0	5	8½ из 11	1
2001	Вейк-ан-Зее	Халыҡ-ара турнир	5	0	8	9 из 13	1
	Линарес (Хаэн)|	Халыҡ-ара турнир	5	0	5	7½ из 10	1
	Астана	Халыҡ-ара турнир	4	0	6	7 из 10	1
2002	Линарес (Хаэн)	Халыҡ-ара турнир	4	0	8	8 из 12	1
2003	Линарес (Хаэн)	Халыҡ-ара турнир	2	1	9	6½ из 12	3—4
2004	Линарес (Хаэн)	Халыҡ-ара турнир	1	0	11	6½ из 12	2—3
	Мәскәү	Шахмат буйынса Рәсәй чемпионаты 2004|57-се Рәсәй чемпионаты]]	5	0	5	7½ из 10	1
2005	Линарес (Хаэн)	Халыҡ-ара турнир	5	1	6	8 из 12	1

Матчтары

Источник.

ЙЫл	Ҡала	Ярыштар	+	−	=	Һөҙөмтә
1983	Мәскәү	Претенденттарҙың Александр Генрихович Белявский менән сирек финал матчы	4	1	4	6:3
	Лондон	Претенденттарҙың Виктор Львович Корчной менән ярым финал матчы	4	1	6	7:4
1984	Вильнюс	Претенденттарҙың Василий Васильевич Смыслов менән финал матчы	4	0	9	8½:4½
1984/1985	Мәскәү	1984-1985 йылдарҙағы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә, донъя беренселегенә Анатолий Евгеньевич Карпов менән матч (өҙөлгән)	3	5	40	23:25
1985	Һамбург	Роберт Хюбнер менән матч	3	0	3	4½:1½
	Белград	Ульф Андерссон менән матч	2	0	4	4:2
	Мәскәү	1985 йылғы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә, донъя беренселегенә Анатолий Евгеньевич Карпов менән матч	5	3	16	13:11
	Хилверсюм	Ян Хендрик Тимман менән матч	3	1	2	4:2
1986	Базель	Энтони Майлс менән матч	5	0	1	5½:½
	Лондон/Ленинград	1986 йылғы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә, донъя беренселегенә Анатолий Евгеньевич Карпов менән матч	5	4	15	12½:11½
1987	Севилья	1987 йылғы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә, донъя беренселегенә Анатолий Евгеньевич Карпов менән матч	4	4	16	12:12
1989	Нью-Йорк	«Deep Thought» компьютеры менән матч	2	0	0	2:0
1990	Нью-Йорк/Лион	1990 йылғы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә, донъя беренселегенә Анатолий Евгеньевич Карпов менән матч	4	3	17	12½:11½
1993	Лондон	ПША фаразы буйынса Найджел Шорт менән 1993 йылғы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә матч	6	1	13	12½:7½
1995	Лондон	ПША фаразы буйынса Вишванатан Ананд менән 1995 йылғы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә, донъя беренселегенә матч	4	1	13	10½:7½
1996	Филадельфия	«Deep Blue» компьютеры менән матч	3	1	2	4:2
1997	Нью-Йорк	«Deep Blue» компьютеры менән матч	1	2	3	2½:3½
2000	Лондон	ПША фаразы буйынса Владимир Борисович Крамник менән 2000 йылғы Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә матч	0	2	13	6½:8½
2003	Нью-Йорк	«Deep Junior» компьютер программаһы менән матч	1	1	4	3:3
	Нью-Йорк	«Deep Fritz» компьютер программаһы менән матч	1	1	2	2:2
2009	Валенсия (Испания)	Анатолий Евгеньевич Карпов етеҙ шахмат һәм блиц уйыны матчы				9:3

Шахмат олимпиадалары

Гарри Каспаров һигеҙ олимпиадала ҡатнаша — СССР һәм Рәсәй йыйылма командалары составында дүрт тапҡыр. 1980 йылда ул икенсе запасной була, 1982 йылда икенсе таҡтала уйнай, артабанғы олимпиадаларҙа — беренсе таҡтала.

Йыл	Ҡала	Олимпиада һаны	+	−	=	Һөҙөмтә	Команданың урыны	Шәхси урын
1980	Валлетта	1980 йылғы Шахмат олимпиадаһы|24-се олимпиада	8	1	3	9½ из 12	1	3
1982	Люцерн	1982 йылғы Шахмат олимпиадаһы|25-се олимпиада	6	0	5	8½ из 11	1	3
1986	Дубай	1986 йылғы Шахмат олимпиадаһы|27-се олимпиада	7	1	3	8½ из 11	1	1
1988	Салоники	1988 йылғы Шахмат олимпиадаһы|28-се олимпиада	7	0	3	8½ из 10	1	1
1992	Манила	1992 йылғы Шахмат олимпиадаһы|30-сы олимпиада	7	0	3	8½ из 10	1	1
1994	Мәскәү	1994 йылғы Шахмат олимпиадаһы|31-се олимпиада	4	1	5	6½ из 10	1	17
1996	Ереван	1996 йылғы Шахмат олимпиадаһы|32-се олимпиада	5	0	4	7 из 9	1	2
2002	Блед	2002 йылғы Шахмат олимпиадаһы|35-се олимпиада]]	6	0	3	7½ из 9	1	4

Европаның шахмат буйынса команда чемпионаты

Каспаров Европаның ике чемпионатында уйнаған: 1980 йылда СССР йыйылма командаһында икенсе запасной һәм 1992 йылда Рәсәй йыйылма командаһы өсөн беренсе таҡтала.

Йыл	Ҡала	+	−	=	Һөҙөмтә	Команда урыны	Шәхси урыны
1980	Скара (Швеция)	5	0	1	5½ из 6	1	1
1992	Дебрецен	4	0	4	6 из 8	1	1
		9	0	5	82.1 %

Гарри Каспаров библиографияһы

• Сицилианская защита : Схевенинген. Москва : Физкультура и спорт, 1984. 240 с. (Теория дебютов). (В соавторстве с А. С. Никитиным)
• Испытание временем. Баку : Азернешр, 1985. 297 с., [12] л. ил.
• Child of Change. — United States Chess Federation, 1987. — 256 p. — ISBN 978-0091727222. (совместно с Дональдом Трелфордом^[en])
• Два матча : Матч и матч-реванш на первенство мира. Москва : Физкультура и спорт, 1987. 254, [2] с., [16] л. ил.
• Безлимитный поединок. Москва : Физкультура и спорт, 1989. 190, [2] с., [24] л. ил. ISBN 5-278-00297-2. (2-е изд.: Москва : Интербук, 1990. 189, [3] с., [8] л. ил. ISBN 5-7664-0144-2.)
• Мои великие предшественники. Москва : РИПОЛ Классик, 2003—2006. (Великие шахматисты мира):

1. От Стейница до Алехина. 2003. 508 с., [16] л. ил. ISBN 5-7905-1997-0. (Доп. тираж 2005).
2. От Эйве до Таля. 2003. 526, [1] с., [32] л. ил. ISBN 5-7905-1996-2.
3. От Петросяна до Спасского. 2004. 381, [1] с., [24] л. ил. ISBN 5-7905-2979-8.
4. Фишер и звёзды Запада. 2005. 542, [1] с., [24] л. ил. ISBN 5-7905-3317-5.
5. Карпов и Корчной. 2006. 526, [1] с., [24] л. ил. ISBN 5-7905-4206-9.

• Позиция. Москва: ОГИ, 2005. ISBN 5-94282-353-7, 9785942823535
• Дебютная революция 70-х. Москва : РИПОЛ классик, 2007. 443, [3] с. (Современные шахматы). ISBN 978-5-7905-5078-2.
• How Life Imitates Chess: Making the Right Moves, from the Board to the Boardroom. — New York: Bloomsbury USA, 2007. — 240 p. — ISBN 978-1596913875. (совместно с Мигом Грингардом^[en]; русский перевод: Шахматы как модель жизни. — М.: Эксмо, 2007. — ISBN 978-5-699-22620-7.)
• Великое противостояние. Мои поединки с Анатолием Карповым. В 3 томах.

1. Том 1. 1975—1985 . Москва : Рипол 448 с.: 32 c. ил. 496 с. ISBN 978-5-386-00946-5 (в сотрудничестве с Дмитрием Плисецким)
2. Том 2. 1986—1987. Москва : Рипол классик, 2009, 496 с. ISBN 978-5-386-01673-9
3. Том 3. 1988—2009 Москва : Рипол классик, 2009. ISBN 978-5-386-01673-9

• Winter Is Coming: Why Vladimir Putin and the Enemies of the Free World Must Be Stopped. — New York: PublicAffairs, 2015. — 320 p. — ISBN 978-1610396202.
• Deep Thinking: Where Machine Intelligence Ends and Human Creativity Begins. — New York: PublicAffairs, 2017. — 304 p. — ISBN 978-1610397865. (совместно с Мигом Грингардом; русский перевод: Человек и компьютер. Взгляд в будущее. — М.: Альпина Паблишер, 2018. — 224 с. — ISBN 978-5-9614-6631-7.)