Өлкөндө

Өлкөндө (рус. Улькунды) — Башҡортостан Республикаһының Дыуан районындағы ауыл. Өлкөндө ауыл Советының административ үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 1255 кеше. Почта индексы — 452533, ОКАТО коды — 80223840001.

Ауыл
Улькунды Өлкөндө
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Дыуан районы
Ауыл биләмәһе	Өлкөндө ауыл Советы
Координаталар	55°39′38″ с. ш. 57°58′44″ в. д.
Халҡы	↘1255 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452533
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 223 840 001
ОКТМО коды	80 623 440 101
ГКГН номеры	0520656
Улькунды

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Мәсәғүт): 25 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 100 км

Өлкөндө ауылы район үҙәге Мәсәғүт ауылынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 25 километр һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 100 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

Топонимикаһы

Өлкөндө ойконимы этимологияһы «Ҙур ҡаласыҡ» тигәнде аңлатыуы ихтимал, йәғни, Оло һәм кәнде (ҡала, ҡәлғә). Оло һүҙе кәнде тигәнгә эйәреп йомшаҡ әйтелешкә күсә, ә кәнде үҙ сиратында, лабиалләшеп, көндө тигәнгә әүерелә. Быға тарихи табыштар ҙа дәлил булып тора:

Например, в «Списках населенных мест Российской империи…» говорится о том, что в Златоустовстом уезде, близъ башкирской деревни Улькунды (1769) лежат два городища, называемая башкирами Чудскими и Шайтан (т. е. Чортовы) городищами. Первое из них в 4 верстах от деревни известно под именем Чукурь городища (Соҡор «рытвина» – З. Ш.); другое Улькунды или Птичье городище лежит в 3 верстах к востоку от первого, далее говорится о том, что они оба расположены на вершинах гор. Чукур гора имеет пещеру; городище представляет круглый вал на пространстве 34 сажени с выходами на восток и запад; окружность вала Улькунды простирается на 43 и 1/2½ сажени.

Тарихы

Өлкөндө ауылына 1781 йылда Өфө өйәҙе Дыуан улусы аҫаба башҡорттарының мишәрҙәр менән керҙәшлек килешеүе нигеҙендә барлыҡҡа килгән. Дыуан ырыуы башҡорттары биләмәләрендә тәүге мишәр ауылдарының береһе.

Баҫылып сыҡҡан сығанаҡта ауылдың нигеҙләнеүе тураһында:

«1762, 1787, 1805 йылдарҙағы килешеүҙәр буйынса Мырҙалар һәм Дыуан улустары башҡорттарынан мәңгелеккә һатып алынған ерҙәре бар». Архив материалдарында әйтелеүенсә, XIX быуаттың 1-се яртыһында Өфө өйәҙендә 3-сө мишәр кантонының 15-се йортона ҡараған Өлкөндө ауылы мишәрҙәренең ата-бабалары «башҡорт еренә тәүгеләрҙән булып 1762 йылда башҡорттар менән төҙөлгән килешеү буйынса Ҡыҙылъяр ауылында, Мырҙалар улусы дачаларында килеп урынлаша, һуңынан 1781 йылда Дыуан улусы башҡорттары менән килешеү төҙөй һәм 1864 йылдан шунда йәшәй. Бында 27 типтәр ҙә йәшәй, ләкин рәүиз иҫәбе буйынса Ҡыҙылъяр ауылында тип күрһәтелгән». Ысынлап та, рәүиздәр буйынса мишәрҙәр Өлкөндө ауылында, ә типтәрҙәр — Ҡыҙылъяр ауылында иҫәпләнә. 9-сы команда составындағы типтәрҙәрҙең ер хоҡуҡтары түбәндәгесә: «Ерҙе Мырҙалар улусы аҫаба башҡорттарынан, ихатанан йылына 50 тин һалым (оброк) түләү шарты менән, 1762 йылда һатып алғандар; Өлкөндө ауылы мишәрҙәре менән берлектә шул уҡ шарттарҙа ер биләйҙәр». Уларға ер һатылмаған, типтәрҙәр ҙә, мишәрҙәр ҙә керҙәш итеп индерелгән; аҫаба хужа башҡорттарға ҡуртымға бирелгән ер өсөн һәр йорттан йылына 50-шәр тин (мишәрҙәр — 20 тин) түләнә. Һуңыраҡ Өлкөндө ауылы Ҡыҙылъяр («Улькунды тож») тип тә аталған. Ауыл ике, Мырҙалар һәм Дыуан, улустарының аҫабалыҡ сигендә урынлашҡан була. Килешеүҙәрҙән күренеүенсә, мишәрҙәр 1762 йылдан алып — Ҡыҙылъяр ауылында, ә 1781 йылдан Өлкөндөлә йәшәгән. Өлкөндө ауылы кешеләре ике улус керҙәштәре була. Һәм 1875 йылда уларҙың ҡуртымға алған ерҙәренең бер өлөшөн тәбиғи ориентир буйынса Таҙтүбә ауылы крәҫтиәне А. Н. Бунаков һатып ала. Ул саҡта ер майҙаны яҡынса 15 мең дисәтинә тип баһалана (ысынында иһә Бунаков ҡулында 45 мең дисәтинә була). 1889 йылда Н. В. Ремезов үҙенең китабында халыҡтың мофталаға тарыуын, фажиғәһен, күрһәткән.

Оригинал текст  (рус.)  

«Землю имеют купленную в вечное владение у башкирцев Мурзаларской и Дуван­ ской волостей по договорам от 1762, 1787, 1805 гг.». Архивный материал гласит, что предки мишарей д. Уль­кунды, относившейся в первой половине XIX в. к 15-й юрте 3-го мишарского кантона в Уфимском уезде, «посе­лились на башкирской земле первоначально в д. Кызылярово в дачах Мурзаларской волости по выданному от башкир в 1762 г. договору, затем в 1781 г. заключили договор с башкирами Дуванской волости. Где теперь (1864 г.) и живут. Здесь живут и 27 тептярей, но по ревизиям пока­заны в д. Кызыляровой». И действительно, мишари по ревизиям числятся по д. Улькунды, а тептяри — по д. Кызылярово («Улькунды тож»). Поземельные права тептярей в составе 9-й команды выглядят следующим образом. «Земля приобретена покупкою у башкир-вотчинников Мурзаларской волости по договору 1762 г. с платежом оброка по 50 коп. в год со двора; владеют совместно с мещеряками д. Улькунды по тому же усло­вию». Здесь продажи земли не было, поскольку тептяри были припущены, как, между прочим, и мишари; владельцам земли платили за аренду земли по 50 коп. (мишари - 20 коп.) с двора в год. Впоследствии д. Уль­кунды называли Кызылярово (в скобках). Деревня находи­лась на границе вотчин двух волостей (Мурзаларской и Дуванской). Из договоров видно, что мишари с 1762 г. жили в д. Кызылярово, затем с 1781 г. — в Улькунды. Жители д. Улькунды были припущенниками двух волостей. И вот в 1875 г. часть их арендуемых земель была куплена крестья­нином с. Тастуба А. Н. Бунаковым по естественным ориен­тирам. Тогда оценивали их площадь примерно в 15 тыс. десятин (фактически в его руках оказалось 45 тыс. десятин). Все перипетии этой народной трагедии были показаны Н. В. Ремезовым еще в 1889 г. Интересующихся историей своего села отсылаю к его книге.

.

Өлкөндө мишәрҙәре элегерәк Таҙтүбә, Ярославка, Һикәяҙ ауылдарында йәшәгән тигән мәғлүмәт тә бар.

Златоуст өйәҙе буйынса 1898 йылда баҫылған статистик мәғлүмәттәрҙән билдәле булыуынса, Йылантөп ауылы Өлкөндөнән бүленеп сыҡҡан. Халыҡ һаны 1859 йылғы X рәүиз йомғағы буйынса — 59 йортта 85 мишәр ир-ат теркәлгән. Йылантөп Дыуан ауылынан 6 саҡрымда, Кошелевка йылғаһы башында урынлашҡан. Билдәләп китер кәрәк, бүлендек ауыл булһа ла, халыҡ иҫәбе төп ауыл кешеләре менән бергә бирелгән. 1870 йылда был бүлендек ауылдар араһында теркәлмәгән. XX быуат башында ғына ул үҙ аллы ауылға әйләнгән. 1920 йылда Йылантөп ауылындағы 150 йортта 753 кеше йәшәгән

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1784	Дыуан улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	15-се йорт	3-сө мишәр кантоны	Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	15-се йорт	3-сө мишәр кантоны	Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	15-се йорт	3-сө мишәр кантоны	Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	15-се йорт	3-сө мишәр кантоны	Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	Дыуан улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	биләмәһе	Дыуан-Ҡошсо кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан)	РСФСР
1926	Дыуан-Мәсетле улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Өлкөндө ауыл Советы	Дыуан районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Өлкөндө ауыл Советы	Дыуан районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Өлкөндө ауыл Советы	Дыуан районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы
2008	Өлкөндө ауыл Советы	Дыуан районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Өлкөндө ауылының XIX быуаттағы үҫеше

1816 йылда Өлкөндө ауылында 230 йән ир-ат мишәр һәм 12 йән типтәр йәшәгән. 1834 йылда 284 йортта йәшәүсе 775 мишәр, 58 типтәр иҫәпкә алынған.

1842 йылда 775 мишәргә 280 сирек ужым һәм 723 сирек яҙғы ашлыҡ сәселгән. Картуф тураһында әле белмәгәндәр. Игенселек системаһыҙ. Тиреҫ ашлама булараҡ ҡулланған. Ауылда бер нисә һуҡҡыс һәм елгәргес була. Йәшелсә баҡсалары булған. Урындағы тоҡом малын үрсеткәндәр. Үҙҙәре етерлек бесән әҙерләгән. Урман ауылдан 7 саҡрым алыҫлыҡта, өлөшләтә ауыл эргәһендә. Мәнфәғәттәренә ярашлы, йыл һайын 20 дисәтинә биләмәлә урман йыҡҡандар.

1859 йылда ауылда 786 ир-ат йәшәгән. 1865 йылда 273 йортта 1657 кеше йәшәгән. Игенселек, малсылыҡ, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Ауылда 2 мәсет, ат тирмәне була.

1870 йылда 273 йортта 853 ир-ат һәм 804 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән.

1897 йылда ауылда 7 кибет, тирмән, 2 мәсет булған.

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше

1906 йылда Өлкөндө ауылында 2 мәсет, мәҙрәсә, 5 бакалея кибете, запас иген һаҡлау мөгәзәйе булған.

1920 йылда Өлкөндө ауылындағы 456 йортта 2472 мишәр йәшәгән.

Өлкөндө халҡы «Урал Сервис» ЯСЙ-ндә, «Ударсы» крәҫтиән (фермер) хужалығында хеҙмәт итә. Ауылда урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушер пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар.

Халыҡ һаны

Өлкөндө ауылында татарҙар йәшәй.

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	2472
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	1744
1959 йыл 15 ғинуар	1726
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	1425
2002 йыл 9 октябрь	1464
2010 йыл 14 октябрь	1255	601	654	47,9	52,1

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле шәхестәре

• Вәлиев Самат Фәттәх улы (3.12.1904—15.10.1986), дәүләт эшмәкәре. 1948—1971 йылдарҙа Башҡорт АССР-ының финанс министры. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының IV—VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Ике Ленин (1959, 1966) һәм «Почёт Билдәһе» (1949) ордендары кавалеры.
• Әхмәт Ерикәй (3.12.1902—15.09.1967), шағир, журналист, йәмәғәт эшмәкәре. 1945—1950 йылдарҙа Татарстан Яҙыусылар союзы идараһы рәйесе. СССР-ҙың 2-се һәм 3-сө саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1958) һәм Ике «Почёт Билдәһе» ордендары кавалеры.
• Әхмәтов Радик Рәхимйән улы (3.03.1933—9.08.2008), ғалим-биохимик, биотехнолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1981—1985 йылдарҙа Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Биология институты директоры. Биология фәндәре докторы (1976), профессор (1986). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1975), «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры (1975).
• Ғәйнанов Адонис Ғарифйән улы (27.1.1927, БАССР-ҙың Мәсәғүт кантоны Өлкөндө ауылы (Башҡортостан Республикаһының Дыуан районы) — 20.1.2012, Мәскәү) — геофизик. Геология‑минералогия фәндәре докторы (1976), профессор (1978). СССР ятҡылыҡтарын разведкалау отличнигы (1987). 1949 йылда Мәскәү дәүләт университетын тамамлағандан һуң, уҡыу йортонда эшкә ҡала. Фәнни эшмәкәрлеге океандағы ер ҡабығының тәрәндәге төҙөлөшөн өйрәнеүгә, акваториялар төбөндә файҙалы ҡаҙылмалар ятҡылыҡтарын күҙаллауға арналған. Ғәйнанов етәкселегендә Тымыҡ, Атлантик һәм Һинд океандары тектоносфераларының ҡалынлыҡ карталарын һәм тығыҙлыҡ моделдәре төҙөлә. Ғәйнанов ҡатнашлығында Атлантик океандағы гравитация ҡырының көҙгөләге кеүек сағылышлы локаль симметрияһы күренеше асыла. Ғәйнанов А. Ғ. 300-ҙән ашыу фәнни хеҙмәт һәм 3 уйлап табыу авторы. М. В. Ломоносов исемендәге премия лауреаты (2003). .
• Ғизбуллин Наил Ғәйфулла улы (27.3.1937, БАССР-ҙың Дыуан районы Өлкөндө ауылы) — агроном. Украина аграр фәндәре академияһының ағза-корреспонденты (1995), ауыл хужалығы фәндәре докторы (1982), профессор (1986). Украинаның атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (2012). 1961 йылда Башҡортостан ауыл хужалығы институтын тамамлағандан һуң, Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институтының (БНИИСХ) бүлек мөдире, бер үк ваҡытта Стәрлетамаҡ Тәжрибә-етештереү хужалығы (ОПХ) директоры була. 1966 йылдан Киев ҡалаһындағы Украина аграр фәндәренең шәкәр сөгөлдөрө институтында: 1968 йылдан өлкән ғилми хеҙмәткәр, 1982 йылдан лаборатория мөдире, 1986 йылдан бүлек мөдире, 1992 йылдан баш ғилми хеҙмәткәре булып эшләй. Фәнни тикшеренеүҙәре БР, РФ һәм Украинаның төрлө тупраҡ-климат шарттарында шәкәр сөгөлдөрө орлоҡсолоғоноң агроэкологик нигеҙҙәрен һәм уның технологияларын эшләүгә арналған. Ғизбуллин Н. Ғ. шәкәр сөгөлдөрө орлоғо гибридтарын үҫтереү, үрсетмә ысулын ҡулланып бер вегетация осоронда орлоҡ алыу технологияларын эшләй. 260-тан ашыу фәнни хеҙмәт һәм 15 уйлап табыу авторы.

Урамдары

• Октябрҙең 60 йыллығы урамы (рус.  60 лет Октября (улица)
• Ленин урамы (рус.  Ленина (улица)
• Яңы урам (рус.  Новая (улица)
• Сөләймәнов урамы (рус.  Сулейманова (улица)
• Туҡаев урамы (рус.  Тукаева (улица)
• Вәлиев урамы — (рус.  Валиева (улица)
• Тыныслыҡ урамы — (рус.  Мира (улица)
• Пролетар урамы — (рус.  Пролетарская (улица)
• Таҡташев урам — (рус.  Такташева (улица)
• Фәттәхов урамы (рус.  Фаттахова (улица)
• Крупская урамы (рус.  Крупская (улица)
• Йәштәр урамы (рус.  Молодёжная (улица)
• Революцион урамы (рус.  Революционная (улица)
• Туҡаев тыҡрығы (рус.  Тукаева (перулок)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар, күлдәр:

• Мулла күле (ауылдан көньяҡҡа 3 км), бында бик күп шифалы үҫемлектәр үҫә.

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Тәбиғәт һәйкәле — ерек һәм тал күпләп үҫкән

• Өлкөндө һаҙлығы (ауылдың төньяғында 1 километрҙа), уны тәбиғәт һәйкәле йәки дәүләт заказнигы тип иғлан итеү талап ителә.

Тарихи һәйкәл — ике боронғо ҡаласыҡ: Соҡортауҙа Чудский һәм Өлкөндө йәки Ҡош ҡаласығы (Шайтан — Чёртово)

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.

Һылтанмалар

• Өлкөндө // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 500. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Кабиров Артур
• Артур Кәбиров «Теге өсәү» тапшырыуында
• Памятники природы Дуванского района.