Чэнду

Чэнду (ҡыт. упр. 成都, пиньинь: Chéngdū 成都, пиньинь: Chéngdū) — Ҡытайҙың көньяҡ-көнбайышында, Миньцзян йылғаһы үҙәнендә урынлашҡан субпровинциаль әһәмиәттәге ҡала, Сычуань провинцияһы властары йәшәгән урын.

Чэнду
Нигеҙләү датаһы	б. э. т. 311
Исем	成都市 һәм 成都市
Рәсми атамаһы	成都市
ХФА-лағы транскрицияһы	ʈʂʰə̌ŋ.tú һәм tsʰən˨˩tu˥
Этнохороним	Chengduane һәм Chengduan
Дәүләт	Ҡытай
Административ үҙәге	Сычуань[d]
Административ үҙәк	Ухоу[d]
Административ-территориаль берәмек	Сычуань[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+8:00[d]
Закондар сығарыу органы	Chengdu Municipal People's Congress[d]
Ойошма ағзаһы	Creative Cities Network[d], Всемирная федерация туристических городов[d] һәм Лига исторических городов[d]
Халыҡ һаны	11 050 000 кеше (2016), 857 000 кеше (1953), 1 583 000 кеше (1964), 6 922 918 кеше (1970), 8 225 399 кеше (1980), 9 195 004 кеше (1990), 10 392 531 кеше (2000), 20 937 757 кеше (2020)
Административ рәүештә бүленә	Цзиньцзян[d], Цинъян[d], Цзиньню[d], Ухоу[d], Чэнхуа[d], Лунцюаньи[d], Цинбайцзян[d], Синьду[d], Вэньцзян[d], Цзиньтан[d], Шуанлю[d], Пиду[d], Даи[d], Пуцзян[d], Синьцзинь[d], Дуцзянъянь[d], Пэнчжоу[d], Цюнлай[d], Чунчжоу[d] һәм Цзяньян[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	500 метр
Туғандаш ҡала	Линц, Монпелье[d], Волгоград, Палермо, Кофу[d], Любляна, Санкт-Петербург, Виннипег[d], Кобленц, Медан[d], Финикс[d], Мехелен[d], Ноксвилл[d], Лодзь[d], Львов, Сапопан[d], Шеффилд[d], Ресифи[d], Перт (Австралия), Мапуту[d], Маастрихт, Луангпхабанг[d], Лахор, Ла-Плата[d], Катманду, Хорсенс[d], Гонолулу[d], Гамильтон[d], Хайфа, Гомель[d], Кимчхон[d], Фламандский Брабант[d], Фәс (ҡала), Фингал[d], Даларна[d], Тэгу[d], Чиангмай[d], Бонн, Бангалор, Измир, Валенсия[d], Перт[d] һәм Нашвилл[d]
Майҙан	14 378 км²
Почта индексы	610000
Рәсми сайт	chengdu.gov.cn
Һештег	Chengdu
Официальный символ	G. biloba[d] һәм H. mutabilis[d]
Максимальная температура	40,1 °C һәм 37,3 °C
Урындағы телефон коды	028
Номер тамғаһы коды	川A һәм 川G
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Chengdu[d]
Чэнду Викимилектә

Ҡаланың эмблемаһы — 2001 йылда ҡала эсендә Цзиньши мәҙәниәте эҙҙәре булған урында ҡаҙылма эштәре алып барғанда табылған «Алтын Ҡояш Ҡошо» боронғо алтын дискыһы.

Тарихы

Чэндуға беҙҙең эраға тиклем IV быуатта нигеҙ һалына. Шу батшалығына нигеҙ һалыу өсөн килгән кешеләргә шундай һүҙҙәр әйтелә: «тәүге йылда — тораҡ пункты, икенсеһендә — ҡала булһын, өсөнсө йылда баш ҡалаға әйләнһен» (一年成聚，二年成邑，三年成都); «баш ҡалаға әйләнһен» һүҙбәйләнешенән (成都) «Чэнду» атамаһы килеп сыға. Боронғо Шу батшалығында Чэнду, Синьду һәм Гуанду (хәҙерге Шуанлю), бергә «өс Ду» тип аталған (三都) бик билдәле була, әммә тап Чэнду өҫтөнлөк ала, ә Синьду менән Гуанду хәҙерге ваҡытта уның состав өлөшө булып китә.

Беҙҙең эраның башында Чэнду барса (парча) етештереү менән дан тота, һәм Цзиньчэн («барса ҡалаһы») тип атала. Беҙҙең эраға тиклем 316 йылда Шу батшалығының баш ҡалаһы була, Өс батшалыҡ дәүерендә, 221 йылдан 263 йылға тиклем, — Шу-Хань батшалығының баш ҡалаһы, IV быуаттың беренсе яртыһында — Чэн дәүләтенең, V быуат башында — Көнбайыш Шу дәүләтенең, ә биш династия осоронда — Тәүге Шу һәм Һуңғы Шу дәүләттәренең баш ҡалаһы була. 994 йылда Чэнду бер ни тиклем ваҡыт баш күтәргән Ли Шу дәүләтенең баш ҡалаһы булып ала.

1644-46 йылдарҙа Чэндула Чжан Сяньчжундың баш күтәреүселәр армияһы урынлаша, һәм ҡала Бөйөк Көнбайыш Дәүләтенең баш ҡалаһына әүерелә. Бөйөк крәҫтиәндәр һуғышы, Ҡытайҙы маньчжурҙың баҫып алыуы һәм өс кенәз ҡағанлығы һуғышы йылдарында ҡалаға ныҡ зыян килтерелә һәм, ғәмәлдә, ул кешеләрһеҙ ҡала тиерлек. Цин империяһы урынлашҡандан һуң хөкүмәткә бушап ҡалған Сычуань провинцияһына кешеләрҙе кире ҡайтарыу буйынса махсус саралар күрергә тура килә, һәм ҡала әкренләп тергеҙелә. Сычуань провинцияһы айырым хәрби наместниклыҡҡа бүленә, һәм 1731 йылда Чэнду Сычуань наместнигының резиденцияһына әйләнә.

XX быуатҡа тиклем Чэнду үҙенең идара итеү органдары булмаған өйәҙ ҡалаһы була. 1928 йылда Чэнду һәм Хуаян өйәҙҙәре рәсми рәүештә үҙенең власть органдары булған Чэнду ҡалаһы итеп берләштерелә.

1949 йылдың 27 декабрендә Чэнду ҡалаһына Ҡытай халыҡ-азатлыҡ армияһы инә, һәм Чэнду ҠХР составына инә. 1952 йылда Сычуань провинцияһы тергеҙелә, һәм Ченду провинциаль буйһоноуҙағы ҡалаға әйләнә, провинция хөкүмәте лә ошонда урынлаша.

Географияһы һәм климаты

Цзиньцзян йылғаһы, Аншунь күпере һәм Чэндуның яңы төҙөлөштәре

Ҡала Сычуан соҡороноң көнбайыш осонда, Чэнду тигеҙлегендә урынлашҡан. Ҡала округы көнбайыштан көнсығышҡа табан 192 километрға һәм төньяҡтан көньяҡҡа табан 166 километрға һуҙылған, майҙаны — 12 390 км². Дэян, Цзыян, Мэйшань һәм Яань ҡала округтары, шулай уҡ Нгава-Тибетско-Цянским автономиялы округы менән сикләшә. Ҡала территорияһы диңгеҙ кимәленән яҡынса 500 метр бейеклектә ята. Чэнду ҡала округының иң түбән нөктәһе 378 метрҙа, зҡаланан ситтә рельеф төрлө-төрлө.

Чэндуның климаты — дымлы субтропик. Йәшәү өсөн дә, шулай уҡ ауыл хужалығы тармағы буйынса эштәр башҡарыу өсөн дә бик ҡулай. Циньлин тауҙары ҡаланы Себерҙән төньяҡ һауа массаларының үтеп инеүенән ҡаплап тора, шуға ла Чэндула, Янцзының түбән өлөшөндәгегә ҡарағанда, ҡыш йомшаҡ була. Ғинуарҙыа уртаса температура — 5°С; ҡар бик һирәк яуа, ләкин ҡыҫҡа ваҡытлы ҡырауҙарҙың булыуы ихтимал. Йәй — дымлы һәм ярайһы уҡ эҫе. Июль һәм августа уртаса температура — яҡынса 25 °С, көндөҙ температураның 37 °С градустан юғарыраҡ күтәрелеүе лә ихтимал. Ямғыр, нигеҙҙә июндән сентябргәсә яуа.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	20	22	28	32	33	40	40	37	32	28	27	25	40
Уртаса максимум, °C	9,5	11,1	16,2	21,6	26,0	27,8	29,6	29,7	25,1	20,6	15,6	10,8	20,3
Уртаса температура, °C	5,5	7,2	11,6	16,5	21,0	23,5	25,2	24,9	21,0	16,9	11,8	7,1	16,6
Уртаса минимум, °C	2,4	4,2	8,1	12,7	17,2	20,2	22,0	21,6	18,4	14,5	9,2	4,2	12,9
Абсолют минимум, °C	−3	−2	−1	2	9	12	13	12	10	2	0	−6	−6
Яуым-төшөм нормаһы, мм	7,3	10,2	20,5	46,6	87,1	102,8	230,5	223,7	131,5	39,4	16,5	5,0	921,1
Сығанаҡ: Weatherbase, [1]

Административ-территориаль бүленеше

субпровинциаль әһәмиәттәге Чэнду ҡалаһы 11 район, 5 ҡала өйәҙе, 4 өйәҙгә бүленә:

Карта
1 2 3 4 5 Лунцюаньи Цинбайцзян Синьду Вэньцзян Цзиньтан Шуанлю Пиду Даи Пуцзян Синьцзинь Дуцзянъянь Пэнчжоу Цюнлай Чунчжоу Цзяньян 1. Цзиньцзян 2. Цинъян 3. Цзиньню 4. Ухоу 5. Чэнхуа
Статус	Название	Иероглифы	Пиньинь	Население (2010)	Площадь (км²)	Плотность населения (/км²)
Район	Цинъян	青羊区	Qīngyáng qū	828 140	66	12 548
Район	Цзиньцзян	锦江区	Jǐnjiāng qū	690 422	61	11 318
Район	Цзиньню	金牛区	Jīnniú qū	1 200 776	108	11 118
Район	Ухоу	武侯区	Wǔhóu qū	1 083 806	77	14 075
Район	Чэнхуа	成华区	Chénghuá qū	938 785	109	8613
Район	Лунцюаньи	龙泉驿区	Lóngquányì qū	767 203	558	1375
Район	Цинбайцзян	青白江区	Qīngbáijiāng qū	381 792	392	974
Район	Синьду	新都区	Xīndū qū	775 703	481	1613
Район	Вэньцзян	温江区	Wēnjiāng qū	457 070	277	1650
Городской уезд	Цзяньян	简阳市	Jiǎnyáng shì	1 420 000	641	2215
Район	Шуанлю	双流区	Shuāngliú qū	1 158 516	1067	1086
Район	Пиду	郫都区	Pídū qū	756 047	438	1726
Городской уезд	Дуцзянъянь	都江堰市	Dūjiāngyàn shì	657 996	1208	545
Городской уезд	Пэнчжоу	彭州市	Péngzhōu shì	762 887	1420	537
Городской уезд	Цюнлай	邛崃市	Qiónglái shì	612 753	1384	443
Городской уезд	Чунчжоу	崇州市	Chóngzhōu shì	661 120	1090	607
Уезд	Цзиньтан	金堂县	Jīntáng xiàn	717 225	1156	620
Уезд	Даи	大邑县	Dàyì xiàn	502 198	1327	378
Уезд	Пуцзян	蒲江县	Pújiāng xiàn	239 562	583	411
Уезд	Синьцзинь	新津县	Xīnjīn xiàn	302 199	330	916

Иҡтисады

Агропром баҫыуҙары һәмЧэнду заводтары торбалары

Чунсилу — ҡаланың эре сауҙа урамдарының береһео

Ҡала үҙәгендәге хәрәкәт һәм реконструкция

Чэнду — эре иҡтисад, финанстар, фән һәм техника, шулай уҡ мөһим транспорт һәм элемтә үҙәге. Бөтә донъя Банкыһының 2007 йылдағы глобаль инвестиция климаты тураһындағы доклады мәғлүмәттәре буйынса Чэнду Ҡытайҙа инвестиция климаты эталоны тип иғлан ителә

Транспорт

Чэнду метрополитены станцияларының береһе

Шуанлю аэропортының яңы терминалы

Көнсығыш вокзал

Чэндула метрополитен рәсми рәүештә 2010 йылдың 1 октябрендә асыла. 2017 йыл аҙағына ул, ҡулса линияһын да индереп, 6 линиянан тора. Ҡалала һәм агломерацияла яҡынса 400 автобус маршруты бар.

Шуанлю халыҡ-ара аэропорты халыҡ-ара аэропорты ҡала үҙәгенән яҡынса 16 километрҙа урынлашҡан. Ул кеше һәм йөк ташыу күләме буйынса Ҡытайҙа 2-се урында тора; 2015 йылға трафигы 4,000 млн пассажир тәшкил итә. Илдең бик күп эре ҡалаларына, шулай уҡ Гонконг, Осака, Сеул, Сингапур, Тайбэй, Токио, Куала-Лумпур, Пхукет, Бангкок кеүек һәм башҡа ҡалаларға халыҡ-ара рейстарҙы үтәй.

В Чэнду пересекаются множество национальных автотрасс идущих из провинций Шэньси, Юньнань провинцияларынан һәм Тибет автономиялы районынан килгән бик күп милли автотрассалар Чэндула киҫешә. Чэнду—Чунцин автотрассаһы илдәге һәм уның көнбайыш өлөшөндәге тәүге автобан була.

Чэндулағы ғибәҙәтхана

Дуцзянъянға табан һалынған автотрасса һәм тимер юл магистрале

Цзиньли урамының тарихи районы

Ҙур пандаларҙы өйрәнеү һәм үҫтереү үҙәге

Чэндуның спорт үҙәге

Иҫтәлекле урындары

• комплекс храма Ухоуцы (XVI—XVIII века)
• Храм Зелёной Козы — даосский храм
• монастырь Баогуансы
• дом-музей поэта Ду Фу
• музей провинции Сычуань
• Китайский естественный природный заповедник больших панд
• площадь Тяньфу
• телебашня Западная жемчужина — имея высоту 339 метров, является самым высоким сооружением Западного Китая^[en], 16-м по высоте сооружением всего Китая, а также занимает 18-ю строчку в списке самых высоких телевизионных башен мира.
• более 20 высотных зданий в 30-45 этажей ([[|en]]); по числу таких зданий Чэнду уступает в западном Китае только Чунцину,
• Спортивный центр Чэнду
• Глобальный центр «Новый век» — cамое большое в мире здание по размеру площадей — 1,7 миллиона квадратных метров, что соответствует площади трех зданий Пентагона или 20 зданий Сиднейской оперы

Туғанлашҡан ҡалалар

• Монпелье (франц. Montpellier, окситанса. Montpelhièr), Франция (1979)
• Любляна (слов. Ljubjana), Словения (1981)
• Линц (нем. Linz), Австрия (1983)
• Кофу (япон. 甲府市), Япония (1983)
• Финикс (ингл. Phoenix), Аризона, Америка Ҡушма Штаттары (1986)
• Виннипег (ингл. Winnipeg), Манитоба, Канада (1988)
• Мехелен (франц. Malines, нидерл. Mechelen), Бельгия (1993)
• Волгоград, Рәсәй Федерацияһы (1994)
• Санкт-Петербург, Рәсәй Федерацияһы (1998)
• Палермо (итал. Palermo), Италия (1999)
• Кимчхон (кор. 김천시, 金泉市), Көньяҡ Корея (2000)
• Медан (индон. Kota Meda, ингл. Medan), Индонезия (2001)
• Даларна, Швеция (2004)
• Бонн, Германия (2009)
• Шеффилд, Бөйөк Британия (2010)
• Фламандский Брабант, Бельгия (2011)
• Маастрихт, Нидерланд (2012)
• Ҡазан, Рәсәй Федерацияһы
• Хайфа, Израиль (2013).

Шулай уҡ ҡара

• Сычуаньская парча

Һылтанмалар

• Чэнду — информация о территории, населении и истории изменений административно-территориального деления на сайте 行政区划网 (кит.)