Катманду

Катманду
	Катманду
	һинд काठमांडौ
	Байраҡ
Этнохороним	katmandais, katmandaise, Katmanduano, Katmandais һәм Katmandaise
Дәүләт	Непал
Административ үҙәге	Непал һәм Королевство Непал[d]
Административ-территориаль берәмек	Катманду[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+5:45[d] һәм NPT[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Bisnumati River[d] һәм Багмати[d]
Хөкүмәт башлығы вазифаһы	Мэр
Хөкүмәт башлығы	Balendra Shah[d]
Ойошма ағзаһы	Лига исторических городов[d], Всемирная федерация туристических городов[d] һәм Организация городов всемирного наследия[d]
Халыҡ һаны	845 767 кеше (2021)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	1300 метр
Туғандаш ҡала	Исфаһан, Пхеньян, Сиань, Чэнду, Юджин (Орегон) һәм Мацумото[d]
Телгә алынған хеҙмәттәр	Civilization V[d]
Майҙан	49 450 000 квадрат метр
Рәсми сайт	kathmandu.gov.np
Һештег	काठमाडौँ һәм Kathmandu
Портал открытых данных	Open Data Kathmandu[d]
Тема иҡтисады	economy of Kathmandu[d]
Урындағы телефон коды	01
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Катманду[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Kathmandu[d]
	Катманду Викимилектә

Катманду́ (непал काठमाडौं [kɑʈʰmɑɳɖu], Kāthmāndau) — Непалдың баш ҡалаһы һәм ғәйәт ҙур ҡалаһы, уның тарихи, иҡтисади, сәйәси һәм мәҙәни үҙәге. Ҡалала миллиндан ашыу кеше йәшәй.

Катмандуның бейеклеге яҡынса 1300 метр булған тауҙар үҙәне — Непалдың Катманду, Лалитпур (Патан), Бхактапур, Киртипур, Панаути тигән невар ҡалалары һәм күп һандағы монастырҙар, ғибәҙәтханалар үҙәктәре һәм мәҙәни һәйкәлдәре менән дан ҡаҙанған тарихи өлкәһе.

Ҡаланың 2000 йыллыҡ бай тарихы бар. Баш ҡаланың XVII—XVIII веков быуаттарҙағы тышҡы йөҙө һаҡланып ҡалған, тап Малла династияһы королдәре хакимлыҡ иткән дәүерҙә ҡала эсендә әүҙем төҙөлөштәр алып барыла. Дини һәм мәҙәни фестивалдәр —ҡала халҡы тормошоноң мөһим бер өлөшө. Катманду халҡының күпселегеиндуизмға тоғро, буддизмды хуп күреүселәр һан буйынса икенсе урында тора. Ҡалала башҡа диндәргә өҫтөнлөк биреүселәр ҙә байтаҡ, шуға ла Катманду донъялағы иң космополитик ҡалаларҙың береһе тип һанала. Непали теле — бында иң киң таралған тел.

Катманду — Непалдың эре мәҙәни-белем биреү үҙәге. Ҡалала Король академияһы, Милли колледж, Санскрит колледжы, Трибхуван исемендәге университет, Нәфис сәнғәт ассоциацияһы урынлашҡан. Бынан тыш Катманду Непал милли музейы, нумизматика музейы һәм Милли һәм Үҙәк һәм башҡа китапханалары менән бөтә донъяға билдәлелек яулаған.

Катманду, Лалитпур һәм Бхактапур ҡалалары үҙ-ара тығыҙ бәйле, шуға ла был өс ҡаланың иҫтәлекле урындары ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә бер һаҡ объекты — «Катманду үҙәненең Бөтә донъя мираҫы»^[10]^[11] исеме аҫтында индерелгән.

Этимологияһы

Кастамандап

Катманду ҡалаһы Дурбар майҙанында урынлашҡан Кастхамандап ғибәҙәтханаһы хөрмәтенә шундай исемде йөрөтә. Санскриттан тәржемәләгәндә Кастха (काष्ठ) һүҙе «ағас» тигәнде һәм Мандап (/मण्डप) «ябылған йәшәү урынын» аңлата. Тағы ла Mapy Сатал, булараҡ та билдәле булған был ғибәҙәтхананы 1596 йыла король Лакшми Нарсингхом Малла төҙөй. Ике ҡатлы ҡоролма, тимер ҡаҙаҡтар ҡулланмайынса, тотошо менән ағастан ғына төҙөлә. Риүәйәтенә ярашлы, ғибәҙәтхана төҙөлөшө өсөн тик бер генә ағастан алынған төҙөлөш материалдары файҙаланыла^[12].

Урта быуаттарҙа ҡала Кантипур (कान्तिपुर) булараҡ билдәле була. Был исем дә шулай уҡ ике санскрит һүҙе нигеҙендә барлыҡҡа килгән — канти һәм пуре. «Канти» — Лакшми алиһәләрҙең береһенең исеме, һәм «пуре» урын тигәнде аңлата.

Неварҙар араһында Катманду булараҡ Йен Деса (देश येँ)^[13] булараҡ билдәле: «Йен» — Ямбунан (यम्बु) ҡыҫҡартып алынған. тәүге мәлдә ул Катмандуның тик төньяҡ өлөшөнә генә ҡарата әйтелгән^[14].

Тарихы

Будданың Катманду урамындағы статуяһы. 1979

Манджушри

Катмандула үткәрелгән археологик ҡаҙылмалар бында боронғо цивилизацияның булыуын раҫлай. Бында табылған иң боронғо статуяға беҙҙең эраның 185 йылы яҙылып ҡуйылған.^[15]. Дхандо Чаитиялағы ҡаҙылмаларҙа брахма телендәге яҙыуҙарҙың йәше 2000 йылдан ашыу тип иҫәпләнелә. Таштарға соҡоп яҙылған яҙыуҙар — Непал тарихы тураһындағы мөһим сығанаҡ.

Боронғо дәүер

Катманду тарихының боронғо дәүере мифтарҙа һәм риүәйәттәрҙә һүрәтләнә. Сваямбху пуранеһына ярашлы, хәҙерге Катманду урынында Нагдаха исемле күл булған. Күлде Манджушрипаттан тип аталған ҡалаға нигеҙ һалған Манджушри киптерә һәм Дхармакараны киптерелгән ерҙең хакимы итеп тәғәйенләй^[16]^[17]

Тәхеткә урта быуаттың (беҙҙең эраның яҡынса 400 йылдары) Ликчави династияһы ултырғанға тиклемге дәүере тураһында яҙмалар бик аҙ. Непал монархтарының (Гопалрадж Вансавали) шәжәрә ағасына ярашлы, Ликчавтарға тиклем Гопал, Махиспалый, Аабхира, Кират һәм Сомаваншиҙар Катманду үҙәненең хакимдары була^[18]. Кират династияһына Яламбер нигеҙ һала. Кираттар хакимлығы осоронда иҫке Катмандуның төньяҡ өлөшөндә Ямб исемле тораҡ пункты барлыҡҡа килә. Ҡайһы бер син-тибет телдәрендә һөйләшеүселәр Катмандуны элеккесә Ямб тип йөрөтә. Ҡаланың хәҙерге көньяҡ өлөшөндә шул уҡ дәүерҙә Йенгал ҡалаһына нигеҙ һалына. Кираттар династияһының 7-се быуыны вәкиле Джитедасти хакимлығы осоронда Катманду үҙәнененә будда монахтары үтеп инә һәм Санкху монастырына нигеҙ һала.

Урта быуаттар осоро

Ликчавтар дәүере

4-се һәм 5-се быуаттар араһында Катманду үҙәненә һинд-ганг тигеҙлегенән Ликчавтар килеп төпләнә. Кираттарҙы еңеп, улар яңы династияға нигеҙ һала. Ошо уҡ осорҙа Лимбиниҙа хаким Вирудхака ойошторған геноцидтан ҡасып ҡотолған Шакьялар төньяҡҡа Ямб менән Йенгалуға (Ланджагвал һәм Манджупаттан) күсенә һәм унда тәүге Катманду даими будда монастырына нигеҙ һала^[19]. Улар килеп төпләнгәндән һуң Ямбу Колиграм, ә Йенгал — Дакшим Колиграм тип атала башлай^[20].

Катманду үҙе 723 йылда Колиграм һәм Дакшим Колиграмды берләштергән^[21] Ликчав династияһы хакимы Гунамакадева тарафынан һалына. Ҡала Чандрахраса, Манджушри ҡылысы форрмаһында төҙөлә. Һиндостан менән Тибет араһындағы транзит сауҙала Катманду мөһим роль уйнай. Невар сәнғәте был осорҙа үҙән эсендә лә, шулай уҡ унан ситтә лә киң танылыу ала. Невар рәссамдары үҙәндән ситтә лә ғибәҙәтханаларға һүрәттәр төшөрөү менән шөғөлләнә.

Маллалар дәүере

Малла кланы аллаһы Таледжи Вхавани ғибәҙәтханаһы

Ликчав дәүере артынан Малла дәүере (12-18-се быуаттар) башлана. 12-се быуатта Тирхут өлкәһе хакимдары мосолмандарҙың ҡыҫымы аҫтында төньяҡҡа Катманду үҙәненә күсенергә мәжбүр була. Династиялар араһындағы никахтар арҡаһында улар Катманду хакимдары булып китә. Династия хакимлығының тәүге йылдарында бик ауырға тура килә, сөнки һастар һәм мосолмандар бер туҡтауһыҙ уларға һөжүм итеп тора. Шулай уҡ көслө ер тетрәү һөҙөмтәһендә Катманду халҡының өстән бер өлөшө, шул иҫәптән батша Малла Абхай ҙә һәләк була. Был ваҡиғалар ваҡытында Ликчавтар дәүеренең архитектура мираҫының байтаҡ өлөшө емерелә һәм әҙәби ҡомартҡылар ҙа юҡҡа сыға. Ошо ауырлыҡтарға ҡарамаҫтан, Катманду үҙенең тотҡан урынын кире ҡайтарыуға өлгәшә һәм Малла дәүерендә Һиндостан һәм Тибет араһында барған транзит сауҙала өҫтөнлөк итә. Непал аҡсаһы трансгималай валютаһына әүерелә. Дәүер тамамланыр алдынан Малладәүләте 4 ҡала-дәүләтте — Кантипура, Лалитпур, Бхактапур һәм Киртипурҙыберләштергән конфедерацияға әйләнә. Ошо конфедерация хакимдары, Катманду үҙәнен контролдә тота, сәнғәт, архитектура һәм сауҙа өлкәһендә бер-береһе менән ярышып йәшәй.

Яңы осор

Малла дәүере 1768 йылда, Катманду үҙәне Горкх короллеге контроле аҫтына күскәндән һуң тамамлана. Катманду Горкх империяһының баш ҡалаһы булып китә һәм бөтә Непалды контролдә тота. Әммә шул уҡ ваҡытта күрше дәүләттәр араһында һуғыштар башлауы арҡаһында, трансгималай сауҙаһы һүнә. Непал тышҡы сәйәсәттә әүҙем эш алып бара башлай, Мәҫәлән, Непалдың премьер-министрв Бхимсен Тхап (1806—1837 йй.) Һиндостан өҫтөнән контроль урынлаштырыу буйынса Бөйөк Британия алып барған көрәштә Франция яҡлы булып сығыш яһай. Һөҙөмтәлә Катманду ла заманса хәрби нығытмалар төҙөлә башлай.

Ран дәүере

1846 йылда, Котский ҡырылышынан һуң, ил һәм ҡала өҫтөнән контроллек итеү Ран династияһына нигеҙ һалған Джунг Бахадур Ранға күсә. Ран хакимлыҡ итеү осоронда Катманду Бөйөк Британия яҡлы булып китә. Ҡалала көнбайыш стилендә биналар төҙөлә, Катманду үҙәнендә тәүге заманса юл һалына. Тричандра колледжы (Непалдың беренсе колледжы), Дурбар мәктәбе (Непалдың беренсе заманса мәктәбе), Бир госпитале (илдә беренсе госпиталь) асыла. әммә Ран хакимлығы осорона тиранлыҡ, халыҡты иҡтисади йәһәттән иҙеү һәм дини эҙәрлекләүҙәр хас була^[22]^[23].

Физик-география характеристикаһы

Ҡала үҙәге картаһы

Катманду

Катманду Катманду үҙәненең төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә урынлашҡан. Майҙаны 50,67кв. км. Диңгеҙ кимәленән уртаса бейеклеге 1350 метр. Катмандуның ҡала агломерацияһы, күрше Патан, Киртипур, Тхими, Бхактапур ҡалаларын да, күрше үҙәнендәрҙә урынлашҡан Банеп, Панаути һәм Дхуликхел ҡалаларын да үҙ эсенә ала.

Ҡала территорияһы буйлап 8 йылға аға. Багмати, Бисхнумати, Дхобикхола, Манохара, Ханумант һәм Тукуча йылғалары — мул һыулы йылғалар.

Климаты

Катмандуның диңгеҙ кимәленән бейеклеге (1355. м.) һәм бейек тауҙарға (Гималай, Тибет) яҡынлығы арҡаһында уның климаты субтропик муссонлы. Ҡышын ҡитғанан ел иҫә, әммә тауҙар төньяҡтан килгән һалҡын һауа массаларынның килеүен ҡаплап тора. Йәй Һиндостан яғынан муссондар килә һәм яуым-төшөм мул була. Йәй дымлы һәм тынсыу, ләкин көслө эҫелек бик һирәк күҙәтелә. Ҡышын йыш ҡына ҡырау төшә, ләкин ҡар бик һирәк яуа. Ғинуарҙа уртаса температура (иң һалҡын ай) +10 °C, июнь һәм июлдә (иң йылы ай) +24,4 °C.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	24,4	28,3	33,3	35,0	36,1	37,2	32,8	33,3	33,3	33,3	29,4	28,3	37,2
Уртаса максимум, °C	18	20,2	24,3	27,4	28,2	28,3	27,7	28	27,2	25,8	22,7	19,4	24,8
Уртаса температура, °C	10	11,7	16,1	20	23,1	24,4	24,4	24,2	23,6	20	15,3	11,1	18,7
Уртаса минимум, °C	2,1	3,8	7,5	11,3	15,5	19	20	19,7	18,2	13	7,4	3	11,7
Абсолют минимум, °C	−2,8	−1,1	1,7	4,4	9,4	13,9	16,1	16,1	13,3	5,6	0,6	−1,7	−2,8
Яуым-төшөм нормаһы, мм	14	17	31	54	114	256	360	314	183	59	8	14	1425
Сығанаҡ: World Meteorological Organisation (UN) [1] [2]

Иҡтисады

Дхарахара башняһы янында Непал Телеком комплексы

Катманду — Непалдың мөһим сәнәғәт һәм сауҙа үҙәге. Бында Непалдың Фонд биржаһы, Непал Милли банкыһының баш офисы, сауҙа палаталары, шулай уҡ милли һәм трансмилли банкылар офистары, телекоммуникация компаниялары һәм башҡа милли һәм халыҡ-ара ойошмалар урынлашҡан.

Катмандуның һәм Үҙәндең төп иҫтәлекле урындары

Боднатх һәм Сваямбунатх, Пашупатинатх киртләстәре, Дурбар майҙаны, «Кастамандап» бинаһы, Королдәр һарайы, Лалитпур (Патан), Буданилкантха, туристар районы Тамель, Рани-Покхари быуаһы, Дхарахара башняһы.