Себерҙе буйһондороу

Себерҙе ҡушып алыу (Себерҙе буйһондороу) — XVI быуаттың икенсе яртыһынан XVII быуат аҙағына тиклем Себер һәм Алыҫ Көнсығыштың Рус (Рәсәй) дәүләте составына индереү процесы. Традиция буйынса 1581 йылда Себер ханлығына ҡаршы Ермактың походы менән башланған тип һанала. Себер һәм Алыҫ Көнсығыштың Рәсәйгә ҡушып алыуы урындағы халыҡтарҙың ҡаршылығына тап була һәм төп халыҡтар һәм урыҫ казактары араһындағы ҡаты бәрелештәр фонында үтә, урыҫ казактары төп халыҡтарға ҡарата йыш ҡына аяуһыҙлыҡ күрһәтә.

Себерҙе буйһондороу
Урын	Себер
Ваҡиға ваҡыты	1580
Башланыу датаһы	июль 1580
Тамамланыу датаһы	XVII быуат
Изображается на	Василий Иванович Суриков[d]
Себерҙе буйһондороу Викимилектә

Василий Суриков Иванович, «Ермак Тимофеевич тарафынан Себерҙе буйһондороу». Туҡыма, май

XVI быуатта Себер халыҡтары

Барышы

Яҡут зинданының бер өлөшө (Тыуған яҡты өйрәнеү музейы территорияһындағы үҙенсәлекле ҡарауыл манараһы. 2000-се йылдар башында яна)

Себерҙе буйһондороу процесы Көнсығышҡа, йәғни Тымыҡ океанға барып етеп, Камчаткала нығыныуға тиклем, урыҫ казактарының һәм хеҙмәтле кешеләрҙең яйлап алға шылыуын аңлата. Төньяҡ-Көнсығыш Себер халыҡтары фольклорында «рус» этнонимлы килмешәктәрҙе билдәләү өсөн «казак» һүҙе ҡулланыла. Күпселектә казактар һыу буйлап хәрәкәт итәләр. Йылға системаларын өйрәнеп, һыу айырғыстар урындарынан ғына ҡоро юл менән баралар, унан һырт аша үтеп һәм яңы кәмәләр әтмәкәләп, яңы йылғалар ҡушылдыҡтарынан төшәләр. Ниндәйҙер ерле ҡәбилә биләгән урынға килеп еткәс, казактар улар менән тыныс һөйләшеп ҡарайҙар, Аҡ батшаға буйһоноу һәм яһаҡ түләү буйынса тәҡдимдәр яһайҙар, әммә бындай һөйләшеүҙәр бик һирәк ыңғай һөҙөмтәләргә килтерә, ул ваҡытта эш ҡоралға барып етә. Ерле халыҡҡа яһаҡ һалып, казактар уларҙың ерҙәрендә нығытылған баструктар төҙөйҙәр (әгәр ҡәбилә һуғышсан булһа) йәки ябай ҡыш сығыу өсөн өй, унда ғәҙәттә яһаҡ йыйыу һәм халыҡты тәртиптә тотоу өсөн казактарҙың бер өлөшө ҡала. Ғәскәрҙәр артынса күскенселәр, идарасылар, руханиҙар, кәсепселәр һәм сауғагәрҙәр килеп тулалар. Урындағы халыҡҡа һалым (ҡара яһаҡ) һалына. Иң әүҙем ҡаршылыҡты Себер ханлығы һәм бер нисә эре ҡабилә берләшмәләре (мәҫәлән: даурҙар, чукчалар) күрһәтә. Байкал аръяғында Ҡытай һәм Алыҫ Көнсығыш көньяғында бер нисә локаль һуғыш күҙәтелә.

Дөйөм алғанда, XVII быуат аҙағында Себерҙе Рәсәйгә ҡушып алыу процесы тамамлана, Рәсәй дәүләтенең сик буйҙары башлыса бөгөнө сиктәрҙән айырылмай тиерлек. XVIII быуаттың башында — Камчатка, ошо уҡ быуаттың аҙағында Чукотка буйһондорола.

Себерҙе үҙләштереү картаһы. Ҡалаларға нигеҙ һалыу даталары һәм экспедициялар йүнәлештәре

XVI быуат. Көнбайыш Себерҙе баҫып алыу

• 1581—1585 — Ермак походы
• 1586 — Василий Сукин Себер ханлығының элекке баш ҡалаһы урынында Төмән ҡалаһына (Себерҙәге беренсе урыҫ ҡалаһы)
• 1587 — Иртыш йылғаһында һуңынан «Себер баш ҡалаһы» булып киткән Тубылға нигеҙ һалына
• 1593 — Березов ҡалаһына нигеҙ һалына
• 1594 — Сорғот ҡалаһына нигеҙ һалына
• 1595 — Обдорск ҡалаһына нигеҙ һалына
• 1598 — Пегая Орда баҫып алына
• 1598 — Ирмен алышы, Себер ханлығын тулыһынса яулап алыу

XVII быуат. Йәнәсәйҙән алып Тымыҡ океанға тиклем. Ҡытай менән һуғыш

Рус дәүләте 1547—1725 йылдарҙа

Казактар яһаҡ йыя

• 1601 — Мангазеяға нигеҙ һалына (Көнбайыш Себер самоедтарын контролдә тотоу өсөн)
• 1604 — Томск ҡәлғәһенә нигеҙ һалына (ҡалмыҡтарға ҡаршы)
• 1607 — Туруханск ҡалаһына нигеҙ һалына (бЙәнәсәйҙә беренсе ҡала), энцтарҙы буйһондороу
• 1619 —Енисейск нигеҙләнә
• 1620 йылдан һуң — Таймырға билдәһеҙ уңышһыҙ экспедиция (Симс ҡултығындағы һәм Фаддей утрауҙарындағы табыштар)
• 1623 — Пянда тәүге тапҡыр Киренск тирәһендә Лена йылғаһына тиклем барып етә
• 1628 — воевода Андрей Дубенский Йәнәсәйҙә Красноярск ҡалаһына нигеҙ һала
• 1630 — Василий Бугор Лена йылғаһында Киренкск ҡалаһына нигеҙ һала
• 1631 — атаман Максим Перфильев Ангара йылғаһында Братск бастругына нигеҙ һала
• 1632 — Петр Бекетов Яҡутск һәм Жиганск ҡалаларына нигеҙ һала. Ике йылдан һуң яҡуттар Лена йылғаһында яһаҡ йыйыу ваҡытында Иван Галиндың казак отрядын ҡыйрата.
• 1633 — Иван Ребров Лена йылғаһы тамағын һәм Яна йылғаһын таба
• 1638 — Саха воеводлығы булдырыла, Индигиркаға юкагирҙарға ҡаршы сотник Ивановтың атлы походы
• 1639 — Копылов Охотск диңгеҙенә Иван Москвитин командаһы аҫтындағы отрядты юлландыра
• 1643 — атаман Василий Колесников — Байкалға, ә Михаил Стадухин — Колымаға барып етә
• 1643 — Василий Поярконың Приамурьеға (Даурияға) экспедицияһы, Амур буйлап Охотск диңгеҙенә барыу
• 1644—1645 — Ангара далаһына бүрәттәргә ҡаршы казактар походы
• 1647 — Иван Москвитин Охотск ҡалаһына нигеҙ һала
• 1648 — Семен Дежнев Алясканы Чукотканан айырып торған Беринг боғаҙын үтә һәм Төньяҡ Американың көнбайыш өлөшөн аса.
• 1648—1653 — Ерофей Хабаровтың Даурияға походы
• 1649—1689 — Урыҫ-Цина сик буйы конфликты
• 1652 — Ачан бастругы янындағы алыш
• 1653 — Байкал аръяғында Чита һәм Нерчинск ҡалаларына нигеҙ һалына
• 1655 — Кумар бастругы ҡамауы
• 1661 — Ангарала Яков Похабов Яков тарафынан Иркутскиға нигеҙ һалына
• 1665 — Селенгала Гаврило Ловцов Селенга бастругына нигеҙ һала
• 1666 — Удала, Селенга ҡушылған урында, Уда ҡышлығына нигеҙ һалына (һуңынан Уда бастругы)
• 1673 — кенәз Шанда Сәнсекәевтың отряды Ачинск бастругын үртәй
• 1685 — Албаза өсөн алыш
• 1686 — Таймырға уңышһыҙ экспедиция (Иван Толстоухов): экспедиция хәбәрһеҙ юғала
• 1686—1687 — Албаза өсөн икенсе алыш
• 1688 — Селенга бастругын ҡамау
• 1689 — Ҡытай менән Нерчинск килешеүе
• 1697—1698 — Владимир Атласов экспедицияһы тарафынан Камчатканы ҡушып алыу
• 1699 — Анадырь бастругына ҡайтҡандан һуң Серюков отряды юҡ ителә

XVIII быуат. Чукотканы һәм Камчатканы буйһондороу

• 1703—1715 — Камчаткала урыҫтарға ҡаршы ихтилал, уның барышында Большая река һәм Аклан баструктары яндырыла һәм 200 казак үлтерелә; 1705 йылда коряктар Протопопов етәкселегендәге казак отряды ҡыйратыла
• 1709 — Алтай тауҙары алдында Бикатун бастругы төҙөлә
• 1711 — Данила Анциферов Курил утрауҙарын аса
• 1712 — Камчаткала казактар болаһы һәм үҙ начальниктарын үлтереү (Атласов, Миронов һәм Чириков)
• 1712 — Меркурий Вагин Новосибирск утрауҙарын аса
• 1716 — Омск ҡалаһына нигеҙ һалына
• 1730—1740 йылдарҙа- Чукоткаға поход. Павлуцкий етәкселегендәге урыҫ отрядтары экспедициялары
• 1733—1743 — Төньяҡ Боҙло океанының Себер ярын өйрәнеү өсөн Бөйөк Төньяҡ экспедицияһы (Харитон Лаптев, Семен Челюскин): кеше йәшәмәгән Таймыр өйрәнелә, Бырранга тауҙары һәм Челюскин мороны (Себерҙең төньяҡ осо) асыла
• 1740 — Петропавловск-Камчатский ҡалаһы асыла
• 1747 — чукчалар Анадырь коменданты отрядын юҡ итәләр
• 1748—1755 — чукчаларға ҡаршы ете хәрби походы
• 1752 — Гижигинка ҡәлғәһенә нигеҙ һалына
• 1753 — коряктар Гижигинка ҡәлғәһен ҡамайҙар
• 1778 — Чукотканы тулыһынса ҡушып алыу
• 1799 — Алясканы колонизациялау (башы)

XIX быуат. Приамурье һәм Сахалинды ҡушып алыу

• 1855 — Симод трактаты — Япония менән килешеү, уға ярашлы Көньяҡ Курилдар Японияға бирелә, Төньяҡ Курилдар — Рәсәйгә Сахалин уртаҡ биләмә булып ҡала
• 1856 — Благовещен ҡалаһына нигеҙ һалыу
• 1858 — Ҡытай менән Айгун килешеүе, Приамурьены Рәсәйгә ҡушып алыу
• 1858 — Хабаровск ҡалаһына нигеҙ һалыу
• 1860 — Пекин трактаты; Приморьены Рәсәйгә ҡушып алыу
• 1860 — Владивосток ҡалаһына нигеҙ һалыу
• 1875 — Япония менән Петербург килешеү; Сахалиндың — Рәсәйгә, Курил утрауҙары — Японияға күсеүе Курильская

Колонизациялау мәсьәләһе тураһында

К. Лебедев. «Урыҫтарҙың яңы ерҙәрҙе үҙләштереүе». Ҡағыҙ, акварель. 1904

Хәҙерге тарихнамәлә Рәсәйҙең митрополия булыу-булмауы, Себер территорияларының Рәсәйҙең колониялары булыу-булмау мәсьәләһе тикшерелә. Әлеге мәсьәлә күпселек өлөшөндә сәйәси төҫ алған. Рәсәйҙең Себер һәм Алыҫ Көнсығыш территорияларын үҙләштереү осоро башҡа Европа дәүләттәре тарихындағы бөйөк асыштар осоро менән тап килә, бер генә айырма бар — Рәсәй экспансияһы ҡоро ерҙән (теллурократия), ә диңгеҙҙән (талассократия) түгел, һәр хәлдә тәүге этапта, алып барыла. Себер ханлығы, Себер татарҙарының милли-дәүләт берәмектәренең береһе булараҡ яулап алына.

Себерҙе колонизациялау һәм төп халыҡтарҙы баҫып алыу Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка һәм уның ерле халыҡтарын колониялашттырыуы менән сағыштырыла, сөнки тегендә лә, бында ла төп халыҡтарға ҡарата бер үк негатив ҡараш һәм уларҙың ерҙәрен тартып алыу күҙәтелә.

Себерҙең төп халыҡтары, Америка төп халыҡтары кеүек, урыҫтарҙың экспансияһы һөҙөмтәһендә бик ҙур (Себер халыҡтарының аҙ һанлығын иҫәпкә алып) юғалтыуҙар кисерә, бигерәк тә быға тиклем урындағы халыҡтарға таныш булмаған төрлө ауырыуҙарҙың үтеп инеүе арҡаһында. Мәҫәлән, сәсәк ауырыуы Көнбайыш Себергә тәүге тапҡыр 1630 йылда эләгә. 1650-се йылдарҙа ул Йәнәсәйҙән көнсығышҡа шылыша һәм ундағы тунгустарҙың һәм яҡуттарҙың 80 проценты тиклем һәләк була. 1690-сы йылдарҙа юкагирҙарҙың һаны яҡынса 44 процентҡа кәмей. XVIII быуаттың уртаһына урыҫ урыҫ отрядтары менән хәрби бәрелештәр һөҙөмтәһендә коряктарҙың һаны, быуат башы менән сағыштырғанда, ике тапҡырға кәмей.

Әлеге ваҡытта урыҫтар Себерҙең бөтә төбәктәрендә күпселекте тәшкил итә (Тыванан башҡа). Себер федераль округында урыҫтарҙың өлөшө — яҡынса 85 % , Алыҫ Көнсығыш округында — 80 % тәшкил итә. Көнбайыш Себерҙә (Төмән өлкәһе) урыҫтарҙың өлөшө — 70 %. Шул уҡ ваҡытта өс төп халыҡтың ғына һаны 100 меңдән ашыу — саха, бүрәт, тывалар (дөйөм алғанда, яҡынса 1,2 миллиондан ашыу), шул уҡ ваҡытта Себерҙә һәм Алыҫ Көнсығышта урыҫтарҙың һаны 20 миллион кеше ашыу тәшкил итә.

Америкалағы европалылар кеүек, урыҫтар ҙа Себерҙәге төп халыҡтаҙы массауи рәүештә христианлыҡҡа ылыҡтыралар. Христианлыҡтың йоғонтоһо арҡаһында урындағы традицион исемдәр ҡулланыштан сыға һәм христиан исемдәре менән алмаштырыла.

Шул уҡ ваҡытта билдәләп үтергә кәрәк, испан колониязацияһына тиклем үҙ дәүләттәре һәм эре ҡалалары (Инка империяһы, Ацтек империяһы) булған Америка индеецтарынан айырмалы рәүештә Себер халыҡтарының үҙ дәүләтселектәре (Себер ханлығы Алтын Урҙа тарҡалғандан һуң барлыҡҡа килә) һәм ҡалалары булмай. Инкалар һәм ацтектар иртә феодал үҫеш баҫҡысында торһа, Себер халыҡтары ҡәбилә ҡоролошо кимәлендә булалар.

XVI быуат башына Рус дәүләте үҙенең этник территорияһынан ситкә сыға. Әммә Рәсәй Фәндәр академияһының Рәсәй тарихы институты тарихы институты директоры Юрий петров Рәсәйҙең артабанғы экспансия процесын колониялаштырыу тип һанарға ярамай, сөнки , ҡағиҙә булараҡ, халыҡтар ҡушылғандан һуң элиталар ҙа ҡушыла.

Эҙемтәләре

Урыҫтар Себерҙә бик күп баструк-зиндандарға нигеҙ һалалар, һуңынан улар ҡалаларға әүерелә. XVI быуатта Көнбайыш Себерҙә Төмән, Тубыл, Сорғот һәм башҡа ҡалаларға нигеҙ һалына. XVII быуатта Көнсығыш Себерҙә — Томск, Красноярск, Якутск, Иркутск, Чита, Охотск һәм башҡа ҡалалар, XVIII быуатта Омск, Барнаул, Петропавловск-Камчатский һәм башҡа ҡалалар барлыҡҡа килә.

Себер шулай уҡ Рәсәйҙең Урта Азияны һәм Төньяҡ Американың төньяҡ-көнбайышын (Урыҫ Америкаһы) колонизациялау өсөн артабанғы плацдармы була.

Тарихсылар бәхәсе

Себерҙең һәм Алыҫ Көнсығыштың Рәсәйгә ҡушып алыу үҙенсәлеге тарихсылар араһында оҙайлы бәхәс тыуҙыра. Революцияға тиклемге әҙәбиәттә һәм тәүге совет тиҫтә йылдарында әлеге территорияларҙы Рәсәй составына индереү процесы өсөн баҫып алыу йәки буйһондороу терминдары ҡулланыла ине. Мәҫәлән, 1771 йылда И. Е. Фишерҙың «Сибирская история с самого открытия до завоевания сей земли российским оружием» исемле китабы нәшер ителә. Беренсе Себер йылъяҙмалары «Себерҙе буйһондороу тураһында» (Пустозерск йылъяҙмаһы) һәм «Себер батшалығн буйһондороу тарихы» (Бузуновск йылъяҙмаһы) исемен йөрөтә.

М. Н. Покровский урыҫ булмаған халыҡтарҙы Рәсәй империяһына ҡушып алыу процесын «абсолют яуызлыҡ», тип һанай. 1930-сы йылдар уртаһында халыҡтарҙы Рәсәйгә ҡушып алыу, башҡа илдәр уларҙы баҫып алыу мөмкинлеге менән сағыштырғанда, һәр хәлдә бәләкәйерәк яуызлыҡ тигән концепция барлыҡҡа килә. Ошо ваҡыттан алып яулап алыу термины ҡушып алыу терминына алмаштырыла башлай. В. И. Шунков фекеренсә, Себерҙе һәм Алыҫ Көнсығышҡа ҡушып алыу процесында тура баҫып алыу һәм халыҡтарҙың үҙ ирке менән инеү эпизодтары күп була. Әммә идеологик һәм сәйәси сәбәптәр ҡушып алыу терминын инеү (вхождение) терминына алыштырыуға алып килә.

Тәүге тапҡыр инеү терминын Себер тикшеренеүселәре С. В. Бахрушин һәм С. А. Токарев тәҡдим итәләр. Саха тарихсыһы Г. П. Башарин Себерҙең һәм Алыҫ көнсығыштың Рәсәй составына инеүе фәҡәт үҙ ирке һәм һуғышһыҙ булды, тип белдерә. Әммә инеү термины менән Себер ғалимдары Л. М. Горюшкин һәм Н. А. Миненко риза булмай. Ф. Г. Сафронов сәйәси-идеологик компромисс баҫымы аҫтында компромисс сифатында, процестың баҫып алыу характерын һыҙыҡ өҫтөнә алыу өсөн, ҡушып алыу терминына әйләнеп ҡайта.

Совет тарихнамәһендә идеологик ҡараштарҙы күҙ уңында тотоп, Себерҙең һәм Алыҫ Көнсығыштың Рәсәй составына ҡушып алыу процесы көс ҡулланып һәм тыныс, үҙ ирке менән инеүҙән яйлап төп халыҡтарҙың Рәсәй составына үҙ теләге менән инеүгә әүерелә. 1970-се йылдарҙа был концепция өҫтөнлөклө булып китә. А. С. Зуев билдәләүенсә, «ысынында Шунков концепцияһы юҡҡа сығарлыды: ҡушып алыу аңлатмаһынан тик үҙ ирке менән инеү генә тороп ҡалды». Цензура аҫтына Себергә тәү башлап аяҡ баҫыусыларҙың яҙмалары ла эләгә, нәшер иткән саҡта уларҙан казактар һәм төп халыҡтар араһындағы ығы-зығы эпизодтары алып ташлана, сөнки улар төп халыҡтарҙың Рәсәйгә үҙ ирке менән инеү төп концепцияһына тап килмәй.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ергиҙәрҙәр
• Себер тарихы
• Чукотканы Рәсәйгә ҡушып алыу
• Кама буйын колонизациялау
• Рәсәй-Ҡытай сиктәре
• Урыҫ Америкаһы

Әҙәбиәт

• Личков Л. С. Штрафная колонизация Сибири // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Буцинский Н. П. Себер һәм уның көнкүрешен насельник беренсе ултырта. — М.: Вече, 2012. — 320 б. — (Минең Себер). — ISBN 978-5-4444-0225-2.
• А. а. Бычков «Себер Исконно урыҫ ере». — М.: Олимп: АСТ: Астрель, 2006. — С. 318 — (Тарихи китапхана). — ISBN 5-271-14047-4.
• Себер тарихы боронғо замандарҙан алып беҙҙең көндәргә тиклем / под ред. п. окладников Ә: ттары 5. — Л.: Наука; Ленинград. бүлексәһе, 1968—1969.
• Г. ф. Миллер себер тарихы: ттары 2 — М.—Л.: изд-во ссср фәндәр академияһы, 1937—1941.
• П. И. Небольсин Себер Аҙым. — М.: Вече, 2014. — 352 с. — (Минең Себер). — ISBN 978-5-4444-1403-3.
• Никитин Н. И. Xvii быуатта себер эпопея: урыҫ кешеһе себерҙе үҙләштереү башлана. — М.: Наука, 1987. — С. 173
• Никитин Н. И. Xvii быуатта Себер үҙләштереү. — М.: Просвещение, 1990. — С. 144 — ISBN 5-09-002832-X.
• П. Словец А. Себер Тарихы. Ер екатерина ii тиклем була. — М.: Вече, 2012. — С. 512 — (Минең Себер). — ISBN 978-5-9533-6499-7.
• М. И. Ципоруха Себер Аҙым. Ер беринг тиклем була. — М.: Вече, 2013. — С. 368 — (Минең Себер). — ISBN 978-5-4444-1008-0.
• Bassin, Mark. «Inventing Siberia: Russian in the early East of the century visions nineteenth.» American Review Historical 96.3 (1991): 763—794. online
• Batalden, Stephen K. The Newly Independent States of Eurasia: Handbook of Former Soviet Republics. — revised. — Greenwood Publishing Group, 1997. — ISBN 0897749405.
• Bisher, Jamie. White Terror: Cossack Warlords of the Trans-Siberian. — Routledge, 2006. — ISBN 1135765952.
• Bisher, Jamie. White Terror: Cossack Warlords of the Trans-Siberian. — Routledge, 2006. — ISBN 1135765960.
• Black, Jeremy. War and the World: Military Power and the Fate of Continents, 1450-2000. — Yale University Press, 2008. — ISBN 0300147694.
• Etkind, Alexander. Internal Colonization: Russia's Imperial Experience. — John Wiley & Sons, 2013. — ISBN 0745673546.
• Forsyth, James. A History of the Peoples of Siberia: Russia's North Asian Colony 1581-1990. — illustrated, reprint, revised. — Cambridge University Press, 1994. — ISBN 0521477719.
• Gibson, J. R. "Significance of Russia Tsarist to The Siberia, " Papers Slavonic Canadian, 14 (1972): 442-53.
• Lantzeff, Vjatcheslau George, and Henry Fisher Raymond. The century seventeenth in siberia: a administration colonial study of the (U Press of California, 1943).
• Lantzeff, and V. A. Pierce G. R., Empire to Eastward: Exploration Frontier Open and on the Russian Галактика, 1750 to (Montreal, 1973)
• Levene, Mark. Genocide in the Age of the Nation State: Volume 2: The Rise of the West and the Coming of Genocide. — I.B.Tauris, 2005. — ISBN 0857712896.
• Mote, Victor L. Siberia: worlds Apart. — illustrated. — Westview Press (инг.)баш., 1998. — (Westview series on the post-Soviet republics). — ISBN 0813312981.
• Pesterev, V. Siberian frontier: the territory of fear. — Royal Geographical Society (with IBG), London, 2015.
• Stephan, John J. The Russian Far East: A History. — illustrated, reprint. — Stanford University Press (инг.)баш., 1996. — ISBN 0804727015.
• Wood, Alan. Russia's Frozen Frontier: A History of Siberia and the Russian Far East 1581 - 1991. — illustrated. — A&C Black (инг.)баш., 2011. — ISBN 034097124X.
• Yearbook. — International Work Group for Indigenous Affairs, 1992.
• Barnes, Поворачивая. Empire Restless: A Historical Atlas of Russia (2015), maps of historic copies
• Catchpole, Brian. History A Map of Russia (Heinemann Publishers Educational, 1974), maps new topical.
• Channon, John, Hudson and Robert. The historical atlas Penguin of Russia (Viking, 1995), maps new topical.
• Chew, F. Allen atlas history of An Russian: of centuries changing eleven borders (Yale UP, 1970), maps new topical.
• Gilbert, Martin. History of Russian Atlas (Oxford UP, 1993), maps new topical.
• Parker, Henry William. An historical geography of Russia (Aldine, 1968).

Һылтанмалар

• Bobrick, Benson. How the East Was Won (15 декабрь 2002). 24 май 2014 тикшерелгән.
• KANG, HYEOKHWEON Big Heads and Buddhist Demons:The Korean Military Revolution and Northern Expeditions of 1654 and 1658 (инг.) // 2013 : journal / Shiau, Jeffrey. — Т. 4: Transnational Encounters in Asia. — С. 1—22. Архивировано из первоисточника 15 ғинуар 2014.
• Булатов В. Русский Север. — Кн. 2: Встречь солнца (XV—XVII века). — Архангельск, 1998