Амангилде (Әбйәлил районы)

Амангилде (рус. Амангильдино; икенсе атамаһы Тоҡомбәт) — Башҡортостан Республикаһының Әбйәлил районындағы ауыл. Амангилде ауыл Советының административ үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 651 кеше булған. ОКАТО коды — 80201807001.

Село
Амангилде рус. Амангильдино
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Әбйәлил
Ауыл советы	Амангилде
Координаталар	53°21′06″ с. ш. 58°18′56″ в. д.
Халҡы	↘651 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	453625
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 201 807 001
ОКТМО коды	80 601 407 101
ГКГН номеры	0524021
Амангилде

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Асҡар): 25 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Магнитогорск): 77 км

Амангилде ауылы Оло Ҡыҙыл йылғаһы буйында, район үҙәге Асҡар ауылынан көнбайышҡа табан 25 километр һәм Магнитогорск тимер юл станцияһынан көньяҡ-көнбафПоЬйышҡа табан 77 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

Тарихы

Амангилде (Тоҡомбәт) ауылының ике исеме бар. Верхнеурал өйәҙе Тамъян улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә 1816-1834 йылдар араһында нигеҙ һалған. Әйтер кәрәк, XVIII быуатта — XIX быуат башында бындай исем аҫтында ауылдар булмаған. XVIII быуаттың 30-сы йылдарында Тамъян улусы старшинаһы Тоҡомбәт Әлембәтов булғаны билдәле. Һәм ауылдың тәүге атамаһы Тоҡомбәт антропонимынан булған.

XIX быуат уртаһынан Амангилде исеме менән йөрөтөлә башлай. Амангилденең улдары — Ыласын, Тайсы һәм Мөхәмәтғәле Амангилдиндар.

1834 йылда Амангилделә йәшәгән 25 хужалыҡта донъя көткән 177 кешегә 125 ат, 100 һыйыр, 100 һарыҡ, 30 кәзә тура килә. 20 ылау булып Буҙбейә, Ҡыраҡа башы, Мостаүлгән йылғалары буйлап күсеп йөрөгәндәр. Барлығы 240 бот яҙғы икмәк сәселгән. Оло Ҡыҙыл йылғаһы буйында тирмәндәре булған.

1859 йылда Амангилде ауылында 252 кеше йәшәгән. 1866 йылда ауылдың 32 йортонда 233 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек менән шөғөлләнгәндәр.

1900 йылда ауылда мәсет, һыу тирмәне булған. 1920 йылда Амангилделә 541 кеше йәшәгән.

Халыҡ һаны

Халыҡ иҫәбе
2002	2009	2010
835	↘779	↘651

Милли составы

2002 йылғы иҫәп алыуға ярашлы, халыҡтың күпселеге — башҡорттар (100 %).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)	336
1920 йыл 26 август	228
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	479
1959 йыл 15 ғинуар	420
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	571
2002 йыл 9 октябрь	835
2010 йыл 14 октябрь	651	317	334	48,7	51,3

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Әлеге ваҡытта Амангилде ауылында урта мәктәп, балалар баҡсаһы, дауалау амбулаторияһы, Мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар.

Билдәле шәхестәре

• Тайсин Вафир Нурислам улы (6.08.1927—10.01.1995), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1987 йылдарҙа «Урал» совхозының тракторсы-машинисы. Социалистик Хеҙмәт Геройы (1957).
• Әхмәтҡужин Әсхәл Әбүталип улы; Әсхәл Әхмәт-Хужа (24.06.1942—8.11.2018), 8 ноябрь 2018 йыл) —шағир, тәржемәсе. 1970 йылдан СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. Рәсәй Федерацияһының (2002) һәм Башҡортостан Республикаһының (1992) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2002). Әҙәби премиялар лауреаты. Башҡортостан Республикаһының Халыҡтар дуҫлығы ордены кавалеры (2007). Әбйәлил районының почётлы гражданы (2007).
• Юлмөхәмәтов Әхиәр Хәкимйән улы (12.01.1936-13.02.2009), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1997 йылдарҙа ауыл киномеханигы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1979), Ленин ордены кавалеры (1971).
• Дәүләткирәев Айтуған Әхмәт улы (14 ноябрь 1972 йыл) — бейеүсе, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (2014).

Урамдары

• урамы (рус.  (улица)
• Вадим Бакиев урамы (рус.  Вадима Бакиева (улица)
• Вафир Тайсин урамы (рус.  Вафира Тайсина (улица)
• Комсомол урамы (рус.  Комсомольская (улица)
• Ҡыҙыл урамы урамы (рус.  Кизил (улица)
• Урман урамы (рус.  Лесная (улица)
• Йәштәр урамы (рус.  Молодежная (улица)
• Салауат Юлаев урамы (рус.  Салавата Юлаева (улица)
• Төньяҡ урам (рус.  Северная (улица)
• Тайманышты урамы (рус.  Тайманашты (улица)
• Таштимер Баймөхәмәтов урамы (рус.  Таштимера Баймухамәтова (улица)
• Сәскә урамы (рус.  Цветочная (улица)
• Үҙәк урамы (рус.  Центральная (улица)

Видеояҙмалар

• һаумыһығыҙ ауылдаштар Амангилде ауылы

Ауыл ваҡытлы матбуғатта

• Сафина Ф. Хәҙер юл аҙап түгел, ә йырлап йөрөрлөк. «Башҡортостан» гәзите, 2014, 2 декабрь

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство== Әҙәбиәт == «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4 (рус.)

Һылтанмалар

• Амангилде (Әбйәлил районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 36. — ISBN 978-5-295-04683-4. 36 б.
• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан : Справочник. Уфа : Китап, 2017. — 472 с. : ил. ISBN 978-5-295-06668-9 2020 йыл 28 октябрь архивланған.
• Амангильдино на портале «Генеалогия и Архивы» (рус.)