Абзай (Ҡыйғы районы)

Абзай (Уртауыл, рус. Абзаево) — Башҡортостандың Ҡыйғы районындағы ауыл. Абзай ауыл Советы үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 558 кеше. Почта индексы — ?, ОКАТО коды — 80236805001.

Ауыл
Абзаево башҡ. Абзай
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Ҡыйғы районы
Ауыл биләмәһе	Абзай ауыл Советы
Координаталар	55°35′52″ с. ш. 58°41′05″ в. д.
Халҡы	↘558 кеше (2010)
Милли состав	башҡорттар
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452505
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	-
Код ОКАТО	80 236 805 001
Код ОКТМО	80 636 405 101
Номер в ГКГН	0520756
Абзаево

Географик урыны

Юл оҙонлоғо:

• Район үҙәгенә тиклем (Үрге Ҡыйғы): 34 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 77 км

Абзай ауылы Ҡыйғы йылғаһы бассейнына ҡараған Кесейек йылғаһы буйында, район үҙәге Үрге Ҡыйғынан төньяҡҡа 34 километрҙа һәм Һилейә тимер юл станцияһынан (Силәбе өлкәһе) 77 километрҙа урынлашҡан.

Тарихы

Абзай ауылына Троицк өйәҙе Дыуан улусы (ҡатай ырыуы) башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған, XVIII быуат аҙағынан билдәле. Йөҙ башы Абзай уҙаман исеме менән аталған. Боронораҡ шулай уҡ Мәсетле булараҡ та билдәле булған.

1842 йылда 222 кешегә 115 сирек ужым, 248 сирек яҙғы ашлыҡ сәскәндәр. Өс баҫыулыҡ өҫтөнлөк алған. Һабан — игенселектең төп ҡоралы. Ауылда 3 елгәргес һәм һуҡҡыс булған. Йәшелсә баҡсалары эшкәртелә. Абзайҙа 300 ат, 200 һыйыр, 60 һарыҡ, 40 кәзә аҫырала. Ҡайһы бер хужалыҡтарҙа 10 умарта һәм 25 солоҡ була.

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1816	-се йорт	8-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1834	-се йорт	8-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1847	-се йорт	8-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1859	-се йорт	8-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1895	Дыуан улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй Империяһы
1920	Дыуан-Ҡошсо улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	РСФСР
1926	Үрге Ҡыйғы улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Абзай ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Абзай ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Абзай ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

Ауылда Абзай исемле тағы бер ир-егет — 1752 йылда Дүшәмбикә ауылына нигеҙ һалған мишәрҙәр менән керҙәшлек төҙөгән Баймөхәмәтов Абзай ҙа булған. 1865 йылда 57 хужалыҡта 377 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр.

Мәсет, мәҙрәсә, һыу тирмәне була. XIX быуат аҙағында 2 сауҙа кибете иҫәпкә алына.

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше

1906 йылда мәсет, мануфактура һәм 2 бакалея кибете, запас иген һаҡлау мөгәзәйе теркәлгән.

Әлеге ваҡытта Абзайҙа урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана эшләй.

Халҡы

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1906 йыл	754
1920 йыл 26 август	1037
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	858
1959 йыл 15 ғинуар	637
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	578
2002 йыл 9 октябрь	568
2010 йыл 14 октябрь	558	269	289	48,2	51,8

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Милли составы

2002 йылғы Бөтә Рәсәй йәниҫәбенә ярашлы, башҡорттар һаны 96 %тәшкил итә.

Билдәле кешеләре

• Игеҙйәнова Нажиә Заһир ҡыҙы (01.09.1946), яҙыусы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1998), Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы (1983). 1988 йылда БДУ тамамлаған. 1974 й. «Һәнәк», 1982 й. — «Башҡортостан ҡыҙы», 1986—2002 йй. — «Ағиҙел» (1991 й. бүлек мөдире) журналдарында эшләй.
• Ғәлиев Радик Хөрмәт улы (1.07.1952) — Кушнаренко район Советы рәйесе, Кушнаренко һөнәрселек училищеһының 1994—2014 йылдарҙағы директоры, Рәсәй Федерацияһының почётлы башланғыс һөнәри белем биреү хеҙмәткәре, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре.
• Миңлеғаян Сафина (2.07.1951), Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театрының ҡурсаҡсы-артисы. Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (1999).
• Әҙеһәмов Илдус Әнәс улы (18.06.1951) — башҡорт дәүләт эшмәкәре, ғалим һәм юғары мәктәп уҡытыусыһы.
• Ғибәҙуллин Миңлетаһир Ғибәҙулла улы (икенсе мәғлүмәттәр буйынса Ғибәҙәтов Таһир Ғибәт улы; 29.12.1898—19.04.1982), әкиәтсе. Беренсе донъя, Граждандар һуғыштарында, Башҡорт милли хәрәкәтендә ҡатнашыусы. Сәйәси золом ҡорбаны.
• Сафина Миңлеғаян Миңлеәхмәт ҡыҙы (02.07.1951) — Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры ҡурсаҡсы-актёры, Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1980), Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (1999).
• Сәғитова Гүзәл Борхан ҡыҙы (8.03.1936 - 4.07.2008) — Ҡыйғы районы Абзай ауылында тыуған. 1959 йылда Мәскәүҙә А. В. Луначарский исемендәге Театр сәнғәте дәүләт институтының махсус курстарында уҡый. Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында эшләп, 50 иҫтәлекле роль башҡара. Н. Асанбаев, Ә. Мирзаһитов, Х. Ибраһимов пьесаларын сәхнәләштереүҙә ҡатнаша.

Урамдары

• Уҡытыусылар урамы (рус.  Учителей (улица)
• Октябрь урамы (рус.  Октября (улица)
• Мәктәп урамы (рус.  Школьная (улица)
• Йылға аръяғы урамы — (рус.  Заречна(улица)
• Салауат урамы (рус.  Салавата (улица)
• Тыныслыҡ урамы — (рус.  Мира (улица)

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар:

• Ҡыйғы йылғаһы, Кесейек

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Дыуан

Сығанаҡтар

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4 (рус.)

Һылтанмалар

• Абзай (Ҡыйғы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Карта д. Абзаево. Улицы

• Совет муниципальных образований Республики Башкортостан 2020 йыл 25 ноябрь архивланған..
• Абзаево (Уртаул) на портале «Генеалогия и Архивы» 2010 йыл 2 декабрь архивланған.

• Абзай ауылы тарихы