Әлкә

Әлкә (рус. Алькино) — Башҡортостан Республикаһының Салауат районындағы ауыл, ауыл биләмәһе үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 488 кеше булған. Почта индексы — 452481, ОКАТО коды — 80247805001.

Ауыл
Алькино башҡ. Әлкә
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Салауат районы
Ауыл биләмәһе	Әлкә ауыл Советы
Координаталар	55°05′17″ с. ш. 58°04′43″ в. д.
Халҡы	↘488 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452481
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 247 805 001
ОКТМО коды	80 647 405 101
ГКГН номеры	0520187
Алькино

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Малаяҙ): 15 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Кропачево): 14 км

Әлкә ауылы Йүрүҙән йылғаһы ҡушылдығы Көҫкәнде йылғаһы буйында, район үҙәге Малаяҙ ауылынан көньяҡ-көнбайышҡа табан 15 километрҙа һәм Кропачёво (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнсығышҡа табан 14 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

Тарихы

Әлкә ауылына Себер даруғаһы Шайтан-Көҙәй улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәренә нигеҙ һалған.

1795 (башҡа мәғлүмәт буйынса — 1739) йылдан билдәле. Ауыл Әлкә, Шайтан-ауыл тип аталған.

1795 йылда ауылда 8 хужалыҡта 108 кеше йәшәгән. 1816 йылғы VII йәниҫәп буйынса 11 йортта 78 кеше, 1834 йылда 128 кеше булған.

1795 йылда Әлкә ауылы, Иҙрис, Йонос, Юлай ауылдары менән бер рәттән, Шайтан-Көҙәй улусына ҡараған.

1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы баҫтырылғандан һуң, Аҙналы, Юлай, Ҡасай, Тәкәй, Морат, Яҡуп, Исмәғил һ. б. ауылдар яндырылған.

Салауат Юлаев тыуған Тәкәй ауылын ҡырғын командалары яндырғандан һуң, документтарҙа ул 1783 йылда ла, 1795 йылда ла теркәлмәгән. 1756—1775 йылдарҙа Тәкәй, Юлай һәм Йонос бер үк ваҡытта йәшәгән күрше ауылдар булған. Шуға күрә улар араһында ниндәйҙер күсәгилешлелек тураһында һүҙ алып барыу мөмкин түгел.

Шулай итеп, элегерәк бер үк Йонос ауылы Тәкәй ҙә, Юлай тип тә йөрөтөлгән тигән фекер менән ризалашып булмай. Бөтә өс ауыл да бер үк осорҙа йәнәш торған.

Юлай Аҙналин һәм уның улы Салауат Юлаев, үҙҙәре әйтеүенсә, Тәкәй ауылында тыуғанын һәр ваҡыт әйтеп йөрөгән, ул атаһы Юлайҙың төп ауылы Аҙналыла түгел, ә Аҙналынан бүленеп сыҡҡан Тәкәй ауылында тыуған. Тәкәй һәм Аҙналы ауылдары халҡы күсеп ултырған Юлай ауылын (унда Юлай менән Салауат та йәшәгән) шулай уҡ бүлендек ауыл тип һанауға тулы нигеҙ бар. Был ауылдар 1775 йылда язалаусылар тарафынан яндырылған һәм бөтөнләй юҡ ителгән.

Төрөкмән аймағының Тәкәй ауылына килгәндә, Шайтан-Көҙәй улусының шул уҡ исемле ауылына уның бер ҡағылышы ла юҡ. Был ауыл XVIII быуаттың 50-се йылдары уртаһында барлыҡҡа килгән. Көҙәйҙәр араһында Ҡобау башҡорттары ла булған. Тәүге төпләнеүсенең улдары билдәле аҫабалар була: 1773 йылда Ҡобау ауылы кешеһе Әбдрәшит Тәкәев Ҡобау улусы ерҙәренә сыуаштарҙы индереү килешеүен төҙөүҙә ҡатнаша; икенсе улы Ғәббәс Тәкәев Өфө өйәҙенең 8-се башҡорт кантоны начальнигы була.

Яндырылған ваҡытында иҫән ҡалған Аҙналы, Тәкәй, Юлай, Морат, Ҡасай, Яҡуп, Ысмаил ауылдары халҡы Шығанай һәм Иҙрис, шулай уҡ яңы нигеҙләнгән Әлкә һәм Юныс һ. б. ауылдарына йәшәргә күскән.

Әлкә халҡы игенселек, малсылыҡ, умартасылыҡ менән шөғөлләнгән. 1842 йылда 127 кешегә 25 сирек ужым ашлығы, 122 сирек яҙғы иген сәселгән.

20 йортҡа 86 ат, 87 һыйыр, 21 һарыҡ, 5 кәзә аҫыралған. 2 сирек бәрәңге лә сәскәндәр.

1842 йылда 10 умарта иҫәпкә алынған. VII рәүиз һәм башҡа йылдарҙағы йәниҫәп документтарында мәсет иҫәпкә алынған.

Этимологияһы

Әлкә атамаһы Шайтан-Көҙәй улусының абруйлы аҫаба башҡорто Әлкә Булатов исеменән алынған. Әлкә Булатов 1762 йылдың 21 авгусында заводчиктар И. Б. Твердышев менән И. С. Мясниковҡа улус еренең бер өлөшөн 60 йылға ҡуртымға биреүе менән билдәле. 1786 йылдың 15 октябрендә ауылдың 77 йортоноң ышаныслы кешеһе Әлкәнең улы Әптекәй Әлкәев (1738—1814), ауылдаштары муллалар Юлыҡай Әбләзев һәм Йәркәй Ҡасаев (Ҡасай ауылы яндырылғас, Шағанайҙа йәшәгән, 1775 йылда улус старшинаһы булған), Юныс ауылына нигеҙ һалыусының улы Күҙекәй Юнысов, элек Аҙналы ауылында йәшәгән Ырыҫөмбәт Аптраҡов менән, Шайтан-Көҙәй улусының аҫаба ерҙәрен заводсы И. И. Бекетоваға һатыу килешеүен төҙөгән.

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1757	улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	-се йорт	-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	-се йорт	-се Башҡорт кантоны, Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	РСФСР
1926	улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Әлкә ауыл советы	Малаяҙ районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Әлкә ауыл советы	Салауат районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Әлкә ауыл советы	Салауат районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

Әлкәлә 1859 йылда 138 кеше, 1895 йылда 44 хужалыҡта 230 кеше йәшәгән.

Ауылдың XX быуаттағы үҫеше

1906 йылда Әлкә ауылында мәсет, запас иген һаҡлау мөгәзәйе теркәлгән. Әлкәнән көнбайышҡа табан 3 километрҙа Көҫкәнде йылғаһы буйында Салауат Юлаевтың тыуған ауылы Тәкәй урынлашҡан булған.

Әлкә ауылында 1920 йылда 60 йортта 280 кеше йәшәгән.

Әлеге ваҡытта Әлкә ауылында урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана, Салауат Юлаев музейы филиалы, мәсет бар.

Халыҡ һаны

Әлкә ауылында башҡорттар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	280
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	358
1959 йыл 15 ғинуар	431
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	539
2002 йыл 9 октябрь	533
2010 йыл 14 октябрь	488	241	247	49,4	50,6

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Ауылдың билдәле кешеләре

• Алкин Мәжит Сәмиғулла улы (15.02.1940—25.03.2022), йырсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Сәнғәт фәндәре кандидаты (2011), профессор (1992). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған артисы (1977). Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге призға йәш йырсыларҙың республика конкурсы лауреаты (1972).
• Шөғәйепов Вәкил Шакир улы (29.08.1936—28.06.2017), башҡорт милли музыка ҡоралдарын реставрациялау һәм эшләү оҫтаһы. БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1988), Рәсәй Хөкүмәтенең «Душа России» премияһы лауреаты (2013).
• Заһиҙуллин Тархан Сәғит улы (26.12.1927—23.02.1998), Әлкә урта мәктәбендә тарих һәм география уҡытыусыһы, 1965 йылдың 15 сентябрендә мәктәптә Салауат Юлаев мөйөшөн булдыра, һуңынан ул музейға әүрелә. Салауат Юлаев музейына нигеҙ һалыусы, тыуған яҡты өйрәнеүсе. Салауат Юлаевтың портретының бер вариантын төшөрөүсе.
• Фәттәхов Таһирйән Кашаф улы (1954 йыл — ?) — табип-онколог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы

Урамдары

• Аҙналин урамы (рус.  Азналин (улица)
• Йәшлек урамы (рус.  Молодёжная (улица)
• Нур урамы (рус.  Нура (улица)
• Салауат Юлаев урамы (рус.  Салавата Юлаева (улица)
• Тау урамы (рус.  Горная (улица)
• Күпер урам (рус.  Мостовая (улица)
• Шишмә урамы (рус.  Родниковая (улица)
• Үҙәк урам (рус.  Центральная (улица)
• Ҡулса урамы (рус.  Кольцевая (улица)
• Яр буйы урамы (рус.  Набережная (улица)
• Салауат урамы (рус.  Салавата (улица)
• Мәктәп урамы (рус.  Школьная (улица)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар:

• Йүрүҙән, Көҫкәнде

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Көҙәй

Әҙәбиәт

• Гвоздикова И. М. Салават Юлаев. Следственные материалы. Уфа, 1992.
• Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г. На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана (справочник). Уфа: Китап, 2001; книга 9, с. 126—130
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4 (рус.)
• Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991.
• Земля салаватская, земля батыра. / Автор-составитель: Сабирьянова С. Г. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. — 400 с. (рус.)
• Историко-археологическое исследование д. Текеево XVIII б. Тәкәй ауылын тарихи-археологик тикшереү
• Ахатов А. Т. — Историко-археологическое исследование д. Текеево XVIII в.: (по материалам экспедиционного выезда в Салаватский район Республики Башкортостан в 2017 г.) // Genesis: исторические исследования. — 2018. — № 11. — С. 80 — 91. DOI: 10.25136/2409-868X.2018.11.27991 URL: https://nbpublish.com/library_read_article.php?id=27991

Һылтанмалар

• Әлкә // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4., с. 517
• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с. (рус.) ISBN 978-5-87691-038-7.