Ҡарлыхан

Ҡарлыхан (рус. Карлыха́ново) — Башҡортостан Республикаһының Балаҡатай районындағы ауыл. Ҡарлыхан ауыл Советының административ үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 1343 кеше булған. Почта индексы — 452592, ОКАТО коды — 80210813001.

Ауыл
Карлыханово башҡ. Ҡарлыхан
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Балаҡатай районы
Ауыл биләмәһе	Ҡарлыхан ауыл Советы
Координаталар	55°56′50″ с. ш. 58°42′04″ в. д.
Халҡы	↘1343 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452592
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 210 813 001
ОКТМО коды	80 610 413 101
ГКГН номеры	0521467
Карлыханово

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Яңы Балаҡатай): 42 км

Ҡарлыхан ауылы Нөгөш һәм Әй ҡушылдығы Ыйыҡ йылғалары араһында, район үҙәге Яңы Балаҡатай ауылынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 42 километр һәм Үңкерҙе (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 76 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

Тарихы

XIX быуаттың 2-се яртыһында Златоуст өйәҙе территорияһында Нөгөш ауылы кешеләре шул уҡ өйәҙ ерҙәрендә Ҡарлыханов утарына нигеҙ һала. Крайҙы өйрәнеүселәрҙең ҡайһы бере Ҡарлыхан (Нөгөш) ауылына утар сифатында XX быуат башында нигеҙ һалынған. 1886 йылда Ҡарлыхан ҡасабаһы Нөгөш ауылынан бүленеп сыға һәм үҙ аллы ауылға әйләнә. Был осорға тиклем ике ауыл халҡы бергә иҫәпкә алынған булған. Ҡарлыхан ауылы тигеҙ генә үҫешкән.

1895 йылда Ҡарлыхан ауылындағы 349 хужалыҡта 2480 кеше йәшәгән.

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше

1902 йылда 380 хужалыҡта — 2284, 1920 йылда 510 хужалыҡта — 2547 кеше йәшәгән.

1906 йылда 1883 йылда төҙөлгән сиркәү, 1884 йылдан 2 класлы министр һәм земство училищелары, 17 тимерлек, 2 мануфактура һәм 6 бакалея кибете, 3 һыу тирмәне теркәлгән.

XIX—XX быуаттар сиктәрендә ауылда һарыҡ тиреһен эшкәртеүсе, 3 синиль, май төшөрөү йорто, 8 кибет булған.

Әлеге ваҡытта Ҡарлыхан ауылында урта мәктәп, 2 балалар баҡсаһы, участка дауаханаһы, Мәҙәниәт йорто («Родные напевы» урыҫ халыҡ фольклор ансамбле менән дан тота), 2 китапхана бар.

Халыҡ һаны

Ҡарлыхан ауылында урыҫтар йәшәй (2002)

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	3547
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	2467
1959 йыл 15 ғинуар	2535
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	1738	827	911	47,6 %	52,4 %
2002 йыл 9 октябрь	1640	797	843	48,6 %	51,4 %
2010 йыл 14 октябрь	1343	651	692	48,2 %	51,5 %

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле кешеләре

• Бунаков Павел Павлович (9.04.1921—10.08.2008), педагог, тыуған яҡты өйрәнеүсе, шағир һәм йәмәғәтсе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1946—1977 йылдарҙа (өҙөклөк менән) Балаҡатай районы мәктәптәре уҡытыусыһы, директоры. 1985—1991 йылдарҙа Һуғыш һәм хеҙмәт ветерандарының район советы рәйесе. Төбәк тарихы тураһында китаптар һәм шиғри йыйынтыҡтар авторы. 2-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалеры.
• Усова Антонина Васильевна (4.08.1921—8.08.2014), педагог‑методист. 1951 йылдан хәҙерге Силәбе педагогия университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1973—2006 йылдарҙа физика уҡытыу теорияһы һәм методикаһы кафедраһы мөдире). Рәсәй мәғариф академияһы академигы (1995), педагогия фәндәре докторы (1970), профессор (1973). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), СССР‑ҙың мәғариф отличнигы (1978). Ленин (1971) һәм 2‑се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2006) ордендары кавалеры.

Урамдары

• Яр урамы (рус.  Береговая (улица)
• Шишмә урамы (рус.  Ключевая (улица)
• Ҡыҙыл партизандар урамы (рус.  Красных партизан (улица)
• Туғай урамы (рус.  Луговая (улица)
• Таулы урамы (рус.  Нагорная (улица)
• Чкалов урамы (рус.  Чкалова (улица)
• Туғай тыҡрығы (рус.  Луговой (переулок)
• Үҙәк тыҡрыҡ (рус.  Садовый переулок)
• Йылға аръяғы урамы (рус.  Заречная (улица)
• Колхоз урамы (рус.  Колхозная (улица)
• Кучин урамы (рус.  Кучина (улица)
• Йәштәр урамы (рус.  Молодёжная (улица)
• Совет урамы (рус.  Советская (улица)
• Мәктәп урамы (рус.  Школьная (улица)
• Ҡырмыҫҡа тыҡрығы (рус.  Муравей (переулок)
• Мәктәп тыҡрығы (рус.  Школьный (переулок)
• Клуб урамы (рус.  Клубная (улица)
• Ҡыҙылармеецтар урамы (рус.  Красноармейская (улица)
• Ленин урамы (рус.  Ленина (улица)
• Яр буйы урамы (рус.  Набережная (улица)
• Сәскәле урам (рус.  Цветочная (улица)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар:

• Әй, Нөгөш, Ыйыҡ

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ҡатай

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.] (рус.)

Һылтанмалар

• Ҡарлыхан // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4. 567—568 б.
• Карлыханово (Ногуши) на портале «Генеалогия и Архивы» (рус.)
• Из истории Белокатайского района и с. Карлыханово (рус.)
• В Карлыханово поют, а в Емаше слышно… (рус.)