Фин-уғыр халыҡтары

Фин-уғыр халыҡтары (фин-уғырҙар) — фин-уғыр телдәрендә һөйләшкән, Көнбайыш Себерҙә, Үҙәк, Төньяҡ һәм Көнсығыш Европала йәшәгән халыҡтарҙың тел берлеге.

Фин-уғыр халыҡтары
Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: 25 000 000 кеше
Венгрия 9 416 000
Финляндия 4 849 000
Рәсәй Федерацияһы 3 146 000—3 712 000
Америка Ҡушма Штаттары 1 888 000
Румыния 1 433 000
Эстония 930 000
Словакия 520 500
Швеция 345 500
Канада 315 500
Сербия 293 300
Украина 156 600
Норвегия 40 000
Латвия 250—400

Археологик культура

Ананьино мәҙәниәте, Дьяково мәҙәниәте, Сарғат мәҙәниәте, Черкәскүл мәҙәниәте

Тел

фин-уғыр телдәре

Дин

католиклыҡ, лютеранлыҡ, православие, традицион инаныстар

Раса тибы

урал расаһы, аҡ диңгеҙ-балтик расаһы[1]

Фин-уғыр һәм самоед халыҡтарының таралып ултырыуы

Һаны һәм классификацияһы

үҙгәртергә

Фин-уғыр халыҡтары ике төркөмгә бүленә: фин һәм уғыр төркөмдәре.

Фин-уғыр халыҡтарының дөйөм һаны — 25 миллион кеше. Уларҙың яҡынса 14 миллионы — венгрҙар, 5 миллионы — финдар, эстондар яҡынса 1 миллион самаһы, 843 меңе — мордвалар, удмурттар — 637 мең, мариҙар — 614 мең.

Фин-пермь төркөмө

үҙгәртергә

Балтик буйы-фин төркөмсәһе

үҙгәртергә

Саам төркөмө

үҙгәртергә

Волга-фин төркөмсәһе

үҙгәртергә
  • Мордвалар Рәсәйҙә — 744 237 (2010)
    • Муҡшылар Рәсәйҙә — 49 624 (2002)
    • Эрзәләр Рәсәйҙә — 84 407 (2002)
  • Мариҙар Рәсәйҙә — 547 605 (2010)

Пермь төркөмсәһе

үҙгәртергә
  • Удмурттар Рәсәйҙә — 636 906 (2002).
    • Бесермәндәр Рәсәйҙә — 3 122 (2002).
  • Коми-зыряндар Рәсәйҙә — 293 406 (2002)
  • Коми-ижмалар Рәсәйҙә — 15 607 (2002).
  • Коми-пермяктар Рәсәйҙә — 125 235 (2002).
    • Комияздар Рәсәйҙә — 5 000.

Уғыр төркөмө

үҙгәртергә

Дунай төркөмсәһе

үҙгәртергә

Обь төркөмсәһе

үҙгәртергә
  • Ханттар Рәсәйҙә — 28 678 (2002).
  • Мансиҙар Рәсәйҙә — 11 432 (2002).

Дәүләт-территориаль биләмәләрҙең классификацияһы

үҙгәртергә

Хәҙерге бойондороҡһоҙ фин-уғыр дәүләттәре

үҙгәртергә

Хәҙерге фин-уғыр милли автономиялары

үҙгәртергә
  Румыния
  •   Секей крайы (танылмаған) — яҡынса 61 % (венгрҙар)
  Рәсәй

Археология

үҙгәртергә
  • Черкәскүл мәҙәниәте — Уралдың көньяғындағы һәм Көнбайыш Себерҙәге бронза быуаты мәҙәниәте
  • Межовка мәҙәниәте — Урал аръяғындағы һәм Көнбайыш Себерҙәге бронза быуаты мәҙәниәте
  • Ананьино мәҙәниәте — Урта Волга буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
  • Пьяный Бор мәҙәниәте — Волга буйындағы һәм Урал буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
  • Бахмут мәҙәниәте — Көньяҡ Уралдағы һәм Кама буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
  • Дьяково мәҙәниәте — Үҙәк Рәсәйҙәге тимер быуаты мәҙәниәте
  • Городец мәҙәниәте — Көньяҡ Рәсәйҙәге һәм Волга буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
  • Ҡараяҡуп мәҙәниәте — Көньяҡ Уралдағы тимер быуаты мәҙәниәте
  • Кушнаренко мәҙәниәте — Көньяҡ Уралдағы тимер быуаты мәҙәниәте
  • Мазунин мәҙәниәте — Кама буйындағы һәм Ағиҙелдең түбән ағымындағы тимер быуаты мәҙәниәте
  • Сарғат мәҙәниәте — Көнбайыш Себерҙәге тимер быуаты мәҙәниәте

Тел ғилеме анализы һинд-иран төркөмө менән фин-уғыр тел төркөмө бәйләнеше булғанлығын күрһәтә.[2] В. Н. Чернецов Көнбайыш Себерҙәге һуң осор уғыр халҡының (ханттар һәм мансиҙар) телендә, фольклорында һәм йолаларында иран һыҙаттары булыуын билдәләй.[3]

Генетика

үҙгәртергә

Өр-яңы генетик мәғлүмәттәргә ҡарағанда, N гаплотөркөмөн таратҡан ҡәбиләләр Көньяҡ Себерҙән миграциялаған[4]. Был гаплотөркөмдөң юғары проценты, атап әйткәндә, Ляохэ[5] йылғаһы үҙәнендә неолитта йәшәгәндәргә хас, был Владимир Напольскихтың фин-уғыр халыҡтары ата-бабаларының төньяҡ-көнсығыш Азиянан сыҡҡаны тураһындағы күҙаллауҙарына тап килә.[6]

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. Напольских В. В. Введение в историческую уралистику. Ижевск: УИИЯЛ УрО РАН, 1997. С. 168.
  2. Троицкая Т. Н., Новиков А. В. Археология Западно-Сибирской равнины: Учебное пособие. — Новосибирск, 2004.
  3. В.
  4. (2007) «Y-chromosome haplogroup N dispersals from south Siberia to Europe». Journal of Human Genetics 52 (9): 763. DOI:10.1007/s10038-007-0179-5. PMID 17703276.
  5. Yinqiu Cui, Hongjie Li, Chao Ning, Ye Zhang, Lu Chen, Xin Zhao, Erika Hagelberg and Hui Zhou (2013) "Y Chromosome analysis of prehistoric human populations in the West Liao River Valley, Northeast China.
  6. Напольских В. В. (Ижевск). Миф о нырянии за землёй (А812) в Северной Евразии и Северной Америке: двадцать лет спустя. //«Не любопытства ради, а познания для…» К 75-летию Юрия Борисовича Симченко. Ред. Н. А. Дубова, Ю. А. Квашнин. Москва, 2011 [cc. 215—272].
  • Бонгард-Левин Г. М., Грантовский Э. А. От Скифии до Индии. М., 2000.
  • Бернштам Т. А. Христианизация в этнокультурных процессах финно-угорских народов Европейского Севера и Поволжья (сравнительное обобщение) // Современное финно-угроведение. Опыт и проблемы. Сборник научных трудов Гос. музея этнографии народов СССР. — Л., 1990. — С. 133—140.
  • Мировоззрение финно-угорских народов. М., 1990.
  • Напольских В. В. Введение в историческую уралистику. Ижевск: УдмИИЯЛ, 1997.
  • Народы Поволжья и Приуралья. Коми-зыряне. Коми-пермяки. Марийцы. Мордва. Удмурты. М., 2000.
  • Рябинин Е. А. Финно-угорские племена в составе Древней Руси. СПб.: Изд-во СПбГУ, 1997.
  • Хелимский Е. А. Компаративистика, уралистика: Лекции и статьи. М.: Языки русской культуры, 2000.
  • Федянович Т. Л. Семейные обычаи и обряды финно-угорских народов Поволжья. М., 1997.

Һылтанмалар

үҙгәртергә