Мордва Республикаһы

Мордо́вия, Мордва Республикаһы (моҡш., әрҙ. Мордовия Республикась) — Рәсәй Федерацияһы составындағы республика.

Рәсәй Федерацияһы субъекты
Мордовия башҡ. Мордва Респу́бликаһы Мордовия Республикась
Мордовия Флагы Мордовия Гербы
Башҡала	Саранск
Майҙаны	68-се
- Барлығы - һыу өҫтө %	26 200 км² 0,1
Халҡы	62-се
- Барлығы - Тығыҙлыҡ	▼ 826 624 (2010) 31,6 кеше/км²
Федераль округ	Волга буйы федераль округы
Иҡтисади район	Урал
Дәүләт теле	урыҫ,моҡшо,әрҙә
Хөкүмәт башлығы	Николай Меркушкин
Гимн	«Мордовия Республикаһы Гимны» (Шумбрат, Мордовия!)
РФ субъекты коды	13, 113
ISO 3166-2 коды	RU
Сәғәт бүлкәте	MSD[d], Европа/Москва[d] һәм UTC+3:00[d]
Бүләктәре:

(аудио)
	Мордва Республикаһы гимны
	noicon
Помощь по воспроизведению

Рәсәйҙең Европа өлөшөндә урынлашҡан, Волга буйы федераль округына ҡарай. РСФСР составындағы автономиялы өлкә булараҡ 1930 йылдың 10 ғинуарында ойошторолған. Баш ҡалаһы — Саранск.

Юғары вазифалы кешеһе — республика башлығы.

География

Көнсығыш-Европа тигеҙлегенең көнбайыш өлөшөндә урынлашҡан. Уның көнбайыш өлөшө Ока-Дон тигеҙлегендә, үҙәк һәм көнсығыш өлөшө Волга буйы ҡалҡыулығында урынлашҡан. Түбәнге Новгород, Ульяновск, Пенза, Рязань өлкәләре һәм Сыуашстан менән сиктәш.

Республиканың майҙаны — 26,1 мең км², иң бейек нөктәһе — 324 м.

Мордовияла 114 йылға бар. Иң ҙурҙары: Исса ҡушылдығы менән Моҡша йылғаһы, Сивинь, Сатис, Вад һәм Алатырь, Инсар, Руднф ҡушылдыҡтары менән Сура йылғаһы. Мордовияла 500-ләп күл бар. Иң ҙурҙары Инерка, Татарка.

Климат

Климаты урта-континенталь, ғинуарҙа уртаса һауа температураһы −11 °C, июльдә +19 °C. Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм ≈450-500 мм.

Тарих

1919 йылда апрель—авгусында Саранскиҙа Башҡортостан хәрби‑революцион комитеты һәм АСБР Хәрби комиссариаты эвакуацияла була; 1‑се, 2‑се Башҡорт кавалерия һәм 1‑се, 2‑се Башҡорт уҡсылар полктары ойошторола.

1928 йылдың 16 июлендә — Мордва округы (Урта Волга крайында) булараҡ ойошторолған;

1930 йылдың 10 ғинуарында — Мордва автоном өлкәһе;

1934 йылдың 20 декабрендә — Мордва Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы;

1991 йылдан — Мордва Совет Социалистик Республикаһы;

1993 йылдан — Мордва Республикаһы.

1998 йылда Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте менән Мордва республикаһы араһында сауҙа‑иҡтисади һәм гуманитар өлкәләрҙә хеҙмәттәшлек тураһында килешеүҙәргә ҡул ҡуйылды. Ике республика араһында сауҙа әйләнеше 2007 йылда 854 млн һум тәшкил итә. Башҡортостан предприятиелары — «Мордовцемент» «Саранск‑кабель» йәмғиәттәре, Саранскиҙағы приборҙар эшләү завод һәм механика заводтары, Мордва ижтимағи берекмәләре һәм Мордва милли‑мәҙәни автономияһы менән хеҙмәттәшлек итә. Башҡортостанда «Умарина» дәүләт йыр һәм бейеү ансамбле, Мордва Республикаһының «Келу» дәүләт ансамбле һәм Мордва дәүләт филармонияһы гастролдә булды.

Халыҡ

Мордовия этник картаһы

Халыҡ — 834,8 мең кеше, шул иҫәптән 120 башҡорт (2010). Халҡының тығыҙлығы — 31,6 кеше/км². Халыҡтың 58,9 % ҡалала йәшәй. Милли составы (%): мордвалар — 40, урыҫтар — 53,1. Дәүләт телдәре — мокша, эрзя һәм урыҫ телдәре.

Милли составы

Халыҡ	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010
Урыҫтар	719 117 (60,5 %)	590 557 (59,0 %)	606 817 (58,9 %)	591 212 (59,7 %)	586 147 (60,8 %)	540 717 (60,8 %)	443 737 (53,4 %)
Мордвалар (Мокша+Эрзя)	405 031 (34,1 %)	357 978 (35,8 %)	364 689 (35,4 %)	338 898 (34,2 %)	313 420 (32,5 %)	283 861 (31,9 %)	333 112 (40,0 %)
Татарҙар	47 386 (4,0 %)	38 636 (3,9 %)	44 954 (4,4 %)	45 765 (4,6 %)	47 328 (4,9 %)	46 261 (5,2 %)	43 392 (5,2 %)
Башҡорттар	-	-	-	-	-	-	120

Административ-территориаль бүленеше

Мордовия Республикаһы составында 7 ҡала һәм 22 муниципаль район иҫәпләнә.

Муниципаль райондар

Мордовияның административ бүленеше

№	Муниципаль ойоштороу	Административ үҙәге	Халыҡ һаны	Майдан
1	Ардатов районы	Ардатов	28350	1192,5
2	Атюрьево районы	Атюрьево	9933	826,1
3	Әтәш районы	Әтәш	19476	1 095,8
4	Оло Березники районы	Оло Березники	13572	957,7
5	Оло Игнат районы	Оло Игнат	8439	834,2
6	Дубёнки районы	Дубёнки	13684	896,9
7	Ельники районы	Ельники	11917	1056
8	Зубова Поляна районы	Зубова Поляна	60532	2710
9	Инсар районы	Инсар	13707	968,6
10	Ичалки районы	Кемля	20793	1265
11	Кадошкино районы	Кадошкино	7706	618,6
12	Ковылкино районы	Ковылкино	48000	2015,7
13	Кочкурово районы	Кочкурово	10640	816,46
14	Краснослободск районы	Краснослободск	26521	1379,4
15	Ләмбрә районы	Ләмбрә	32883	852
16	Рузай районы	Рузай	66537	1089,5
17	Ромоданово районы	Ромоданово	20347	820,8
18	Иҫке Шайгово районы	Иҫке Шайгово	13604	1419,4
19	Темников районы	Темников	17397	1936,8
20	Теньгушево районы	Теньгушево	12494	845,94
21	Тәрби районы	Тәрби	21184	1128,92
22	Чамзинка районы	Чамзинка	31724	1009,5

Торама пункттар

Мордовиянең эре орама пункттар

Саранск Саранск	№	Ҡала	Халыҡ һаны	№	Ҡала	Халыҡ һаны	Темников
	1	Саранск	297 425	11	Инсар	8 687
	2	Рузай	47 529	12	Луховка	8 638
	3	Ковылкино	21 347	13	Ләмбрә	8 457
	4	Комсомольский	13 513	14	Явас	7 917
	5	Зубова Поляна	10 310	15	Темников	7 247
	6	Краснослободск	10 151	16	Олы Березники	6 393
	7	Чамзинка	9 465	17	Әтәш	6 246
	8	Ромоданово	9 410	18	Ельники	5 905
	9	Ардатов	9 400	19	Ялга	5 672
	10	Тәрби	9 370	20	Тургенево	5 260
2010 йылдың халыҡ иҫәбен алыу

Бүләктәре

• Ленин ордены (11 декабрь 1965)
• Ленин ордены (10 июль 1985)
• Октябрь РеволюцияҺы ордены (1980)
• Халыҡтар дуҫлығы ордены (29 декабрь 1972)

Әҙәбиәт

• Мурзабулатов М. В. Мордовское население Башкортостана: исследования и материалы. Уфа, 1995.