Поезд

Поезд хәҙерге төшөнсәләр — бер төркөм вагондарҙан торған, бер йәки бер нисә хәрәкәт итеүсе тепловоз йәки моторлы вагондан торған, башын һәм ҡойроғон күрһәткән (тауышлы һәм күренеп торған) сигналдар ҡуйылған состав. Бынан тыш, күп кенә (шул иҫәптән Рәсәйҙең) тимер юлдарында һәр поезд билдәле бер номер ала, был уны башҡа поездарҙан айырырға мөмкинлек бирә. Поездарға шулай уҡ вагондарһыҙ паровоздар, моторлы вагондар һәм махсус үҙйөрөшлө күсмә состав (мәҫәлән, автотриса һәм дрезиналар) инә. Улар перегонға ебәрелә һәм махсус синалдары була. Поездарҙы өйрәнеүсе дисциплина һәм уларҙың хәрәкәтенә бәйле мәсьәләләр «Поезд тартыу көсө» тип атала.

Поезд
Был объекттан күренештәр категорияһы	Category:Views from trains[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Trains by view[d]
Поезд Викимилектә

ЧС4 электровозы йөрөткән пассажир поезы Шатрище тауы фонында (Воронеж өлкәһе)

Төшөнсәгә билдәләмә

«Поезд — бер юл буйлап йөрөүсе бер нисә уртаҡ вагон».

Ғәҙәттә «поезд» һүҙе тимер юл транспорты менән бәйле булһа ла, ул беренсе паровоздарҙан күпкә иртәрәк барлыҡҡа килә (1804 йыл). Даль һүҙлегенә ярашлы, «поезд» һүҙе «сәйәхәт» һүҙенән килеп сыҡҡан һәм башта бер-береһе артынан эйәргән вагондар теҙмәһен аңлата — был мәғәнәлә һүҙ, атап әйткәндә, «туй поезы» тигән фразала һаҡланып ҡалған.

Артабан тимер юл транспорты үҫеше менән уға «поезд» һүҙе ҡулланыла башлай. Далдең шул уҡ һүҙлегендә ошондай билдәләмә табырға мөмкин: «Тимер юл поезы — паровоз йөрөтә, йәки паровозды бер-береһенә бер бөтөн итеп бәйле». Был билдәләмә буйынса үҙ-ара тоташҡан вагондар төркөмө — тимер юл поезы төшә."Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлегендә" бирелгән билдәләмә сотавта тартыу берәмектәре булыуын билдәләй:

Поезд — бер-береһенә тағылған тимер юл буйлап йөрөүсе экипаждар. Ғәҙәттә поезд башына урынлаштырылған паровоз менән идара ителеүсе вагондар теҙмәһенән тора.

Атлы транспортты ҡулланыу кәмегән һайын, «поезд» һүҙе әкренләп үҙенең тәүге мәғәнәһен юғалта («вагондар теҙмәһе») һәм тик тимер юлы менән генә бәйле була башлай.

Тимер юл поезы, бер йәки бер нисә тепловоз йәки моторлы вагондарҙан тора,

яҡтылыҡ һәм башҡа идентификация сигналдары була.

Ниһайәт, Тимер юлдарҙың техник эшмәкәрлеге тураһындағы Положениела «поезд» һүҙенең рәсми билдәләмәһе килтерелә, әммә

иҫкәрмә менән:

Вагонһыҙ паровоздар моторлы вагондар, рельс вагондары һәм перегонға ебәрелеүсе дрезиналар поезд булараҡ ҡарала.

Шулай итеп, рәсми төшөнсәлә һәр поезды поезд тип атарға ярамай; үҙ сиратында вагондарҙың булыуы поезд өсөн мотлаҡ шарт булып тормай.

Оҡшаш терминдар

Пар менән файҙаланыусы пассажир поезы

Исемдәрендә «Поезд» һүҙе йәки тамыры булған терминдар, әммә поездарҙың хәҙерге билдәләмәһендә юҡ:

• Автопоезд (автомобиль поезы);
• Агитация поезы — агитация, пропаганда һәм мәғрифәтселек эше өсөн тәғәйенләнгән хәрәкәтсән состав;
• Аэропоезд — күп вагонлы состав, хәрәкәт иткәндә аэродинамик көстәр ҡуллана, экран эффектын тыуҙыра;
• Бронетанк поезы — хәрби хәрәкәттәр алып барыу өсөн бронялы хәрәкәт итеүсе состав;
  • Бронялы поезд — бронялы хәрәкәт составын хеҙмәтләндереү өсөн төркөм;
• Тергеҙеү поезы;
• Дизель-поезд — беренсел двигателе дизель булған моторлы хәрәкәт итеү составы;
• Янғын һүндереү поезы;
• Сана поезы — ҡышын йөк ташыу өсөн саналар теҙмәһе;
• Рельстарҙы иретеп йәбештереү поезы һәм тимер юлын шымартыу поезы — юлдың өҫкө төҙөлөшөн һалыу һәм ремонтлау менән бәйле хәрәкәтсән йәки стационар мобиль предприятиелар;
• Турбо-поезд — беренсел двигателе газ турбинаһы булған моторлы хәрәкәт итеү составы;
• Электромонтаж поезы — тимер юлдарҙы электрлаштырыуҙа электр эштәре өсөн тәғәйенләнгән агрегат;
• Электропоезд — тышҡы электр селтәренән (контакт селтәре, контактлы рельс), йәки аккумулятор батареяларынан энергия алыусы моторлы хәрәкәт итеү составы;
• Энергия монтажлаусы поезд — тимер юл транспортында электр тапшырыу линияларын төҙөүсе предприятие.

Тарихы

Тәүге поезд. Башында — «Locomotio» паровозы

1825 йылдың 27 сентябрендә беренсе йәмәғәт тимер юлы — Стоктон һәм Дарлингтон асыла. Унда беренсе поезд «Locomotion» паровозы тарафынан башҡарыла, һуңынан уның исеме менән паровоздар ғына түгел, башҡа үҙйөрөшлө рельс арбалары ла паровоз тип атала башлай. 1830 йылдың 15 сентябрендә беренсе «Ливерпуль— Манчестер» тимер юл линияһы асыла. поездар хәрәкәте тик паровоз тартыу көсө менән генә башҡарыла, һәм поездар хәрәкәте тәүге тапҡыр расписание индереү юлы менән яйға һалына. 1837 йылдың 30 октябрендә (11 ноябрь) Царское Село тимер юлы асыла, Рәсәй империяһының беренсе йәмәғәт тимер юлы була.

2-2-0 типтағы «Американлы» паровозы — XIX—XX быуаттар боролошонда төп пассажирҙар паровозы (фотола — урыҫ поезы)

Поездар хәрәкәтен ойоштороу формалаша, шул иҫәптән хәрәкәт графигынан тыш сигнализация системаһы ла индерелә, һәм паровоздар яҡынлашыу тураһында иҫкәртеү өсөн сигналдар менән йыһазландырыла. Быуаттың икенсе яртыһында хәрәкәт итеү составын камиллаштырыу башлана, шул иҫәптән паровоздар көсәйә бара, был поездарҙың ауырлығын һәм тиҙлеген арттырырға мөмкинлек бирә, һәм автомобилдәр ағас каркастар урынына металдан эшләнгәндәре ҡулланыла башлай. Бынан тыш, пневматик тормоздар булдырыла һәм индерелә башлай, был хәрәкәт хәүефһеҙлеген тағы ла арттыра, һәм хәрәкәт параметрҙарын яҙҙырыу һәләтенә эйә булған тәүге паровоз тиҙлеген үлсәү приборҙары барлыҡҡа килә. АҠШ-та һәм Рәсәй донъялағы иң ҙур тимер юл линиялары — Америка трансконтиненталь һәм Транс Себер тимер юлдары төҙөлә. Быуат аҙағына АҠШ юғары эҙмә-эҙлекле көс һалыу мөмкинлеген биргән автоматик эләктереүҙе индерә башлай,, шунлыҡтан поездарҙың ауырлығы артыуын сикләмәй. Рәсәй тимер юлдарында автоэләктергестәр 1930-се йылдарҙан киң ҡулланыла.

1960 йылдар башына паровоздар башҡа локомотивтар тарафынан ҡыҫырыҡлана (һүрәттә — EMD E7 тепловозы).

XX быуаттың беренсе сирегендә хәрәкәт итеүсе составтың конструкцияһы яҡшырыуын дауам итә, шул иҫәптән йөк-ауыр йүнәлештә, биш һәм күп һанлы машина йөрөтөү күсәрҙәре булған паровоздар йөрөй башлай һәм 1920-се йылдарҙа тармаҡта йөк ташыу ҡеүәте юғары булған дүрт күсәрле вагондар етештереү үҙләштерелә. Әммә тимер юлдарҙа пар тартыу көсөн генә түгел, әкренләп электр тартыу көсө популярлыҡ яулай башлай, бигерәк тә ҡала транспортында, ә 1924 йылда Рәсәй инженерҙары донъяла беренсе магистраль тепловоздарҙы һынай. ХХ быуат уртаһына яңы паровоздар конструкцияһы үҫешеүен дауам итә, шул уҡ ваҡытта паровоздар конструкцияһы 1940-сы йылдар башында етештерелгән ысын гиганттар иң юғары нөктәгә етә — Union Pacific Big Boy, ауырлығы биш йөҙ тоннанан ашыу. Әммә ул ваҡытҡа паровоздар конструкцияһының иҫкергәнлеге асыҡ күренә, шуға күрә 1950-се йылдарҙан башлап ҡайһы бер илдәрҙә уларҙы етештереү туҡтатыла, шулай итеп, тепловоз һәм электровоз тартыу көсөнә күпләп күсеү башлана, был поездарҙың ауырлығын һәм тиҙлеген һиҙелерлек арттырырға мөмкинлек бирә.

Хәрәкәт итеү составы

Классик мәғәнәлә поезд — үҙ-ара тоташҡан «вагондар» сылбыры — хәрәкәт итеүсе вагондар сылбыры. Йөк һәм пассажирҙар ташыу өсөн тәғәйенләнгән үҙ йөрөшлө хәрәкәт итеүсе состав — вагондар һәм үҙйөрөшлө — локомотивтар һәм мотор вагондары айырыла.

Үҙйөрөшлө булмаған хәрәкәт итеү составы

Вагон поездың төп өлөшө булып тора, сөнки унда йөк һәм пассажирҙар ташыла. Тимер юл вагонының тарихы бөтә тимер юл транспорты тарихы менән бергә ҡарала һәм XVIII быуатҡа барып тоташа, ул шахта вагонеткаларынан башлана. Вагонеткалар кеүек үк, вагондар ҙа башта ике күсәрле, сағыштырмаса арзан һәм етештереүе еңел була. Артабан дүрт күсәрле вагон алмашҡа килә, уның йөрөтөү күсәре ике күсәрле арбанан тора һәм вагондар боролоштарҙы үтә башлай. Тәүге вагондарҙың кузовы ағастан була; әлеге ваҡытта уларҙың күпселеге тотош металдан эшләнә, был хәүефһеҙлекте арттыра. Функциональ тәғәйенләнеше буйынса пассажир һәм йөк вагондарына бүленә.

Пассажир вагоны эске планировкаһы буйынса айырыла: ултырғыстар йәки йоҡо урындары менән асыҡ (һуңғыһы совет осоронан һуңғы арауыҡта плацкарт булараҡ билдәле), купе һәм йоҡо бүлмәле (юғары уңайлыҡлы). Шулай уҡ пассажирҙар автопаркына багаж, почта һәм почта вагондары, шулай уҡ ресторандар инә.

Йөк вагондары универсаль (улар күп төрлө тауарҙар ташыу өсөн тәғәйенләнә) һәм бер-ике төр йөк ташыу өсөн махсуслашҡан (мәҫәлән, һөт) төргә бүленә. Кузов төрө буйынса универсаль вагондар ябыҡ, ярымвагон, платформаларға һәм цистерналарға бүленә.

• Ябыҡ вагон — ябыҡ кузовлы, ул һауа торошонан һәм механик зыяндан һаҡланыуға мохтаж булған тауарҙарҙы ташыу өсөн тәғәйенләнә (мәҫәлән, ҡағыҙ йәки хайуандар); улар иҫәбенә 1870—1940 йылдарҙа Рәсәй/совет тимер юлдарында киң таралған ғәҙәти йөк вагоны (НТВ) инә. Ябыҡ вагондың махсуслашҡан төрө — автомобиль ташыусы (иҙәне ике ҡатлы), апатит концентратын ташыу өсөн вагон (күтәргес кузовҡа эйә) һәм төргәкле ҡорос ташыу өсөн вагон (көсәйтелгән рамлы). Ҡапланған вагондың тағы бер төрө — изотермаль, ул кузовтың изоляцияһын көсәйтә һәм, температураны һәм дымлылыҡты ла индереп, билдәле бер микроклимат талап иткән тиҙ боҙола торған тауарҙарҙы (мәҫәлән, емеш-еләк һәм йәшелсәләрҙе) ташыу өсөн ҡулланыла.
• Ярымвагон — ҡыйығы булмаған вагон, механизацияланған тейәүҙе туранан-тура кузовҡа башҡарырға мөмкинлек бирә; был бигерәк тә ҡойолоусан йөк ташыған осраҡта уңайлы. Яуым-төшөмгә бирешмәгән тауарҙарҙы ташыу өсөн тәғәйенләнә (мәҫәлән, күмер). Уның махсуслашҡан төрө — хоппер һәм думпкар. Беренсеһенең бункер рәүешендәге кузовы бар (асыҡ та, ябыҡ та була ала), төбөндәге иҙән бер йәки бер нисә буранка рәүешендә эшләнә, ул ауырлыҡ көсө арҡаһында йөктәрҙе төшөрөү мөмкинлеген бирә, был процесты һиҙелерлек тиҙләтә. Думпкар, вагон-үҙбушатҡыс, ауҙарма кузовлы, ул арҡыры йүнәлештә әйләнә. Сәнәғәт транспортында, шул иҫәптән карьерҙарҙа эшләүҙә лә киң тарала.
• Платформа — атамаһы үк әйтеүенсә, периметры буйынса ҙур булмаған асылмалы яҡтары булған платформа. Атмосфера йоғонтоһонан ҡурҡмаған даналы, оҙон һәм күләмле йөктәрҙе ташыу өсөн тәғәйенләнә (мәҫәлән, ISO-контейнерҙар, свайҙар, автомобилдәр). Платформаның махсус төрҙәре — контейнер ташыусы (ҡабырғаһыҙ һәм иҙәнһеҙ, ә рамы махсус терәгестәр менән йыһазландырыла, асыҡ автомобиль ташыусы (ике яруслы, ә ҡайһы берҙә өс яруслы иҙән), ағас ташыусы һәм ҡабырға борттар урынына — өҫтәмә таяуҙар), шулай уҡ күсергес (үтә ауыр һәм/йәки йөк ташыу өсөн күп күсәрле вагон).
• Цистерна — горизонталь рәүештә урынлашҡан цилиндр рәүешендәге кузов, ситтәренән ябыулы. Шыйыҡ, газ хәлендәге, ойош һәм саң хәлендәге йөктәрҙе ташыу өсөн тәғәйенләнә; универсаль цистерналар, ҡағиҙә булараҡ, төрлө нефть продукттарын ташыу өсөн тәғәйенләнә. Махсуслаштырылған цистерна төрҙәре йөктәрҙең айырым төрҙәрен, мәҫәлән, битум йәки шыйыҡландырылған газдарҙы ташыу өсөн ҡулланыла

• 
  Amtrak юлының ябыулы вагоны
• 
  Deutsche Bahn юлының ярымвагоны
• 
  Хоппер вагон — Pennsylvania Railroad юлының күмер ташыусыһы
• 
  Шпалдар тейәлгән VR юл платформаһы. Артҡы планда ағас платформалар.
• 
  Япония милли тимер юлдарының (JNR) вагон-цистернаһы
• 
  Чехословак тимер юлдарының (ČSD) резервуарлы вагоны

Үҙйөрөшлө хәрәкәт составы

Поездарҙы планлаштырыу варианттары:
1) вагондар төркөмө менән паровоз;
2) моторлы һәм тағылмалы вагондарҙың моторлы поезы;
3) моторлы поезд моторлы вагондарҙан ғына;
4) тартыу агрегаты

Үҙйөрөшлө хәрәкәт составы поезды хәрәкәткә килтереү өсөн кәрәк. Уның төп төрҙәренең береһе — локомотив, ул двигатель ҡуйылған вагондан ғибәрәт, улар бер нисә булырға мөмкин. Был двигатель тәгәрмәстәрҙе әйләндерә, ул, үҙ сиратында, тәгәрмәстәрҙең рельстар менән үҙ-ара тәьҫир итешеүе һөҙөмтәһендә тартыу көсөнә әйләнә, поезд башында торған паровоз бөтә поезды ҡуҙғалта (компоновка схемаһын ҡарағыҙ). Үҙ энергия сығанағы менән йыһазландырылған автономлы паровоздар бар, һәм автономияһыҙ, тышҡы яҡтан килгән энергияны сымдар аша электр энергияһы рәүешендә тапшырыла. Шулай уҡ паровоздар хеҙмәтләндереү төрө менән айырыла: пассажир, йөктәр, йөк-пассажир, манёвр яһаусы һәм сәнәғәт.

XIX быуатта һәм XX быуаттың беренсе яртыһында локомотивтың төп төрө булып паровоз тора, уның двигателе пар двигателе, ә энергия сығанағы булып пар ҡаҙаны тора. Конструкцияһы буйынса сағыштырмаса ябай булған паровозды машиналар эшләүсе ҡайһы бер заводтарҙа етештеререп була, был тимер юл транспортын киң ҡулланыуға булышлыҡ итә. Ике быуат тарихы дауамында (ҡайһы бер паровоздар XXI быуатта эшләүен дауам итә), тартыу көсөн, тиҙлекте һәм энергия һөҙөмтәлелеген арттырыу маҡсатында паровоз конструкцияһы даими яңыртыла. Әммә был паровоздың һөҙөмтәлелеге сағыштырмаса түбән була — 10 проценттан кәмерәк, шуға күрә 1950-се йылдар уртаһында уҡ ҡайһы бер эре илдәрҙә (АҠШ, СССР, Бөйөк Британия) паровоздар етештереү туҡтатыла.

Хәҙерге автономлы тепловоздар эске яныулы двигателдәрҙе беренсел двигатель сифатында — дизель (тепловоздар) йәки газ турбинаһы (газ турбиналы паровоздар) ҡуллана. Бындай моторҙар әйләнеү тиҙлегенең сикләнгән диапазонында эшләй алғанлыҡтан, хәрәкәт итеүсе тәгәрмәстәргә — электр йәки гидравликҡа әйләнеүҙе тапшырыу өсөн аралаш трансмиссия талап ителә.

Электр тапшырыу генератор һәм электр двигателдәренән тора, гидравлик тапшырыу гидравлик бәйләүестәрҙән, гидромуфталарҙан һәм гидравлик насостарҙан тора. Гидравлик тапшырыу еңелерәк һәм арзаныраҡ, әммә электр тапшырыу ышаныслыраҡ һәм экономиялыраҡ. Аҙ ҡеүәтле тепловоздарҙа ҡайһы берҙә механик трансмиссия ҡулланыла. Электр тапшырыусы тепловоздар генераторҙан һәм электр двигателдәренән тора, гидравлик трансмиссия гидравлик күсергестәрҙән, конвертерҙарҙан һәм гидравлик насостарҙан тора. Гидравлик тапшырыу еңелерәк һәм арзаныраҡ, әммә электр тапшырыу ышаныслыраҡ һәм экономиялыраҡ. Аҙ ҡеүәтле тепловоздарҙа ҡайһы берҙә механик трансмиссия ҡулланыла. Электр энергияһы менән тәьмин ителеүсе дизель-паровоздар йышыраҡ осрай.

Беренсел двигателде паровоздан тулыһынса алырға була, ә энергияны паровозға тыштан — контакт селтәре аша тапшырырға мөмкин. Нәҡ ошо принцип буйынса электровоз — электр двигателдәре менән идара итеүсе автоном булмаған паровоз эшләй. Электровоз контакт селтәренән электр энергияһын ҡабул итеүсе аша ала, артабан ул тартыу көсөнә тапшырыла, һәм редуктор аша машина йөрөтөү күсәрҙәрен хәрәкәткә килтерә. Электровоздың автономлы паровоздарҙан өҫтөнлөгө — атмосфераға зарарлы ҡалдыҡтарҙың булмауы (әлбиттә, электр станцияларынан сығарылған ҡалдыҡтар иҫәпләнмәһә), электр тартыу көсөнә бөтә ҡала тимер юл транспортын — трамвай һәм метроны һәм монорельс поездарын күсерергә мөмкинлек бирә. Паровоздарҙың һанап үтелгән төрҙәренән тыш, уларҙың комбинациялары ла бар: электр йылылыҡ паровозы, электропаровоз, йылылыҡ паровозы һ. б..

• 
  [№ 60163 «Tornado» — XXI быуат паровозы
• 
  EMD SD40-2 — Төньяҡ Америка юлдарының төп тепловозы
• 
  Siemens ES64U4rude — донъялағы иң тиҙ электровоз (357 км/сәғ)

Үҙйөрөшлө хәрәкәт составының тағы бер төрө — моторлы вагон, ул, атамаһынан күренеүенсә, вагон, әммә двигатель менән йыһазландырыла. Поезды тепловоз кеүек моторлы вагон хәрәкәткә килтерә, әммә уның кузовы эсен йөк ташыу өсөн ҡулланып була. Сағыштырмаса әҙ көскә эйә булғанға, моторлы вагондар ҙур булмаған күләмдәге йөк ташыуҙа йәки пассажирҙар һанын бер нисә вагон менән генә сикләнергә мөмкин булғанда киң таралыу ала һәм ҡала эсендәге һәм ҡала эсендәге транспорттағы кеүек, тартыу көсө итеп ҡулланыу иҡтисади яҡтан файҙаһыҙ. Шул уҡ ваҡытта моторлы һәм ғәҙәти вагондарҙан торған ҙур булмаған даими тағылмаларҙы булдырыу мөмкинлеге бар; һуңғыһы тағылмалы вагондар тип атала. Бындай хәрәкәтсән состав моторлы вагон тип атала һәм ҡайһы бер белешмәләрҙә уны хатта икенсе төргә лә индерәләр, сөнки ул үҙйөрөшлө һәм үҙйөрөшлө булмаған хәрәкәт итеү составы араһында аралаш позицияны биләй. Паровоздарҙағы кеүек үк, тәүге моторлы вагондар пар көсө (паровоз вагондар) ҡуллана, уны XX быуатта эске яныулы двигатель (дизель поездары) һәм электр ҡулланыусы электропоездар алмаштыра. Моторлы вагондарҙың ҡайһы бер вагондары идара итеү кабиналары менән йыһазландырыла; уларҙы баш тип атайҙар, сөнки уларҙы алға ҡуйырға мөмкин. Әммә кабина кузов эсендә файҙалы урын алғанға, уны йыш ҡына был вагондар, айырым эшләй алмаһа ла, аралаш вагондарға ҡуймайҙар. Моторлы вагон составындағы тағылма һәм моторлы вагондарҙың планировка схемаһы төрлөсә. Тағылмалы вагондар моторлы вагондарға ҡарағанда арзаныраҡ, әммә уларҙың моторлы автомобилдәргә ҡарата һанын артырыу ҡуҙғалғанда тиҙлекте кәметә, был метро кеүек транспорт төрҙәре өсөн айырыуса мөһим. Бындай осраҡтарҙа состав моторлы вагондарҙан ғына тора. Сәнәғәт транспортында, киң таралған, бигерәк тә карьерҙарҙа эшләүсе, йөк ташыусы моторлы вагондар тураһында айырым телгә алырға кәрәк. Карьерҙарҙа тимер юлдар йыш ҡына текә була һәм был осраҡта бер нисә тиҫтә тейәлгән вагондан торған составты сығарыу өсөн етерлек күләмдә ҙур тартыу көсө кәрәк була. Был осраҡта был вагондарҙың бер нисәһен двигателдәр менән йыһазландырыу дөйөм тартыу көсөн арттырырға мөмкинлек бирә. Был төр транспорт тартыу агрегаты тип атала.

• 
  Швейцар ҡала яны паровоз машинаһы
• 
  Австралия ҡала яны электропоезы
• 
  Британия йөк дизель поезы
• 
  Михайловский ГОК карьерында тартыу агрегаты

[[Файл:Linear Motor of Toei Ōedo Line.jpg|thumb|Һыҙыҡлы мотор (өҫтән индуктор) Поезд двигателдән тәгәрмәскә һәм артабан рельсҡа тартыу көсөн күсермәйенсә йөрөтөлә ала. Һыҙыҡлы моторҙа электр энергияһы туранан-тура ынтылышлы хәрәкәт энергияһына әйләндерелә — поезд индукторҙың магнит ҡырҙары менән металл һыҙаттың үҙ-ара тәьҫир итешеүе арҡаһында хәрәкәт итә. Индуктор юл япмаһында ла, хәрәкәт итеү составында ла урынлаштырға мөмкин. Бындай двигатель магнит аҫылмалы (маглев) поездарҙа, шулай уҡ монорельс транспортында ҡулланыла. Бынан тыш, ХХ быуатта поездарҙың тартыу көсө итеп авиадвигателдәр (һауа винтлы, реактив двигатель) ҡулланыу буйынса тәжрибәләр үткәрелә. әммә улар башлыса хәрәкәт итеүсе составтың һәм рельстарҙың үҙ-ара ҙур тиҙлек менән үҙ-ара тәьҫир итешеүен өйрәнеү өсөн тәғәйенләнә.

Поездар төҙөү

Проектлау һәм иҫәпләү

Әлеге ваҡытта поездарҙың ауырлығы (массаһы) мең, хатта тиҫтәләрсә мең тонна тип баһаланғанда, поездың параметрҙарын алдан билдәләргә мөмкин, шул иҫәптән теге йәки был паровозға поездың оптималь ауырлығын һайларға, йәки киреһенсә, бирелгән ауырлыҡтағы поездарға кәрәкле тепловоздар һайларға була. Проектлау стадияһында уҡ поездың оҙонлоғон, ундағы вагондар һәм паровоздар һанын һәм уларҙың поезда урынлашыуын, шулай уҡ юлдың төрлө участкаларында поезды үткәреү режимын билдәләргә мөмкин. Поездың ауырлығы иң мөһим параметрҙарҙың береһе булып тора, сөнки ул участкаларҙың йөк ташыу һәләтен билдәләй, йәғни станциялар араһында билдәле бер ваҡытҡа (йышыраҡ — 1 көн) күпме пассажир йәки йөк ташыласаҡ. Поездың массаһын арттырыу был параметрҙы күтәреүҙән тыш, ташыу хаҡын да кәметергә мөмкинлек бирә. Шул уҡ ваҡытта поезд ауырлығының саманан тыш артыуы паровоздарға артыҡ көсәргәнеш һәм уларҙың ҡорамалдарының ваҡытынан алда сафтан сығыуына килтерә.

Поездың ауырлығын билдәләү өсөн ярайһы уҡ ҙур күләмдә мәғлүмәттәр талап ителә, бигерәк тә юл битләүҙәре һәм паровоз параметрҙары. Мәҫәлән, һигеҙ күсәрле электровоз VL80 өсөн поездың иҫәпләнгән массаһы 5 % ауышлыҡтағы үргә күтәрелгәндә яҡынса 8000 тонна, ә 10 % ауышлыҡта — 4100 тонна. Кәрәк булһа, поездың ауырлығы юл профилен йомшартыу йә тепловоздар һанын арттырыу иҫәбенә арта. Әммә трассаның иң текә күтәрелештәренең оҙонлоғо ҡыҫҡа булһа, уларҙы үтеү өсөн поездың кинетик энергияһын ҡулланырға мөмкин, был шулай уҡ, иҫәпләүҙәр ҡатмарлашһа ла, ауырлыҡты арттырырға мөмкинлек бирә. Артабан поездың ауырлығы Эләктергес ҡоролмаларының ныҡлығы (БДБ юлдарында ул СА-3) һәм поезды урындан ҡуҙғалыу мөмкинлеге кеүек шарттарҙа тикшерелә. Бынан һуң, поезда һәр төр вагондың яҡынса өлөшөн белеп, вагондар һаны билдәләнә. Вагондарҙың һәм тепловоздарҙың оҙонлоғон белеп, поездың оҙонлоғо билдәләнә, станцияның ҡабул итеү юлдарында урынлашыу шарттарын тикшерелә, сөнки был күрһәткесте арттырһалар, поезд өлөшләтә икенсе юлға сығасаҡ (ҡыҫҡараҡ юлға оҙон поезды ҡабул итеү фажиғәгә килтергән «Магистраль» фильмын хәтергә төшөрөү етә). Поезд өсөн паровоз һайлау күп һанлы параметрҙарға ла бәйле. [[Файл:San Bernardino Train Disaster 4a.jpg|thumb|250пкс|Поезды иҫәпләүҙәге хата һөҙөмтәһендә Сан-Бернардинола һәләкәт

Асылда, поездарҙы иҫәпләү ярайһы уҡ ҙур роль уйнай, сөнки проектлау стадияһында барлыҡҡа килгән хаталар артабан ғәмәлдә иғтибарҙан ситтә ҡалырға мөмкин. 1989 йылдың 12 майында Сан-Бернардино ҡалаһында (Калифорния, АҠШ) булған тимер юл һәләкәте миҫал булып тора. Поездың ауырлығын билдәләгәндә, иҫәпләүҙәрҙе башҡарған эшсе вагондарҙың тейәлешен «күҙ менән» билдәләй. Был иҫәпләүҙәр киренән тикшерелмәй, ә поездың дөйөм ауырлығы 6151 тонна тип билдәләнә, ә ысынында иһә ул 8965 тонна тәшкил итә, йәғни бер ярым тапҡырға күберәк. Артабан был поезды алты тепловоз Сан-Габриэль һырты аша алып бара, уларҙың береһе эшләтелмәй. Күтәрелеү уңышлы үтә, ә һуңынан төшөүҙә водитель тепловоздарҙа реостат тормозға һалыуҙы ҡуллана. Әммә электр тормоздары өс паровозда ғына эшләй, ә ысынында был ауырлыҡ өсөн алтыһы ла кәрәк була. Һөҙөмтәлә тиҙлеге тиҙлеге 30 милдән (50 км/сәғ) артып китә, шуға һауа тормоздары ҡулланыла. Әммә поездың ысын ауырлығын белмәйенсә, машинист яйлап тормоз баҫымын күтәрә, шуның арҡаһында тормоздар тиҙ генә артыҡ йылына һәм сафтан сыға. Идара ителмәгән поездың тиҙлеге 100 милгә (160 км/сәғ) етә, шунан һуң Сан-Бернардинола рельстан сығып, күп фатирлы йорттарға бәрелә.

Формирование

Уилмингтонда сорттарға айырыу станцияһы

Классик поездың нигеҙен тимер юл составы — үҙ-ара тоташҡан вагондар төркөмө тәшкил итә. Поездың формалашыуы станцияларҙа, башлыса сорттарға айырыу станцияларында, башҡарыла, ә башҡа составтар йыш ҡына тарҡатыла. Вагондарҙы составтан составҡа ҙур булмаған тепловоздар менән алмаштырырға мөмкин, әммә күп һанлы составтар өсөн байтаҡ ваҡыт талап ителә. Шуға күрә юғары етештереүсәнлеклерәк ысул — сорттарға айырыу тауын ҡулланыу киң таралыу ала Атамаһынан билдәле булыуынса, таратылған вагондар битләүҙән аҫҡа эйә, шул саҡта дежур хеҙмәткәр уларҙы кәрәкле юлға күсерә, шулай уҡ битләүҙә ҡуйылған махсус тотҡарлыҡ ярҙамында тиҙлеген кәметә. Вагондарҙы юл буйлап таратҡанда заманса сорттарға айырыу тауҙары автоматлаштырылырға мөмкин, һәм уларҙың кәрәкле тиҙлеккә тиклем әкренәйеүен компьютер контролдә тота. Шуның арҡаһында сәғәтенә 7-гә яҡын поезд төҙөлә ала, йәғни бер составты таратыу өсөн уртаса 9 минуттан әҙерәк ваҡыт талап ителә.

Шуны ла иҫәпкә алырға кәрәк: вагондарҙы йыйып, уларҙы бергә тоташтырыу ғына етмәй. Әгәр поезд алдында буш вагондар булһа, ә ҡойроғонда тейәлгән вагондар булһа, тормоздарҙың тигеҙ булмауы арҡаһында тормозға баҫҡанда, поездың артҡы өлөшө еңелерәк алғы өлөштөң өҫтөнә менеү ихтималлығы бар, һөҙөмтәлә еңел вагондарҙы ҡыҫып, рельстан сығыу ихтималлығы бар. Шулай уҡ хәүефһеҙлек мәсьәләләре буйынса хәүефле йөк ташыған йөк вагондарын пассажир поездарына тағыу тыйыла, ә шартлатҡыс тауарлы вагондарҙы яныусан тауарлы вагондар артынан урынлаштырырға кәрәк. Шартлау ҡурҡынысы булған вагондар иң хәүефһеҙ ҡойроҡҡа урынлаштырыла һәм поездың ҡалған өлөшөнән бер нисә ышыҡлау вагоны (мәҫәлән, буш йөк вагондары) менән айырыла. Шул уҡ ваҡытта, составты формалаштырғанда уларҙың артабан тарҡатылыуы иҫәпкә алына. Шуға ла вагондар төрлө станцияларға ебәрелһә, бер станцияға йүнәлгәндәр менән бергә ҡушылһын өсөн, уларҙы төркөмдәргә берләштерергә тырышалар.

Хәрәкәт итеү составын махсус хеҙмәткәрҙәр (инспекторҙар) вагон конструкцияһындағы етешһеҙлектәрҙе йәки тауар ташығанда етешһеҙлектәрҙе асыҡлау маҡсатында тикшерә, сөнки был хәрәкәткә хәүеф тыуҙырыуы һәм хатта аварияға килтереүе ихтимал. Тепловоз вагондарға беркетелгәндән һуң, бөтә поезда тормоздар тикшерелә, сөнки ҡайһы бер тормоздар боҙолһа йәки өҙөлһә, ул саҡта поезд түбән төшкән ваҡытта идара ителеүҙе юғалтырға мөмкин. Иҫкәрмәләр булмаған осраҡта поезға документтар бирелә һәм артабан хәрәкәт итергә рөхсәт бирелә. Шулай уҡ тормоздарҙың һөҙөмтәлелеге буйынса өҫтәмә тикшереү үткәрелә, уның барышында поезд тиҙлекте билдәле бер дәүмәлгә кәметеү өсөн тормозға баҫа, шул уҡ ваҡытта ғәмәлдәге тормоз дистанцияһы хисапланғандан артмаҫҡа тейеш.

Классификация

Классификацияһы ярайһы уҡ төрлө, шул иҫәптән йөк характеры, ауырлығы, оҙонлоғо, тиҙлеге һ. б. буйынса name="ПТЭ-словарь" />. Шартлы рәүештә түбәндәге критерийҙар буйынса бүленергә мөмкин:

Байкал күле буйында VL85 электровозы менән йөрөтөлгән йөк тиҙ йөрөшлө контейнер поезы

Йөк үҙенсәлеге буйынса

• Пассажирҙар — пассажирҙар вагондарынан формалаштырыла; шулай уҡ пассажирҙар паркының башҡа төрҙәре — багаж, почта, ресторан һ. б. беркетелә ала;
  • Туристик
  • Экскурсион
  • Ретро-поезд
• Почта һәм багаж — багаждан, почта вагондарынан, айырым пассажир вагондарынан барлыҡҡа килә;
• Йөк ташыу (иҫке. — Тауар, Товарняк) — йөк вагондарынан барлыҡҡа килә;
  • Кеше — шулай уҡ йөк вагондарынан барлыҡҡа килгән, әммә уларҙың байтаҡ өлөшөн (10 һәм унан да күберәк) кешеләр биләй. Йөк вагондары, ҡағиҙә булараҡ, пассажирҙар ағымы өсөн яңынан йыһазландырыла (ҡара: Теплушка); пассажирҙар йөк документтары буйынса ташыла;
  • Рефрижераторлы — һыуытҡыс вагондарҙан барлыҡҡа килә;
• Йөк-пассажир — йөк һәм пассажир вагондарынан барлыҡҡа килә, шул уҡ ваҡытта пассажирҙар тимер юл билеттары менән йөрөтөлә;
• Йөк һәм багаж;
• Хәрби — хәрби эшелондарҙы, шул иҫәптән ғәскәрҙәрҙе (көстәрҙе), ҡоралды, хәрби техниканы һәм башҡа хәрби йөктәрҙе ташый.

Тиҙлек буйынса

Синкансэн селтәренең 0 серияһы юғары тиҙлекле электропоезы

• Бик тиҙ йөрөшлө — билдәле бер тиҙлектән юғары хәрәкәт итеүсе поезд. Мәҫәлән, Евросоюз илдәрендә шартлы тимер юлдар өсөн сәғәтенә 200 км һәм махсус маршруттар өсөн сәғәтенә 250 км тиҙлек режимы билдәләнә. Рәсәйҙә лә ошондай уҡ тиҙлек билдәләнә;
• Тиҙ йөрөшлө — бик тиҙ йөрөшлө осраҡтағы кеүек, был поезд билдәле бер тиҙлектән юғарыраҡ хәрәкәт итә, әммә был осраҡта ҡуйылған тиҙлек планкаһы күпкә түбәнерәк. Мәҫәлән, Рәсәй өсөн ул 140 км/сәғ;
• Тиҙләтелгән — башҡа төр йөк поездары өсөн булдырылған тиҙлектән юғары тиҙлек менән хәрәкәт итеүсе поезд; Термин тик йөк поездарына ғына ҡағыла; Тиҙ йөрөшлө пассажир поезы рәсми рәүештә юҡ;
• Тиҙ — ғәҙәти поездар менән сағыштырғанда туҡталыштар һаны кәмей, ҡағиҙә булараҡ, улар тик ҙур станцияларҙа ғына башҡарыла. Маршрут тиҙлеге 50 км/сәғ ашыу;
  • Фирма
• Ғәҙәти пассажирҙар категорияһы — маршрут тиҙлеге сәғәтенә 50 км-ҙан кәмерәк булған иң әкрен категория һәм маршрутта күпселек станцияларҙа туҡтала.

Юл алыҫлығы буйынса

2TE10У тепловозы башында булған ҡала яны поезы (бер секция)

• Алыҫ юлға йөрөү — маршруттың оҙонлоғо 150 километрҙан ашыу. Билдәләмә пассажир поездарына ҡарата ҡулланыла. 2004 йылға тиклем маршрут оҙонлоғо 700 километрҙан ашыу булған поездар ошо билдәләмә аҫтына эләгә;
• Тура юл ике йәки унан да күберәк юл аша, бер документ буйынса үтә;
• Урындағы — оҙонлоғо 700 километрҙан кәмерәк булған маршрут һәм бер юл сиктәрендә үтә. Билдәләмә пассажир поездарына ҡарата ҡулланыла; 2004 йылда бөтөрөлә;
• Ҡала яны — маршрут оҙонлоғо 150 километрҙан кәмерәк, ҡайһы бер осраҡтарҙа — 200 километрға тиклем;
• Үтәнән-тура поезд — эшкәртеүһеҙ (составты таратыу — формалаштырыу) бер һәм унан күберәк техник (сортировкалау йәки участка) станциялары аша үтә;
• Участка — бер техник станциянан икенсеһенә тиклем бара;
• Йыйыу — вагондарҙы аралаш станцияларға оҙата;
  • Йыйыу-таратыу;
  • Сығарыу — участканың айырым аралаш станцияларынан вагондарҙы сығарыу;
• Тапшырыу маршруты — маршрут бер тимер юл селтәре эсендә үтә.

Әйләнеш даимилығы буйынса Ҡағиҙә булараҡ, йыл әйләнәһенә, йәй һәм бер тапҡыр йөрөтөлгән поездар менән айырылып торған пассажир поездары өсөн ҡулланыла

Оҙонлоғо буйынса

Тоташтырылған поезд этәреүсе локомотив менән

Оҙон составлы поездарҙың оҙонлоғо маршрутта хәрәкәт итеү графигы билдәләгән норманан юғарыраҡ, ә оҙонлоғо билдәле бер ҡиммәттән артып китә (Рәсәйҙә — пассажир поездары өсөн 20 вагон һәм йөк поездары өсөн 350 күсәр[87 стандарт вагон]). Шулай уҡ бында бер юлы бер нисә поезд тоташтырылған поездарҙы ла индерергә.

• Ауырлығы буйынса
• Был осраҡта үтә ауыр поездар һәм ауыр масса менән айырыла. Рәсәйҙә ауырлығы 6000 тоннанан ашыу булған йөк поездары үтә ауыр поездар итеп һанала.

• Хеҙмәт итеү характеры буйынса
  • Хужалыҡ — юл хужалығына ҡараған тимер юл ойошмаһы;

• Ҡар таҙартыу;
• Янғын һүндереүсе;
• Айырым локомотивтар;
• Айырым паровоздар:

• Идара итеү бүлмәһе;
• Этәреүсе.

• Санитар.
• Бронялы (хәрби).

Юл хәрәкәтен ойоштороу

1949 йылда Амстердам станцияһында поезд хәрәкәтен ойоштороу

Тимер юл транспорты ҙур күләмдә хәрәкәт итә, әммә поезд был күләмде бер юлы ташып өлгөрә алмай, сөнки уның үлсәмдәре, тимәк, ауырлығы станцияларҙың уны ҡабырға юлына ҡуйыу һәм эшкәртеү (тейәү-бушатыу) мөмкинлеге менән сикләнә. Пассажирҙар ағымында көн һайын хәрәкәт тигеҙһеҙлеге лә ҙур роль уйнай, сөнки пик сәғәттәрендә пассажирҙар ағымының күләме һиҙелерлек арта, был поездар һанының артыуына килтерә. Шуға күрә тимер юлы күп һанлы поездарҙы үткәрә алырға тейеш, ә поездар, башҡа транспорт төрҙәре менән конкуренцияла бирешмәҫ өсөн, йөктәрҙе тиҙ арала, йәғни юғары маршрут тиҙлеге менән, еткерергә тейеш. Бынан тыш, поездар күпмелер арауыҡ менән йөрөргә тейеш, уларҙың береһе менән авария булған осраҡта поезд туҡтап өлгөрөргә тейеш.

Метрополитендың MF 77 вагоны (Париж метрополитены). Өҫтә поезд маршрутының һанын күрергә мөмкин — 813

Поездар хәрәкәте теҙмәһе миҫалы

Поездар ағымын ойоштороу маҡсатында төп тимер юлдарҙа, Ливерпуль — Манчестер (1830) һәм Санкт-Петербург — Мәскәү (1851 йыл) юлдарынан башлап, теҙмә индерелә, ниндәй поезд ҡасан булырға тейешлеген билдәләүсе теҙмә булдырыла. Ә поездарҙың заманса теҙмәһе — поездарҙың ғәмәлдәге хәрәкәте планы, шулай уҡ тимер юлының бөтә эксплуатация эштәре, шул иҫәптән хәрәкәт итеүсе составтың һәм кешеләрҙең теҙмәһен, станцияларҙа вагондарҙы эшкәртеү һәм хатта поездарҙың күләмен билдәләү планы. Бынан тыш, юлдарҙа ремонт-төҙөлөш эштәрен башҡарыу өсөн «тәҙрәләр» ҡаралған. Юл хәрәкәте графигының мөһимлеген иҫәпкә алғанда, уны боҙоу рөхсәт ителмәй. Был график буйынса хәрәкәтте ойоштороу өсөн һәр поезд, йүнәлешенә ҡарап, номер ала, ул тигеҙ йәки таҡ булырға мөмкин (юлда хәрәкәт ваҡытында һанын үҙгәртергә мөмкин). Шулай уҡ, номерҙың диапазоны буйынса уның ниндәй поезд булыуын билдәләргә мөмкин: ҡала яны, тиҙ, көнкүреш йәки хатта айырым паровоз. Номерҙан тыш, состав формалаштырыу станцияһындағы һәр йөк поезына билдәле бер индекс бирелеүе мөмкин, ул тарҡатыу станцияһына тиклем үҙгәрмәй. Әгәр поезд теҙмә буйынса бирелмәһә, уның номеры тәғәйенләнгән ваҡытта бирелә. Метрола хәрәкәтте ойоштороуҙы ябайлаштырыу өсөн линияла эшләүсе һәр поезға маршрут номеры бирелә, был үҙ сиратында бөтә көн дауамында поездарҙың теҙмәһенә тап килә.

Amtrak компанияһы тепловозы кабинаһында локомотив машинисы (1974 йыл)

Һәр поезды махсус хеҙмәткәрҙәр төркөмө — тепловоз бригадаһы хеҙмәтләндерә. Был бригаданың өлкәне — тепловоз водителе, ул поезд менән туранан-тура идара итә һәм юлдың хәүефһеҙлеген күҙәтә. Паровоз бригадаһына шулай уҡ паровоз водителе ярҙамсыһы ла инә, ул, машинист кеүек үк, юлдың хәүефһеҙлеген күҙәтә, шулай уҡ әленән-әле машинистың ҡушыуы буйынса уларҙың тепловоз йәки моторлы поездың ҡайһы бер ҡорамалдарының эше тикшерә. Пар тартыу көсөн файҙаланғанда шулай уҡ тепловоз экипажына мейес яғыусы, ә пассажир моторлы-вагон поездарында — кондуктор индерелә. Пассажир поездарында шулай уҡ водителдең поезд менән яңғыҙ, ассистентһыҙ идара итеү тәжрибәһе лә бар («бер кеше эшләй»). Был ысул бигерәк тә йәмәғәт транспортында — метрола һәм трамвайҙа киң тарала. Күп тапҡыр тартыу көсө менән, шулай уҡ этәрелеүҙе ҡулланғанда паровоздар һаны паровоздар һанына тиң, әммә ярҙамсы тепловоз водителдәре туранан-тура водителгә (беренсе хәрәкәт йүнәлешендә) паровозға хисап бирә.

Алыҫ юл пассажир поездарында тепловоз бригадаһы бөтә поезды күҙәтә һәм пассажирҙарҙы хеҙмәтләндерә алмай, шуға күрә поезд бригадаһы тәғәйенләнә, ул поезд начальнигынан, электромеханиктан һәм кондукторҙарҙан тора. Вагон-ресторан һәм почта вагондарын шулай уҡ тейешле хеҙмәткәрҙәр хеҙмәтләндерә. Хужалыҡ поездары өсөн эш етәксеһе йәки уның вәкиле тәғәйенләнә, маневрҙар башҡарылған поездар өсөн поезд төҙөүсе тәғәйенләнә ала.

Люксембургта ябыҡ тороштағы семафорҙар

Тәүге йылдарҙа тимер юлдарҙа поездар ваҡыт интервалы буйынса айырымланалар. Әммә был ысул тиҙ арала үҙенең һөҙөмтәһеҙлеген күрһәтә, шуға күрә улар айырымланыуҙы арауыҡ буйынса ҡуллана башлай. Тәүҙә ике станция (аралыҡ) араһында бер генә поездға ултырыуға рөхсәт ителә, улар менән идара итеү өсөн, караптарҙағы кеүек, беренсе семафорҙарҙы, ә һуңғараҡ — светофорҙарҙы ҡуллана башлайҙар. Ғәҙәти торошта светофор тыйыу сигналын күрһәтә, ә уның артында аралыҡ буш булған осраҡта ғына хәрәкәт рөхсәт ителә. Бер арауыҡ оҙонлоғо ярайһы уҡ ҙур булып киткәс һәм хәрәкәтте сикләй башлағас, һуҙылыу бер нисә өлөшкә — блок участкаларына бүленә башлай. Блок участкаһының оҙонлоғо үтеп барыусы поездар араһындағы иҫәпләнгән интервалға, юл йүнәлешенә, поездарҙың тиҙлегенә, ауырлығына һәм оҙонлоғона, шулай уҡ тормоздарҙың һөҙөмтәлелегенә бәйле. Ғәҙәттә блок участкаларының оҙонлоғо бер километрҙан тора. Беренсе светофорҙар сигналдарҙы рөхсәт итеүҙе һәм тыйыуҙы ғына күрһәтә, әммә заманса светофорҙар алда нисә блок участкаһы буш булыуын күрһәтә ала, шуның арҡаһында водителдәр маршруттағы хәлде алдан белә һәм шуға күрә, мөмкин булһа һәм кәрәк булһа, поездарҙы юғарыраҡ тиҙлектә йөрөтә ала. Әммә ҡайһы берҙә машинисҡа светофорҙы күреүе ауыр һәм тиҙ йөрөшлө хәрәкәттә айырыуса мөһим булғанлыҡтан, автоматик паровоз сигналы ярайһы уҡ киң тарала. Был осраҡта водитель кабинаһында юл алдында торған светофор күрһәткестәрен ҡабатлаусы ҙур булмаған светофор урынлаштырыла. Светофор күрһәткестәре тураһында сигнал юл аша шифрланған сигнал рәүешендә салонға тапшырыла.

Билефельд станцияһы бинаһында поезд диспетчеры посы

Поездарҙың билдәләнгән теҙмәһе үтәлһен өсөн, контроль кәрәк. Бының өсөн, беренсенән, тимер юлы айырым өлөштәргә (ғәҙәттә 100—150 км) — участкаларға бүленә, уларҙың һәр береһе өсөн етәксе — поезд диспетчеры тәғәйенләнә. Был эшсе барлыҡ техник саралар ярҙамында поездарҙың расписаниеһын үтәүҙе тәьмин итергә бурыслы, һәм расписание боҙолған осраҡта һуңлаған поездарҙы графикка ҡайтанан индерә, бының өсөн ул башҡа поездарҙың хәрәкәтен көйләргә мөмкин. Тап шуның өсөн дә поезд диспетчерының бойороҡтары бер һүҙһеҙ үтәлергә тейеш. Бынан тыш, поездарҙы хеҙмәтләндереүсе машинистарға һәм башҡа хеҙмәткәрҙәргә станция дежурҙары ла буйһона, улар ҙа үҙ сиратында поезд диспетчерына буйһона.

= Энергетика =

Поездың энергетикаһы — барлыҡҡа килтереүсе һәм энергия тотоноусы ҡоролмалар һәм системалар йыйылмаһы, шуның арҡаһында эш тәьмин ителә. Поезд тотонған энергияның төп күләме тартыу көсөнә ҡулланыла, йәғни поезды хәрәкәткә килтерерә (үҙйөрөшлө хәрәкәт составы тураһында юғарыла ҡарағыҙ). Энергияның бер өлөшөн ярҙамсы системалар, шул иҫәптән пассажир вагондарын йылытыу, яҡтыртыу һәм елләтеү системалары тотона. Уларҙың күбеһенең эшләүе өсөн электр (яҡтыртыу, йылытыу, елләтеү, ашхана машиналарында бешереү) ҡулланыла. Уның сығанаҡтары булып электр генераторын һәм аккумулятор батареяһын үҙ эсенә алған автономлы энергия менән тәьмин итеү системаһы тора. Даими ток генераторы тәгәрмәс пары күсәренән ҡайыш йәки кардан аша тапшырыу юлы менән әйләнешкә индерелә. Генераторҙағы көсөргәнеш — 50 В, ә ҡеүәте — яҡынса 10 кВт.

ЭР1 һәм ЭР2 электропоездарында ҡуйылған ДК-604 конвертеры. Һул өлөшө — электр двигателе, уң өлөшө — электр генераторы

Әгәр вагон кондиционер системаһы менән йыһазландырылһа, генераторҙағы көсөргәнеш 110 V тәшкил итә, ә уның ҡеүәте 30 кВт-ҡа етергә мөмкин. Был осраҡта йыш ҡына алмаш ток һәм турайтҡыс ҡулланыла. Алмаш ток алыу өсөн (люминесцент лампаларҙы, радиоаппаратураны, электр розеткаларын һәм башҡа түбән ҡеүәтле ҡоролмаларҙы тоташтырыу өсөн), тура токты влмаш токка туранан-тура үҙгәртеүсе машина йәки ярымүткәргесле үҙгәрткестәр ҡулланыла. Аккумулятор батареяһы генераторҙы түбән тиҙлек менән артыҡ арттырыу өсөн тәғәйенләнә. Бындай системаның төп етешһеҙлеге булып хәрәкәткә ҡаршы тороуҙың 10 процентҡа тиклем артыуы тора.

Ҡышҡыһын пассажир поездары йөрөтөү өсөн яңыртылған ВЛ10 электровозы — юғары вольтлы йылытыу сынйыры өҫтәлгән.

Тиҙ йөрөшлө һәм үтә тиҙ йөрөшлө поездарҙа поезды электр менән тәьмин итеү өсөн көс вагоны ҡулланыла. Дизель-генераторҙар йыйылмаһы менән йыһазландырыла һәм башлыса поездың алғы яғында, тепловоз артында (тиҙ йөрөшлө «Аврора» һәм «Невский Экспресс» поездарында, поезд ҡойроғона) ҡуйыла. Дизель-поездарҙа түбән көсөргәнеш алыу өсөн ярҙамсы генераторҙар ҡулланыла, улар дизель-генераторҙар йыйылмаһынан әйләнешкә индерелә. Даими ток электропоездарында генератор вагон аҫтында урынлашҡан динамотор менән бер күсәрҙә урынлаша, шулай уҡ йыш ҡына юғары вольтлы ярымүткәргесле үҙгәрткестәр ҙә ҡулланыла. Алмаш токлы электропоездарҙа түбән көсөргәнеш тартыу трансформаторынан алына, унда контакт селтәренең көсөргәнешлеге кәрәкле кимәлгә тиклем кәмей (яҡынса 220 В). Артабан машина үҙгәрткесендә бер фазалы ток өс фазалы токҡа әйләндерелә. Алмаш токтан тура ток алыу өсөн турайтҡыстар ҡулланыла. Метрополитен вагондарында идара итеү һәм яҡтыртыу селтәрҙәре аккумулятор батареяһы (шулай уҡ контактлы рельстан резисторҙар йыйылмаһы аша зарядлана), йәки статик үҙгәрткес ярҙамында башҡарыла.

Пассажир вагондарына күмер ташыу өсөн ҡулланылған Газ-52 йөк машинаһы

Йылытыу схемаларын тәьмин итеү өсөн юғары көсөргәнеш кәрәк (төп тимер юлдарҙа — яҡынса 3000 В), ул паровоздан килә. Даими токлы электровозда электр менән тәьминәт итеү туранан-тура контакт селтәренән, үҙгәрешле токлы электровозында — контакт селтәре көсөргәнешенән (25 кВ), тартыу трансформаторында өҫтәмә урау ярҙамында 3 кВ-ға тиклем кәмей, шунан һуң йылытыу схемаһына инә. Паровозда 3 кВ көсөргәнеш етештергән махсус генератор урынлаштырылырға мөмкин; юғиһә еңел вагондарға яғыулыҡ (күмер, утын, торф) йылытыу ҡаралған. Асыҡ урындарҙа эшләүсе метрополитен вагондарында (мәҫәлән, Мәскәү метрополитенының Филёв линияһы), трамвай вагондарындағы кеүек үк, электр мейестәре туранан-тура контакт селтәренә (йәки контактлы рельсҡа) тоташтырыла. Юғары көсөргәнеш паровоздан ғына түгел, вагон-электростанциянан да килеп килергә мөмкин. Йыш ҡына вагондарға тепловоздан түбән көсөргәнеш яҡтыртыу селтәрҙәрен, елләтеүҙе һ.б. тәьмин итергә мөмкин, был иһә электр менән тәьмин итеүҙең автоном системаһын ҡулланмаҫҡа мөмкинлек бирә. Рефрижератор вагондарҙа һыуытҡыс агрегаттарҙы файҙаланыу өсөн дә электр энергияһы кәрәк. Уны алыу өсөн дизель-генератор комплекттары ҡулланыла, улар машинаның үҙендә лә, айырым электр станцияһында ла урынлаша, һәм йыш ҡына һыуытҡыс агрегаттар вагон-электростанцияға тапшырыла.

Тормоз ҡорамалдары

Хәҙерге заман поездарының ауырлығы мең, хатта тиҫтәләрсә мең тонна булыуы мөмкин, улар рельстар буйлап һиҙелерлек тиҙлек менән хәрәкәт итә, тиҙ йөрөшлө поездар сәғәтенә 300 км-ҙан ашыуға етергә мөмкин. Һөҙөмтәлә поезд ҙур кинетик энергияға эйә була (мәҫәлән, «Контролһеҙ» поездар тураһындағы фильмдар сюжетын иҫкә төшөрөү ҙә етә), ҡағиҙә булараҡ, шыма рельстарҙа шыма металл тәгәрмәстәрҙә хәрәкәт итә. Ә бындай хәлдә тормоздарҙың һөҙөмтәлелеге мөһим, сөнки тормозлау юлының оҙонлоғо күпме булыуы уларға бәйле. Тимер юл тормоздары тормоз көсөн булдырыу ысулдары менән айырыла.

Тормоз ҡалыбы һәм тормоз рычагының бер өлөшө

Иң киң таралғаны фрикцион тормоздар, тормоз эффектын булдырыу өсөн ышҡылыу көсө ҡулланыла, ышҡылыу көсө тәгәрмәстең металл өҫлөгөнә йәки тормоз дискыға ҡалыптарҙы баҫыуҙан барлыҡҡа килә. Тәүге поездарҙа тормоздарҙы махсус эшселәр — тормозсылар ҡул менән баҫа. Әммә был осраҡта тормозлауҙың һөҙөмтәһе эшселәрҙең физик көсөнә бәйле була, һәм эшләй башлау һөҙөмтәһе сағыштырмаса түбән ине. Шуға күрә әлеге ваҡытта ҡул тормоздары тик поезд туҡтап торғанда ғына ҡулланыла. 1869 йылда уҡ тормозлаусыларҙы ҡыҫылған һауа алмаштыра, ул компрессор агрегаттар тарафынан эшләнә һәм төп цистерналарҙа һаҡлана. Бер нисә атмосфера баҫымы аҫтында (ғәҙәти тормоз осрағында — ике тирәһе), цистерналарҙан тормоз һыҙығы аша ҡыҫылған һауа тормоз цилиндрҙарына инә, ә һуңынан рычаг тейәгестәр аша бер нисә тонналыҡ көс менән тормоз дискылары йә тәгәрмәстәргә ҡалыптарҙы баҫырға мәжбүр итә. 1872 йылда Джордж Вестингауз һауа тормозының конструкцияһын эшләп бөтә, автоматик линия булдыра, ул, магистралдең өҙөлөүе, мәҫәлән, поезд ватылғанда ашығыс тортозға бвҫҡанда ҡулланыла. Шулай уҡ башта пневматик тормоздар тормоз цилиндрҙарында һауа баҫымын көйләү һәләтенә эйә булмай, шунлыҡтан тормоз көсө лә булмай. Артабан быға мөмкинлек биргән пневматик тормоздар булдырыла. Атап әйткәндә, совет осорондағыс тимер юлдарында Иван Матросовтың системаһы ҡулланыла. Бындай тормоз төрө 1930-сы йылдар башынан ҡулланыла. Электропневматик тормоз конструкцияның тағы ла яҡшырыуы булып тора, ул цилиндрҙарҙы һауа менән тәьмин итеүҙе, электр менән идара итеп, контролдә тота. Бөтә поезда тормоздар бер үк ваҡытта тиерлек (саф пневматик тормозлағанда, һауа тулҡыны тауыш тиҙлегендә хәрәкәт итә, йәғни ниндәйҙер тотҡарлыҡ менән), был айырыуса оҙон йөк поездарында, шулай уҡ пассажир поездарында мөһим.

Z 50000 электропоезының арбаһы. Төбөндә магниторельс тормоз башмағы ҡалыбы

Пневматик тормоздарҙың төп етешһеҙлеге шунда: тормоз эффекты тәгәрмәстәрҙең рельстарҙағы ышҡылыу көсөнә бәйле. Бынан тыш, һауа тормоздарын дөрөҫ ҡулланмағанда тәгәрмәстәрҙең тығылыуы мөмкин. Шуға ла тормоз ҡалыптары туранан-тура рельстарға һыға торған фрикцион тормоздар ҡулланыла, һәм тормоз эффекты магнит ҡыры арҡаһында барлыҡҡа килә, бының өсөн ҡалыптар индуктор кәтүктәре менән йыһазландырыла, шулай итеп электромагнитҡа әйләнә. Бындай магниторельс тормоз (электромагнит тимер юл тормозы) тип атала һәм ул бик һөҙөмтәле, бигерәк тә ҙур тиҙлектә. Тиҙ йөрөшлө поездарҙа, сәнәғәт транспортында һәм, бигерәк тә трамвайҙарҙа ҡулланыла.

Метро поезының Нева проспекты станцияһына килеүе (Санкт-Петербург метрополитены). Характерлы тауыш — генератор режимында эшләүсе электр двигателдәренең тартыу көсөн йыры

Динамик тормоз ҡулланған ваҡытта тормоз эффекты двигателде ҡулланыу юлы менән барлыҡҡа килә, ул тормоз ҡалыбын туҙыуҙан һаҡлай. Тартыу көсөнөң байтаҡ өлөшө электр тартыу көсө двигателдәре менән йыһазландырыла, улар кире ҡайтмалы, йәғни электр генераторҙары сифатында ҡулланыла ала, шуның менән поездың кинетик һәм потенциаль энергияһын электр энергияһына әйләндерә. Был электр ярҙамында тормозлау һәм етештерелгән электр энергияһын ҡулланыу төрө буйынса рекуператив тормозлау төрө бар. Был энергия аккумулятор батареяһын зарядлағанда (оҡшаш принципты гибрид автомобиль ҡуллана) йәки контакт селтәре аша (контактлы электровоздар һәм электропоездар өсөн) башҡа ҡулланыусыларға (мәҫәлән, участкалағы башҡа поездарға), реостатҡа бирелә, электр энергияһы махсус резисторҙарҙа (реостаттарҙа) йылылыҡ энергияһына һәм шулай уҡ был төрҙәрҙең икеһен дә берләштергән рекуператив-реостат (мәҫәлән, ҙур тиҙлектә — рекуператив тормозлау, ә түбән тиҙлектә — реостатлы) әйләндерә.

Поездарҙа кире тормоз, йәғни двигателде эшләтеп ебәреүгә ҡаршы тормоз да ҡулланырға мөмкин. Ябай ғына әйткәндә, был ваҡытта машинист двигателде артҡа йөрөшкә күсереп ҡуя. Бындай тормоз паровоздарҙа (контрпар) ҡулланылған, унда ярайһы уҡ һөҙөмтәле була. Уны хәрәкәтсән составта һәм электр тартыу көсө двигателдәрендә ҡулланырға мөмкин, әммә шуны иҫтә тоторға кәрәк: электр машиналары өсөн капма-ҡаршы режим (контрток) ғәҙәттән тыш хәлгә килтерергә мөмкин, шуға күрә уны тик түбән тиҙлек ваҡытында ғына ҡулланырға мөмкин. Шуға ҡарамаҫтан, тормоздың был төрө үҙгәрешле ток ҡулланған электровоздарҙа импульс менән көйләүгә ҡулланыш таба, шул иҫәптән СССР-ҙың иң ҡеүәтле сериялы ВЛ85 паровоздарында. Тиҙ йөрөшлө поездарҙа, авиациялағы кеүек, аэродинамик тормоз ҡулланылырға мөмкин. Бының өсөн вагондар кире ҡайтарылыусы ҡалҡандар менән йыһазландырыла, улар, тормозға баҫҡанда, самолёттарҙағы спойлерҙарға оҡшаш эш итеп, оҙайтыла. Был тормоз япон Fastech 360 электропоездарында ҡулланыла, өҫтәүенә, ҡалҡан формаһында булыуы арҡаһында был электропоездҡа "Бесәй ҡолаҡлы Синкансэн " тигән ҡушамат бирелә.

Сигналдар

Удельная (Санкт-Петербург) участкаһында ҡала яны поезында (ER2-1290 электропоезы). «Поездың китеүе» һәм «Хәбәр итеү» (пассажирҙар платформаһына һәм тимер юл аша үткәүелгә яҡынлашыу тураһында) сигналдар ишетелә.

Поездар хәрәкәтенең хәүефһеҙлеген тәьмин итеү өсөн сигналдар кәрәк, улар яҡынлашыу тураһында алдан хәбәр итә, шулай уҡ уның ҡайһы яҡҡа йүнәлгәне тураһында иҫкәртә ала. Бынан тыш, тауыш сигналдары ярҙамында машинист юлдарҙа эшләүселәр менән мәғлүмәт алмаша, шул иҫәптән төҙөүселәрҙе һәм вагон инспекторҙарын әҙерләү буйынса бойороҡ бирә ала. Поездың яҡынлашыуы тураһында иҫкәртеү кәрәклеге беренсе тимер юл линияһын — «Ливерпуль — Манчестер» юлын асҡанда уҡ асыҡлана, шул уҡ көндө билдәле «Ракета» паровозы депутат Уильям Гускиссонға бәрелә, һөҙөмтәлә һуңғыһы бер нисә сәғәттән һуң һәләк була. Беренсе паровоздарҙа тауыш сигналдары биреү өсөн ҡыңғырау ҡулланыла, һуңынан уларҙы пневматик хәрәкәт (паровоздарҙа) йәки ҡыҫылған һауа менән ысҡындырғыс һәм тифондар алмаштыра. Ысҡындырғыстар юғары күләмле сигналдар өсөн түбән күләмле сигналдар, тайфондар биреү өсөн тәғәйенлән!. 5 метр алыҫлыҡтағы тифон сигналының нормаль күләм кимәле 360—380 Гц йышлығында яҡынса 120 дБ тәшкил итә, ә 5 метр алыҫлыҡтағы ысҡындырғыс сигналдың тауыш йышлығы яҡынса 1200 Гц булғанда, тауыш кимәле 105 дБ тәшкил итә.

TGV Atlantique һәм VB 2N электропоездарының ҡойроҡтары (Монпарнас вокзалы)

Тауыш сигналдары сигналдарҙың һаны һәм оҙайлығы менән айырыла. Мәҫәлән, «Туҡтау» өсөн өс ҡыҫҡа сигнал һәм «Поезды юлға оҙатыу» өсөн бер оҙон.

Рәсәй тимер юлдарында поезд машинистары биргән ҡайһы бер тауыш сигналдары миҫалдары:

Мәғәнәһе	Ҡасан бирелә
3 ҡыҫҡа	«Туҡта»	Тыйыу сигналына яҡынлашҡанда.
	Тулы туҡталыуға сигнал	Поезд тулыһынса туҡтағандан һуң бирелә.
Бер оҙон	«Поезға ҡуҙғалырға»	Поезд ҡуҙғалғанда
	Иҫкәртеүсе сигнал	Тоннелдәр, пассажирҙар платформаһы, юл эштәре урындарына яҡынлашҡанда. Күреү мөмкинлеге кәмегәндә (буран, томан һ.б.) барған ваҡытта. Кешеләр менән бәрелешеүҙе булдырмау өсөн. Поездар ике юллы участкаларҙа осрашҡанда: беренсе сигнал — ҡаршы поезда яҡынлашҡанда, икенсеһе — ҡойроҡ өлөшөнә яҡынлашҡанда.
Бер ҡыҫҡа, бер оҙон	Дөрөҫ булмаған юлдан барғанда иҫкәртеү	Ғәҙәти иҫкәртеү менән бер үк осраҡтарҙа.
	Уяулыҡ сигналы	Станцияға поезды дөрөҫ булмаған юл менән алып барғанда. Светофорға тыйыу күрһәтмәһе менән яҡынлашҡанда, уны үтергә рөхсәт булһа. Светофор артынан тыйылған йәки аңлайышһыҙ күрһәтмә менән барғанда.

Поездарҙың күренеп торған сигналдары поездың башын һәм ҡойроғон күрһәтеү өсөн тәғәйенләнә, йәғни уның ниндәй йүнәлештә барғанын күрһәтә. Күренеп торған сигналдарға шулай уҡ поезд башын билдәләүсе прожектор ҙа инә; фаралар менән дә тулыландырылырға мөмкин. Поездың ҡойроғо, ҡағиҙә булараҡ, ҡыҙыл уттар йәки ҡыҙыл диск менән билдәләнә.

Идара итеү һәм хәүефһеҙлек ҡоролмалары

Рөхсәт ителгән максималь тиҙлекте күрһәтеүсе локомотив светофоры. Чикаго метрополитены

Поездың хәүефһеҙлеген арттырыу өсөн улар төрлө ҡулайламалар һәм приборҙар менән йыһазландырыла, уларҙың күбеһе водитель салонында урынлаша. Хәрәкәт сигналдары менән идара итеү өсөн поезд АЛС — автоматик локомотив сигналы менән йыһазландырыла. Трассанан алда светофорҙан килгән махсус сигналдар уҡый, шифрҙы сисеп һәм кабинала урынлашҡан мини-светофорҙа (светофорҙа) алдағы светофор сигналдарын ҡабатлай. Машинистың уяулығын тикшереү өсөн уяулыҡ тотҡаһы (РБ, структур яҡтан төймә йәки педаль рәүешендә эшләнә) ҡулланыла. Светофорҙағы күрһәтмә үҙгәргәндә, шулай уҡ водитель оҙаҡ ваҡыт тормоз менән идара итеү һәм тартыу көсө торошон үҙгәртмәгән осраҡта тауыш сигналы ишетелә, уны йыш ҡына яҡтылыҡ сигналы ҡабатлай (ҡайһы бер осраҡтарҙа тауыш сигналы алдынан яҡтылыҡ сигналы яна). Тауыш сигналын ишетеү (йәки яҡтылыҡ сигналын күреү) менән, машинист кисекмәҫтән РБ-ға баҫырға тейеш; юғиһә, күпмелер ваҡыттан һуң (5-10 с) авария тормозы автоматик рәүештә ҡулланыласаҡ. Шулай уҡ поезд светофорға тыйыу күрһәтмәһе менән яҡынлашҡанда ла уяулыҡ ваҡыты-ваҡыты менән тикшерелә. Йыш ҡына машинистың уяулығын күҙәтеү өсөн датчиктар ҡулланыла, улар уның физиологик мәғлүмәттәрен үлсәй (импульс, баҫым, баш ауышлығы).

ЭР2 электропоезының кабинаһында (№ 1028). Алыҫ мөйөштә САВПЭ экраны урынлашҡан КЛУБ-У күренә. Машинистың краны ҡыҙыл төҫтә

Тиҙлекте контролдә тотоу өсөн салонда механик спидометр ҡуйыла. АЛС һәм спидометр үҙ-ара даими аралаша: мәҫәлән, сәғәтенә 20 км тиҙлектә ҡыҙыл утлы светофор үткән осраҡта ашығыс тормоз эшләйәсәк. Бынан тыш, паровоз спидометры ҡара йәшник булып хеҙмәт итә. Уның өҫкө өлөшөндә ҡағыҙ таҫма ҡуйыла, унда бер нисә параметр теркәлгән: ваҡыт, тиҙлек, арауыҡ, баҫым һәм тормоз һыҙаттарында, шулай уҡ тормоз цилиндрында баҫым, светофорҙың локомотив күрһәткестәре. Әлеге ваҡытта Рәсәй хәрәкәт составы АЛС-ты һәм спидометрҙы КЛУБ (интеграцияланған паровоз хәүефһеҙлеге ҡоролмаһы) менән алмаштыра. Спидометр һәм АЛС функцияларын үтәй, шулай уҡ тиҙлекте контролдә тота. Ҡорамалдарҙың торошон күҙәтеү өсөн төрлө датчиктар һәм релелар (бокс релелары, артыҡ йөкләнешле релелары) проектлана, машинист пультына сигнал лампалары ҡуйыла. Пассажир поездары янғын сигнализацияһы менән йыһазландырыла, уларҙың иҫкәрткестәре салондарҙа һәм вестибюлдәрҙә урынлашҡан. Вагондар һәм тепловоздар шассиһы менән идара итеү өсөн тимер юлда төрлө датчиктар урынлаштырыла. Улар күп кенә етешһеҙлектәрҙе асыҡларға мөмкинлек бирә, шул иҫәптән: күсәр ҡумтаһын артыҡ йылытыу, шассиҙың зарарланыуы, колеяның боҙолоуы. Машинисҡа эште кәметеп, хәрәкәт хәүефһеҙлеген шулай уҡ САВП — поезда автоматик идара итеү системаһын (моторлы машинист) арттыра. Әлеге ваҡытта метрополитендың күпселек поездары автоматлаштырыу юлы менән идара ителә, ҡала яны электропоездарында башлыса өйрәтмә өсөн ҡулланыла (тиҙлек режимы, светофорҙар тураһында иҫкәртә, шулай уҡ туҡталыштар тураһында иғлан итә).

Бәйләнеш

Поезд машинистары һәм станция дежурҙары, поезд диспетчерҙары, поезд төҙөүселәр, шулай уҡ үҙ-ара мәғлүмәт менән алмашыу өсөн поездар радиокоммуникация ҡоролмалары менән йыһазландырыла. Эш төрөнә ҡарап метрола һәм төп тимер юлдарҙа радио бәйләнешенең ике төрө ҡулланыла — поезд һәм маневрлы. Беренсеһе поезд машинистары һәм поезд диспетчерҙары араһында, шулай уҡ үҙ-ара мәғлүмәт алмашыу өсөн ҡулланыла, икенсеһе үҙәк поста дежур хеҙмәткәр менән маневрҙар ваҡытында поезд машинисы һәм поезд төҙөүселәр араһында мәғлүмәт алмашыу өсөн ҡулланыла.

Радио бәйләнеш симплекс режимда киң таралған гектометр (×2 МГц) һәм метр (×151-156 МГц) диапазонда эшләй. Гектометрик диапазонға ҡамасаулау кимәле ярайһы уҡ юғары булғанға, тимер юл буйлап яҡшы сигнал алыу өсөн йүнәлтеүсе сымдар һуҙыла, уларҙы контакт селтәренең терәгенә йәки ер өҫтө элемтә линияларының терәгенә урынлаштырылырға мөмкин. Төп тимер юлдарҙа поезд машинистары һәм поезд диспетчерҙары араһында радио бәйләнеше дециметр диапазонында (330 МГц, сит илдәрҙә — 450 МГц тиклем) поезд радиоһы аша башҡарыла, шул уҡ ваҡытта поезд машинистары үҙ-ара, станция дежурҙары, шулай уҡ поезд начальнигы (пассажир поездарында) аралашыу өсөн ҡулланыла. Идара итеү салонында йыш ҡына ике консол (машинистың һәм уның ярҙамсыһы өсөн айырым) паровоз радиоһы урынлаштырыла. Мотор вагонлы пассажир поездарында эске бәйләнеш системаһы урынлаштырыла, ул сымлы линия аша башҡарыла. Был система салондағы пассажирҙарға хәбәр ебәреү, шулай уҡ төрлө салондарҙа паровоз экипажы ағзалары (машинист ярҙамсыһы йәки кондуктор) араһында мәғлүмәт менән алмашыу өсөн тәғәйенләнә. Пассажирҙарҙың машинист менән ашығыс бәйләнеше өсөн «пассажир-машинист» элемтә системаһы тәғәйенләнә, һөйләшеү ҡоролмалары пассажирҙар салонында урынлаша. Йыш ҡына «машинист-пассажир» һәм «пассажир-машинист» элемтә системалары бер бөтөнгә берләштерелә.

Поездар араһында рекордтар

Тиҙлек рекордтары

{основная статья|Поездар тиҙлеге рекордтары}}

Япон «Нодзоми»һы

• Магнитта аҫылмалы тиҙ поезд: 2015 йылдың 21 апрелендә Яманаси префектураһында оҙонлоғо 42,8 километр булған эксперименталь юл участкаһында һынауҙар ваҡытында L0 сериялы поезд тиҙлекте 603 км/сәғ тиклем еткерә</ref>.
• Тиҙ йөрөшлө тимер юл поезы: 2007 йылдың 3 апрелендә француз TGV POS поезы тиҙлекте 574,8 км/сәғ тиҙлеккә еткерә
• Магнит менән аҫылмалы поездарҙың планлы тиҙлеге иң юғары: Ҡытайҙа Шанхай һәм Пудун аэропорты араһында поезд йөрөй, ул тиҙлекте сәғәтенә 431 км-ға еткерә.
• Электр менән йөрөүсе поездарҙың иң юғары планлы тиҙлеге: япон «Нодзоми» поезы көн һайын сәғәтенә уртаса 261,8 км тиҙлек менән (Францияның TGV — 259,4 км/сәғ) йөрөй.
• Дизель-поездарҙың иң юғары планлы тиҙлеге: Лондон — Эдинбург маршруты буйынса уртаса тиҙлеге 180 км/сәғ булған инглиз «ИнтерСити 125» дизель поездары йөрөй.

БДБ-ла

• 1993 йылда Спирово-Лихославль участкаһында ТЭП80-002 тепловозы 271 км/сәғ тиҙлеккә етә.
• Электр тартыу көсө буйынса иң тиҙ поезд: ЭВС-1/ЭВС-2 «Сапсан» 2010/11 йылдарҙағы ҡышҡы расписание буйынса даими рейстарҙа Мәскәүҙән Санкт-Петербургҡа тиклем 650 км юлды 3,45 сәғәт эсендә үтә, Бурга-Мстинский күперендә тиҙлек сәғәтенә 250 километрға тиклем еткерә. Эксперименталь рейс ваҡытында был күрһәткестәр арттырып үтәлә. Бынан алдағы рекорд: 2001 йылдың июлендә Санкт-Петербург — Мәскәү линияһында һынау рейсында ЭС250 «Сокол» электропоезы 236 км/сәғ тиҙлеккә етә.

Оҙонлоғо һәм ауырлығы буйынса рекордтар

• Иң оҙон һәм иң ауыр йөк поезы: 2001 йылдың 21 июнендә Австралияла тимер мәғдәне тейәлгән поезд үтә. Поезд 682 вагондан тора, уның менән 8 тепловоз тартып бара, улар поезд оҙонлоғо буйынса аралаштырып ҡуйыла. Йөктөң ауырлығы — 82 262 тонна, ә поездың дөйөм оҙонлоғо 7353 м<refс name="гинес" />.
• Иң оҙон йөк-пассажир поезы: МавританияҠалын яҙылышла Зуэрат һәм Нуадибу ҡалалары араһында 3 мең метрға яҡын оҙонлоҡтағы поезд йөрөй. Төп йөк — мәғдән, шулай уҡ поезда бер нисә купе вагоны ла инә
• Иң оҙон һәм иң ауыр пассажир поезы: 1991 йылдың 27 апрелендә Бельгияла Генттан Остендҡа тиклем 70 вагондан торған пассажир поезын бер электровоз алып бара. Уның оҙонлоғо 1732,9 м тәшкил итә, ә дөйөм ауырлығы 2786 тоннаға тиң була.
• 1989 йылдың 26—27 авгусында Көньяҡ Африка Республикаһында, Сисхен-Салданьяла иң оҙон һәм иң ауыр йөк поезы тар колеялы юлда (1067 мм) үтә. 7,3 км һуҙылған составта 660 вагон (һәр береһенең ауырлығы 105 тонна), вагон-цистерна һәм хеҙмәтләндереү вагоны була, уларҙы электр тапшырыусы 7 тепловоз 9 электровоз йөрөтә. Поездың дөйөм ауырлығы (паровозһыҙ) 69 393 тоннаға етә Поезд 22 сәғәт 40 минут эсендә 861 км араны үтә.

В СНГ

• Иң оҙон һәм иң ауыр йөк поезы: 1986 йылдың 20 февралендә Экибастуздан Уралға күмер менән поезд килә. Поезд 439 вагондан тора. Поездың массаһы 43,4 мең тонна тәшкил итә, ә дөйөм оҙонлоғо — 6,5 мең метр.
• Иң оҙон һәм иң ауыр пассажир поезы: 1988 йылдың йәйендә ЧС7-152 пассажир электровозы Мәскәүҙән Курский тимер юл вокзалынан 32 вагонлы пассажир поезын алып бара. Поездың оҙонлоғо — 846 м, ауырлығы — 1920 тонна.

Алыҫлыҡ рекортары

• Поезда иң оҙон юл: Мәскәү — Пхеньян маршруты буйынса 10 214 км..
• Маршрут оҙонлоғо буйынса даими пассажир поезы 53/54 Харьков — Владивосток поезы була, уның маршрут оҙонлоғо 9713 км тәшкил итә.
• Бер көндә иң оҙон юл үтә: 2015 йылдың 14 апрелендә Яманаси префектураһында оҙонлоғо 42,8 километр булған эксперименталь юл участкаһында һынауҙар ваҡытында L0 сериялы поезд тәүлегенә 4064 км үтә.

Бүтән рекордтар

Исемен һәм маршрутын оҙаҡ үҙгәртмәгән поезд: 1862 йылдан Лондон — Эдинбург маршруты буйынса «Осоусы шотландец» поезы йөрөй.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Тимер юл транспорты

Һылтанмалар

Комментарии

Сығанаҡтар

һылтанмалар|29em

Әҙәбиәт

• Правила технической эксплуатации железных дорог Российской Федерации. — Москва. — Омега-Л. — 500 000 экз. — ISBN 5-370-01094-3 978-5-370-01094-1.
• Главный редактор Калявин В. П. Железнодорожный транспорт // Большая энциклопедия транспорта / Зайцев А. А., Павлов В. Е.. — СПб: Элмор, 1994. — Т. 4. — ISBN 5-7399-0014-X.
• Книга: Железнодорожный транспорт: Энциклопедия|ref = Конарев
• Ред. Боравская Е. Н., Шапилов Е. Д. Скоростной и высокоскоростной железнодорожный транспорт / Ковалёв И. П.. — СПб: ГИИПП «Искусство России», 2001. — Т. 1. — 2000 экз. — ISBN 5-93518-012-X.
• Осипов С. И., Осипов С. С. Основы тяги поездов. — Москва: УМК МПС России, 2000. — 3000 экз. — ISBN 5-89035-027-7. Архивная копия от 30 март 2013 на Wayback Machine
• Garfield, Simon. The Last Journey of William Huskisson: the day the railway came of age. — London: Faber, 2002. — ISBN 0-571-21048-1.