Тимер юл транспорты

Тимер юл транспорты — йөктәрҙе һәм пассажирҙарҙы тәгәрмәсле транспорт саралары менән рельс юлдары буйынса йөрөтөүсе ер өҫтө транспорты төрө.

Тимер юл транспорты
Код МСОК 4	491
Тимер юл транспорты Викимилектә

Быуындар осрашыуы. 1976

Ҡулланылышы

Күп кенә илдәрҙә транспорттың барлыҡ төрҙәре араһында тимер юл транспорты төп урынды алып тора, был уның универсаллеге менән аңлатыла: иҡтисадтың барлыҡ тармаҡтарына хеҙмәт күрһәтеү һәм халыҡтың барлыҡ климат зоналарында ла тиерлек пассажирҙар йөрөтөүгә булған ихтыяжын тәьмин итеү мөмкинлеге бирә.

Тимер юл транспортының төп өҫтөнлөктәре: күпләп йөк ташыу һәләте; оҙон араларға ҙур күләмле йөк ташыу һөҙөмтәлелеге; сағыштырмаса ҙур тиҙлек; ышаныс һәм именлек; ташыуҙарҙың үҙҡиммәте түбән; башҡа төр транспортҡа ҡарағанда тирә-яҡ мөхиткә йоғонтоһо аҙыраҡ.

Һәр илдә тимер юл транспорты өлөшө иҡтисади-географик, демографик һәм башҡа факторҙарҙы иҫәпкә алып барлыҡҡа килә.

Тарихы

Кеше йөктө үҙе тартҡан боронғо тимер юлдар б. э. VI быуатына ҡарай; уның уйлап табыусыһы булып ете аҡыл эйәһенең береһе Периандр һанала. Тимер юлдар Бөйөк Британияла XVIII һәм XIX быуаттарҙа мөһим энергия сығанағы булған пар машинаһын уйлап табыуҙан һуң сәскә ата.

Бөтә донъя тимер юл селтәре

1880-се йылдарҙа беренсе электр поездары, шулай уҡ трамвай һәм тоннель барлыҡҡа килә. 1940-сы йылдарҙан башлап, күпселек илдәрҙә электрлашҡан паровоздарҙы дизель- электр менән алыштыра башлайҙар, был процесс 2000-се йылда тамамлана тиерлек. 1960-сы йылдарҙа Японияла һәм башҡа бер нисә илдә электрлаштырылған юғары тиҙлекле тимер юлдар барлыҡҡа килде.

Дизель локомотивы (һул яҡта) һәм электр локомотивы (уңда).

Тимер юл транспортының үҫеше, кәмеүе һәм тергеҙелеүе тарихын ҡулланылған энергия менән билдәләнгән бер нисә осорға бүлеп була.

Тимерҙән яһалған беренсе юл, ағас рельстар өҫтөнә суйын түшәм рәүешендә, 1768 йылда һалынған. Был яңылыҡ төрлө колея үлсәүҙәренә мөмкинлек бирә. 1790-сы йылдарҙа Бөйөк Британияла тулы тимер рельстар барлыҡҡа килә башлай. 1788 йылда Петрозаводск ҡалаһында Рәсәйҙең беренсе тимер юлы булған «Суйын тәгәрмәсле юл үткәргес» төҙөлә.

Ҡытаутамаҡ ҡалаһы янындағы Себер аръяғы тимер юлында башҡорт стрелка күсереүсеһе, С. М. Прокудин-Горский фотоһы, 1910

Рәсәй Федерацияһында уның бик ҙур биләмәһе һәм тәбиғи үҙенсәлектәре, эшкәртеү предприятиеларында сеймал базаһы алыҫ булған тимер юл транспорты транспорт системаһының нигеҙен тәшкил итә. Барлыҡ транспорт төрҙәренең (торба үткәргестәренән башҡа) йөк әйләнешенең 80 % -тан артығын, алыҫ һәм ҡала яны поездарында дөйөм файҙаланыуҙағы транспорттың пассажирҙар әйләнешенең 40 % тан артығырағын тимер юл бирә.

Рәсәй тимер юлдары — иң ҙур, яҡшы үҫеш алған, динамик һәм һөҙөмтәле эшләп килеүсе система. Илдең тимер юл селтәре 85 мең км-ҙан артыҡ оҙонлоҡҡа эйә

Әҙәбиәт

• Железные дороги // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)* Железные дороги, в техническом отношении // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

Һылтанмалар

• Железная дорога// Большая советская энциклопедия
  • Схема Железных дорог Евразии 2020 йыл 1 август архивланған.
  • «Паровоз ИС». Российский железнодорожный портал  (билдәһеҙ). Архивировано 11 декабрь 2012 года.
  • Колеи железных дорог мира  (билдәһеҙ). Архивировано 10 декабрь 2012 года.