Николай Коперник
Был мәҡәләне әлеге ваҡытта ҡатнашыусы Akkashka мөхәррирләй. |
Никола́й Копе́рник (пол. Mikołaj Kopernik, нем. Niklas Koppernigk[1]; 19 февраль 1473 йыл Торунь — 24 май 1543 йыл) — Польша һәм немец астрономы[2][3], математик, механик, иҡтисадсы. Яңырыу осороноң канонигы. Бигерәк тә ғаләмдең гелиоцентрик системаһы авторы һәм беренсе фәнни-техник революцияға нигеҙ һалыусы булараҡ билдәле[4].
| Николай Коперник | |
| Mikołaj Kopernik Nicolaus Copernicus Nicolaus Koppernigk | |
 | |
| Тыуған көнө | |
|---|---|
| Тыуған урыны | |
| Вафат көнө | |
| Вафат урыны |
Фромборк, |
| Ғилми даирәһе | |
| Эшләгән урыны |
Падуа университеты, Краков университеты |
| Альма-матер |
Болон университеты, Падуа университеты |
| Уҡыусылары |
Георг Ретик |
| Ниндәй өлкәлә танылған |
Геоцентризм, Коперник — Грешем иҡтисади ҡануны |
| Автограф |
|
Биографияһы
үҙгәртергәБала сағы
үҙгәртергәПольшаның төньяғындағы Торунь ҡалаһында сауҙагәр ғаиләһендә тыуған, бала саҡта ата-әсәһеҙ ҡала. Торунь Коперник тыуыр алдынан бер нисә йыл элек кенә Польша составына ингән, элек ул Тевтон орденына ҡараған Пруссияның бер өлөшө булған һәм Торн тип аталған.
Коперниктың милләте тураһында бәхәстәр бар[5]. Мать Коперника была немкой[6] (Barbara Watzenrode), атаһының милләте билдәле түгел, әммә уның Краковта тыуғаны билдәле[7]. Нисек кенә булһа ла, Коперник үҙен (территориаль һәм политик сығышы буйынса) поляк тип иҫәпләгән. Атаһы бик иртә үлгәс, ул әсәһенең немец ғаиләһендә тәрбиәләнә, шуға латинса һәм немецсә яҙған, полякса уҙ ҡулдары менән яҙған бер генә документ та табылмай[8]. Ул йылдарҙа милләт төшөнсәһе беҙҙең көндәргә ҡарағанда көслө аныҡлыҡҡа эйә булмаған, һәм тарихсыларҙың бер өлөшө Коперникты бер үк ваҡытта поляк һәм немец тип иҫәпләргә тәҡдим итә[2][3].
Коперниктар ғаиләһендә Николайҙан башҡа тағы өс бала була: Андрей, Барбара һәм Катерина. Андрей, Һуңғараҡ Вармияла каноник. Барбара монастырға китә, ә Катерина кейәүгә сыға һәм биш бала таба. Николай Коперник һеңлеһенең балаларын бик яратҡан һәм ғүмеренең ахырына тиклем улар тураһында хәстәрлек күргән.
Коперник 1491 йылда Краков университетына уҡырға килә. Математика, медицина һәм дини фәндәрҙән башҡа, уны бигерәк тә астрономия ҡыҙыҡһындыра.
Университетты 1494 йылда тамамлай, әммә ғилми дәрәжә ала алмай. Шуға күрә, ғаилә советы уны дини вазифаға әҙерләй. Ағаһының епископ дәрәжәһендә булыуы ла был юлды һайларға булышлыҡ итә.
Уҡыуын дауам итеү өсөн Коперник Италиялағы Болонья университетына (1497) юллана. Бында билдәле астроном Доменико Новара етәкселегендә, дини фәндәр, хоҡуҡ, боронғо телдәрҙән башҡа, астрономия менән шөғөлләнергә мөмкинлек асыла. Болоньяла башҡа профессорҙар араһында, асыштарынан европа математикаһының тергеҙелеүе башланған математик Сципион дель Ферро булған[9]. Бер үк ваҡытта ағаһының тырышлығы арҡаһында Польшала Коперникты Вармия епархияһына каноник итеп һайлайҙар.
1500 йылда Коперник, диплом һәм ғилми дәрәжәгә тиклем барып етмәйсә, университеты ташлап, Римгә күсеп китә. Ретик иҫтәлектәрендә Коперник Рим университетында бер нисә дисциплина, шул иҫәптән астрономия дисциплинаһын уҡытҡан, тиелә, әммә башҡа биографтар был фактты шик аҫтына ҡуя[10]. Һуңынан Падуа университетында медицина буйынса уҡыуын дауам итә.
Һәм, ниһайәт, 1503 йылда 30 йәшлек Коперник уҡыуын тамамлай. Феррарала имтихан тапшырып, ҡулына диплом һәм дини хоҡуҡ докторы исемен ала. Артабанғы өс йылда Падуала медицина менән шөғөлләнә.
1506 йылда ағаһының сирләүе тураһында хәбәр ала һәм Италиянан тыуған иленә ҡайта. Артабанғы 6 йылда (Лидзбарк-Варминьски) Гейльсберг һарайында епископ булып хеҙмәт итә, астромомик күҙәтеүҙәр алып бара һәм Краковта уҡыта. Бер үк ваҡытта ағаһы Лукаштың табибы, секретары һәм ышаныслыһы була.
Үҫеше
үҙгәртергә1512 йылда уның епископ ағаһы вафат була. Коперник Висла ҡултығындағы Фромборг ҡалаһына күсеп килә һәм дини вазифала эшмәкәрлеген башлай. Фән менән шөғөлләнеүен дә ташламай, ҡаланың төньяҡ-көнбайышындағы башня уның обсерваторияһына әйләнә.
1500 йылда уҡ ул донъяның астрономик күренешен асыҡ күҙ алдына килтерә[11]. Ул ғаләмдең төҙөлөшө тураһында китап яҙа башлай. Үҙенең уй-фекерҙәрен иптәштәре менән уртаҡлаша, улар араһында фекерҙәштәр ҙә табыла.
Ошо йылдарҙа (1503—1512) Коперник иптәштәре араһында «Күк есемдәренең хәрәкәтенә арналған гипотезаға ҡыҫҡаса аңлатма»һын тарата. Ә уның уҡыусыһы Ретик 1539 йылда гелиоцентризм тураһында тәғлимәтте баҫтырып сығара. Яңы тәғлимәт тураһында 1520 йылда уҡ киң билдәле була. Был хеҙмәт өҫтөндә Коперник 40 йылға яҡын эшләй, һәр ваҡыт төҙәтмәләр индерә, яңы таблицалар әҙерләй.
Атаҡлы астроном тураһында хәбәр Европала тиҙ тарала. Папа Лев X Коперникты календарь реформаһын әҙерләүҙә ҡатнашырға саҡыра, ләкин ул баш тарта.
Ул ваҡытта католик сиркәү Реформация менән көрәштә мәшғүл була, баштараҡ яңы астрономияға бик иғтибар бирмәй. Әммә протестант башлыҡтары (Мартин Лютер, Меланхон) яңы астрономияға ҡаршы сыға. Папа Климент VII киң күңеллелек менән гелиоцентризм тураһында лекция тыңлай. Шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер епископтар гелиоцентризм аллаға ҡаршы хәүефле ересь тигән ғәйрәтле тәнҡит менән сығыш яһай.
Копериканлыҡты дөйөм тыйыу XVII быуатта башлана.
Ул ваҡытта Коперник көсөн ғәмәли эшкә бағышлай: уның проекты буйынса Польшала яңы аҡса системаһы булдырыла, Фромборгта һыу менән тәьмин итеүсе башня эшләнә. Табип булараҡ чума эпидемияһы менән көрәштә мәшғүл була.
Вафаты
үҙгәртергә1531 йылда 60 йәшлек Коперник бөтә эштәрен ташлай. Бөтә көсөн китапты тамамлауға йүнәлтә. Шул уҡ ваҡытта медицина менән шөғөлләнә. Тоғро уҡыусыһы Ретик китапты тиҙ арала нәшер итеүҙе хәстәрләй, әммә эштәр бик әкрен бара.
1542 йылда һаулығы ныҡ ҡаҡшай, уң яҡ кәүҙәһен паралич ала. Коперник 1542 йылдың 24 майында 70 йәшендә инсульттан вафат була. Биографияһын өйрәнеүсе ҡайһы берәүҙәр ул үҙенең әҫәре менән танышҡан тиһә, икенселәре, Коперник ул ваҡытта комала ятҡан тип әйтә.
В 1531 году 58-летний Коперник удалился от дел и сосредоточился на завершении своей книги. Одновременно он занимался медицинской практикой (безвозмездно). Верный Ретик постоянно хлопотал о скорейшем издании труда Коперника, но оно продвигалось медленно. В 1542 году состояние учёного значительно ухудшилось, наступил паралич правой половины тела.
Коперник скончался 24 мая 1543 года в возрасте 70 лет от инсульта. Некоторые биографы (например, Тидеман Гизе[12]) утверждают, что автор незадолго до смерти успел увидеть свой труд напечатанным. Но другие доказывают[13], что это было невозможно, так как последние месяцы жизни Коперник находился в тяжёлой коме.
Ҡәбере
үҙгәртергәКоперниктың ҡәбере оҙаҡ ваҡыт билдәһеҙ була. 2008 йылда үткәрелгән ДНК анализы табылған мәйет Коперниктыҡы булыуын раҫлай[14][15][16].
Фәнни эшмәкәрлеге
үҙгәртергәҒаләмдең Птоломей системаһы тураһында уйланып, уның ҡатмарлы һәм яһалма булыуына таң ҡала. Йыһандың уртаһында Ер түгел хәрәкәтһеҙ Ҡояш тора тигән һығымта яһай. Ошо ҡағиҙә нигеҙендә, Ерҙән күҙәтеүсегә, планеталарҙың буталсыҡ хәрәкәт итеүен аңлатып бирә.
Гелиоцентрик система
үҙгәртергә Птолемейҙың донъя системаһы тураһында уйланып, Коперник, бик боронғо философтарҙың, бигерәк тә Никита Сиракузскийҙың һәм Филолайҙың яҙмаларын өйрәнеп, системаның бик ҡатмарлы булыуына һәм яһалма рәүештә уйлап сығарылыуына инана, артабан ул йыһандың хәрәкәт итмәгән үҙәге булып[17] Ер түгел, ә Ҡояш торорға тейеш, тигән һығымта яһай. Ошо фараздан сығып, планеталарҙың буталсыҡ булып күренгән хәрәкәтен Коперник бик ябай ғына итеп аңлатып бирә, ләкин планеталарҙың ысын юлдарын белмәгәнгә һәм уларҙы түңәрәктәр менән иҫәпләгәнгә күрә, күк есемдәренең бер тигеҙ генә хәрәкәт итмәүен аңлатыу өсөн боронғоларҙың эпициклдарын һәм деференттарын һаҡларға мәжбүр була.
Үҙенең гелиоцентрик системаһын булдырып, Коперник уның аныҡ геометрик һәм һанлы законлығын иҫәпләп сығарыу өсөн Птолемей теорияһының математик һәм кинематик аппаратына таяна. Шулай итеп, Птолемей моделендә бөтә планетлар ҙа уртаҡ (әммә геоцентризм сиктәрендә аңлашылмаған) законға буйһона: теләһә ниндәй планетаның радиус-векторы эпициклда һәр ваҡыт Ер — Ҡояш радиус-векторы менән тап килә, ә движение по эпициклу для үрге планеталар (Марс, Юпитер, Сатурн) һәм деферент буйынса түбәнге (Меркурий, Сулпан) өсөн эпицикл буйлап планеталар өсөн дә бер булған йыллыҡ осор менән хәрәкәт итә. Коперник моделендә был закон ябай һәм логикаға таянып аңлатыла[18].
Коперниктың төп һәм берҙән-бер тип әйтерлек хеҙмәте, уның 40 йылдан ашыу осорҙа яҙылған хеҙмәт емеше, — «Күк есемдәренең әйләнеше тураһында» (лат. De revolutionibus orbium coelestium). Был ғилми эш Нюрнбергта 1543 йылда донъя күрә; ул Коперниктың иң яҡшы уҡыусыһы Ретик күҙәтеүендә баҫтырыла.
Коперник китабының баш һүҙендә түбәндәгеләрҙе яҙа:
Был яҙманың мәғәнәһе булмаған эш булараҡ ҡабул ителеүе мөмкинлеген аңлап, мин китабымды баҫтырыуға бирергәме-юҡмы тип аптырандым һәм ғилми эштәрен тик дуҫтарына ғына ебәреп, уны хөкөмгә сығарыу юлы менән генә таратырға ҡарар иткән Пифагор яҡлыларҙың өлгөһөнә эйәрергә булдым.
Коперниктың төп ғилми эше структураһы буйынса бер ни тиклем ҡыҫҡартылған «Альмагест»ы ҡабатлай (13 китап урынына 6 китап). Беренсе китапта (өлөштә) Ерҙең шар формаһында булыуы тураһында һөйләнелә, ә Ерҙең хәрәкәт итмәй тороуы тураһындағы тәғлимәт урынына башҡа аксиома тәҡдим ителә: Ер һәм башҡа планеталар үҙ күсәрҙәре һәм Ҡояш тирәләй әйләнә. Был концепция ентекле рәүештә иҫбат ителә, ә «боронғоларҙың фекере» нигеҙле кире ҡағыла. Гелиоцентрик ҡараштан сығып, ул бер ниндәй ҡыйынлыҡһыҙ планеталарҙың ҡабат әйләнеп килеүен аңлата.
Коперник Ерҙең өс тапҡыр әйләнеүен дәлилләй: беренсеһе — Ерҙең мөйөш тиҙлеге менән үҙ күсәре тирәләй әйләнеүе ω; икенсеһе (ω′ тиҙлеге менән) — ер орбитаһы яҫылығына перпендикуляр хәлдә һәм уның үҙәге аша үтеп, донъя күсәре тирәләй әйләнеүе; өсөнсөһө (ω′′ тиҙлеге менән ҡапма-ҡаршы йүнәлештә хәрәкәте) — Донъя күсәренә параллель булған күсәр тирәләй һәм Ер үҙәге аша үтеп әйләнеүе. Һуңғы ике әйләнеү (ω′ һәм ω′′ дәүмәл буйынса аныҡ ҡына тап килгәндә), Ерҙең Ҡояш тирәләй ҡулса орбитаһы буйлап әйләнешенә эквивалент булған парлы әйләнеште барлыҡҡа килтерә[19].
Коперник хеҙмәтенең икенсе өлөшөндә сферик тригонометрия һәм күк көмбәҙендә йондоҙҙарҙың, планеталарҙың һәм ҡояштың күренгән торошон иҫәпләп сығарыу ҡағиҙәләре буйынса мәғлүмәттәр бирелә.
Өсөнсө өлөшөндә Ерҙең йыллыҡ хәрәкәте һәм көн менән төндөң тигеҙлеге тураһында әйтелә, ул сидерик (өҫтәүенә сағыштырмаса хәрәкәтһеҙ йондоҙҙар торошона кире ҡайтыу) менән сағыштырғанда тропик йылды (хәрәкәтһеҙ йондоҙҙар торошо менән сағыштырып) кәметә һәм экваторҙың эклиптик киҫешеү линияһының йөҙ йылға бер градусҡа күсеүенә килтерә.[20] Птолемей теорияһы был ҡот прецессияны нигеҙҙә аңлатырлыҡ түгел ине.[19]
Коперник, икенсе яҡтан, был күренешкә кинематик аңлатма бирә (үҙен бик механик итеп күрһәтә): ул ω мөйөш тиҙлегенә тиң түгел, ә унан бер аҙ айырыла, тип тәҡдим итә; Был мөйөшлө тиҙлектәрҙең айырмаһы көн тигеҙләнешендә сағыла[21]..
Дүртенсе өлөшө Ай, дөйөм алғанда планеталар тураһында, бишенсе өлөшөндө планеталар киңлектәренең үҙгәреү сәбәптәре тураһында. Китапта шулай уҡ йондоҙҙар каталогы, Ҡояш менән Айҙың ҙурлығын, уларға һәм планеталарға (ысынбарлыҡҡа яҡын) алыҫлығын баһалау, тотолоу теорияһы бар. Коперник системаһы (Птолемаик системанан айырмалы рәүештә) планета орбиталары радийының нисбәтен билдәләргә мөмкинлек бирә. Коперник вариантында гелиоцентрик система киләһе ете фекер менән аңлатыла:
- орбиталарҙың һәм күк сфераларының уртаҡ үҙәге юҡ;
- Ер үҙәге — йыһан үҙәге түгел, тик Ай орбитаһының һәм массаларҙың үҙәге генә;
- булған планеталар орбиталары буйынса хәрәкәт итә, уларҙың үҙәге Ҡояш һәм шунлыҡтан Ҡояш донъя үҙәге булып тора;
- Ер һәм Ҡояш араһындағы алыҫлыҡ, Ер менән хәрәкәтһеҙ йондоҙҙар араһындағы йыраҡлыҡ менән сағыштырғанда бик бәләкәй;
- Ҡояштың тәүлек буйынса Ер тирәләй әйләнеше — Ерҙең үҙ күсәрендә 24 сәғәттә бер тапҡыр әйләнеүенән барлыҡҡа килгән фараз;
- Ер (Ай менән бергә, башҡа планеталар һымаҡ), Ҡояш тирәләй әйләнә;
- Ерҙең һәм башҡа планеталарҙың бындай әйләнеше уларҙың урынын һәм билдәле характеристикаларын аңлата.
Ғәмәлдә планеталар (бигерәк тә Марс) түңәрәк буйлап бер төрлө генә хәрәкәт итмәй, һәм эпициклдар техникаһы моделде күҙәтеүҙәр менән яраштырырға һәләтле булмай. Шуға ла тиҙҙән Коперник таблицаһы, тәүҙә Птолемей таблицаһына ҡарағанда анығыраҡ булһа ла, күҙәтеүҙәр менән тап килмәй башлай, был, әлбиттә, яңы системаны ҡуш ҡуллап ҡабул иткәндәрҙең кәйефен төшөрә. Аныҡ гелиоцентрик (Рудольфов) таблицаларын аҙағыраҡ Иоганн Кеплер баҫтырып сығара, ул планеталар орбитаһының ғәмәлдәге формаларын (эллипс) аса, шулай уҡ уларҙың тигеҙ генә хәрәкәт итмәүен таный һәм матиматика ярҙамында иҫбатлай.
Шулай ҙа донъяның Коперник моделе алға табан ғәйәт ҙур аҙым һәм архаик фекерләүселәргә ҡарата кире ҡаҡҡыһыҙ дәлил була. Ерҙе ябай планета кимәлендә ҡалдарыу (Аристотель фекеренә ҡаршы барып) Ньютондың ер һәм күк закондарын берләштереүенә килтерә.
Реформацияларға ҡаршы көрәш менән мөшғүл булған Католик сиркәү тәүҙә яңы астрономияға әллә ни ҡаршылыҡ күрһәтмәй, сөнки протестанттарҙың юлбашсылары (Мартин Лютер, Меланхтон) тәүҙә уны үтә дошмандарса ҡабул итә[22].
Астрономияла башҡа асыштары
үҙгәртергәКоперник беренсе булып бөтә донъя тартылыу көсө булыуы тураһында фекерен әйтә. Ныҡлы ышаныс менән, Айҙыҡы кеүек, Венераның, Марстың фазалары булыуын әйтә. Галилео Галилей телескоп уйлап тапҡас, был фараз дөрөҫләнә.
Коперник один из первых высказал мысль о всемирном тяготении. В его книге (часть I, глава IX) говорится:
Я думаю, что тяжесть есть не что иное, как некоторое стремление, которым Божественный Зодчий одарил частицы материи, чтобы они соединялись в форме шара. Этим свойством, вероятно, обладают Солнце, Луна и планеты; ему эти светила обязаны своей шаровидной формой.
Вопреки распространённому мнению, Коперник не предсказывал, что Венера и Меркурий имеют фазы, подобные лунным[23].
Иҡтисад
үҙгәртергәТотороҡло аҡсаларҙы (мәҫәлән, алтынды) кешеләр һаҡлыҡҡа йыя бара, шуға әйләнештән сыға баралар. Уларҙы тотороҡһоҙ аҡсалар (мәҫәлән, баҡырҙан) алыштыра. Был күренеш Коперник — Грешем законы исеме менән билдәле.
Коперник обратил внимание на закономерность, известную как Закон Коперника — Грешема (независимо обнаружен также английским банкиром Томасом Грешемом). Согласно этому принципу, более устойчивые по своему курсу деньги (например, золотые) будут вытесняться из обращения, так как люди будут накапливать в них сбережения, а в реальном обороте будут участвовать «худшие» (например, медные) деньги. Следует заметить, что такой эффект наблюдается только в том случае, если государство установило фиксированный курс обмена золота к меди (или серебру). В условиях действительно свободного обмена золота на медь (серебро) и обратно никакие деньги не являются «хорошими» или «плохими» и вследствие этого не вытесняются с рынка одни другими.
Әҫәрҙәре
үҙгәртергә- N. C. Meditata XV. Augusti anno domini MDXVII., 1517
- Tractatus de monetis, 1519
- Monetae cudendae ratio, 1528
- De Revolutionibus Orbium Coelestium — Нюрнберг, Германия: 1543
- Малый комментарий (Commentariolus), Гейльсберг, 1509.
- N.C. Meditata XV, 1517.
- Tractatus de monetis, 1519.
- Monetae cudendae ratio, 1528.
- De Revolutionibus Orbium Coelestium — Нюрнберг, 1543.
Полное собрание сочинений Коперника издано Яном Барановским в Варшаве в 1854 году на латинском и польском языках.
Переводы на русский язык
үҙгәртергә- Коперник Н. О вращениях небесных сфер. Малый комментарий. Послание против Вернера. Упсальская запись / Перевод И. Н. Веселовского. — М.: Наука, 1964. — 646 с. — (Классики науки).
- Приложение: Ретик Г. И. Первое повествование.
Художественное творчество
үҙгәртергәВ 1509 году Коперник опубликовал собственноручный перевод с греческого на латинский 18 писем византийского историка VII века Феофилакта Симокатты. Письма имеют нравоучительный, буколический и любовный характер, в предисловии Коперник особо отметил их нравственную чистоту[24].
Увековечение памяти
үҙгәртергәПамятники
үҙгәртергә
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергәИҫтәлеген һаҡлау
үҙгәртергә- Һәйкәлдәр
-
-
-
Торунда -
Ольштындә -
XIX быуатта Коперникка һәйкәлдәр Варшавала, Краковта, Торунда һәм Регенсбургда, һуңыраҡ шулай уҡ Ольштында һәм Вроцлавда ҡуйылған. Торунь уртаһында Коперникка ҡуйылған һәйкәлдә киләһе һүҙҙәр яҙылған: «Ҡояшты туҡтатып — Ерҙе әйләндереүсегә»[25]. Коперник әҫәрҙәренең тулы йыйынтығы Хенрик Барановский тарафынан Варшавала 1854 йылында латин һәм поляк телдәрендә баҫтырылған.
Коперник рәсеме 1979 йылда 1000 поляк злотыһы купюраһына һәм төрлө илдәрҙә почта маркаларына ҡуйылған.
Коперник хөрмәтенә аталғандар:
- Химик элемент № 112 — «коперниций»[26][27].
- 1322 Коперник (Coppernicus) исемле кесе планета. Был урында аңлатма биреү кәрәкле: ике p Коперниктың атаһының фамилияһына (Koppernigk, Копперниг), шулай уҡ Коперниктың тәү башта ҡулланған имзаһына тап килә: Coppernicus. Ғүмеренең аҙағына ҡарай Коперник ҡултамғаһын Copernicus тип ҡыҫҡарта.
- Айҙағы Коперник кратеры.
- Марстағы кратер.
- Орбиталь астрономик обсерватория OAO-3 (1972—1981)
- Торундағы университет.
- Коперник принцибы.
- Вроцлав ҡалаһындағы халыҡ-ара аэропорт.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Angus Armitage. Copernicus and Modern Astronomy 2018 йыл 14 март архивланған.
- ↑ 2,0 2,1 Davies, Norman. God's playground. A History of Poland in Two Volumes (инг.). — Oxford University Press, 2005. — Vol. II. — P. 20. — ISBN 0199253404.
- ↑ 3,0 3,1 Miłosz, Czesław. The history of Polish literature (инг.). — 2. — University of California Press, 1983. — P. 37. — ISBN 0520044770.
- ↑ Коперник // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- ↑ См., например, Своих в обиду не давать! 2009 йыл 16 февраль архивланған.
- ↑ Польский историк и астроном К. Рудницкий сообщает, что мать Коперника была немка 2020 йыл 1 август архивланған. («his mother a German woman»). См. Konrad Rudnicki. The Cosmological Principles, 1995. Chapter 3.
- ↑ Rabin Sh. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Дата обращения: 12 ноябрь 2017. Архивировано 11 декабрь 2016 года.
- ↑ Goddu, André. Copernicus and the Aristotelian tradition: Education, Reading, and Philosophy in Copernicus's Path to Heliocentrism (инг.). — Leiden, Netherlands: Brill, 2010. — P. 9, note 23: «He note nothing in Polish». — ISBN 978-90-04-18107-6.
- ↑ Диас, 2015, с. 58—60
- ↑ Баев К. Л. Коперник, 1935, с. 27.
- ↑ Энгельгардт М. А. Николай Коперник. 2008 йыл 11 апрель архивланған.
- ↑ См. Человек, который сдвинул Землю. 2009 йыл 6 август архивланған.
- ↑ Энгельгардт М. А. Николай Коперник. Глава 6.
- ↑ http://vz.ru/news/2008/11/20/231120.html
- ↑ MEMBRANA: Николай Коперниктың ҡәбере табылған. 2009 йыл 16 февраль архивланған.
- ↑ Коперник зәңгәр күҙле булған.
- ↑ Аристарха Коперник в своём труде не упоминает ни разу — в рукописи это имя присутствовало, но из окончательного варианта было вычеркнуто. Возможно, Коперник посчитал опасным ссылаться на философа «дурной репутации».
- ↑ Еремеева, 1986, с. 267
- ↑ 19,0 19,1 Веселовский, 1974, с. 79—80
- ↑ Веселовский, 1974, с. 77—78
- ↑ Веселовский, 1974, с. 81
- ↑ Баев К. Л. Коперник, 1935, с. 89—90.
- ↑ Edward Rosen. Глава 10. // Copernicus and His Successors. — Continuum, 1995. — С. 81—97. — ISBN 185285071X, 9781852850715.
- ↑ Диас, 2015, с. 97—98
- ↑ Николай Иванович Лобачевский. Архивировано 21 август 2011 года. 2009 йыл 18 февраль архивланған.
- ↑ Element 112 is Named Copernicium 2010 йыл 24 февраль архивланған.
- ↑ ИЮПАК: 112-й элемент таблицы Менделеева официально назван коперницием.
Әҙәбиәт
үҙгәртергәӘҫәрҙәр
- Коперник Николай. Күк есемдәренең хәрәкәте тураһында.. И. Н. Веселовской тәрж. М.: Наука, 1964.
Уның тураһында
- Амбарцумян В. А. Коперник и современная астрономия. Доклад на Юбилейном заседании Общего собрания Академии наук СССР, посвященном 500-летию со дня рождения Н.Коперника, 6 марта 1973 г. «Вестник Академии наук СССР», № 5, 1973, стр. 46—56.
- Ахутин А. В. Новация Коперника и коперниканская революция. В кн.: Ахутин А. В. Тяжба о бытии. М.: РФО, 1997, с. 181—243.
- Белый Ю. А. Коперник, коперниканизм и развитие естествознания, ИАИ, Вып. XII, Стр. 15. Читать
- Веселовский И. Н., Белый Ю. А. Коперник, 1473—1543. М.: Наука, 1974.
- Герасименко М. П. Николай Коперник — выдающийся экономист эпохи раннего капитализма. Киев: Изд-во АН УССР, 1953.
- Гребеников Е. А. Николай Коперник. М.: Наука, 1982.
- Идельсон Н. И. Этюды по истории небесной механики. М.: Наука, 1975.
- Левин А. Человек, который сдвинул Землю // Популярная механика. — 2009. — № 6.
- Николай Коперник (1473—1543). К четырёхсотлетию со дня смерти. М.-Л.: Изд. АН СССР, 1947.
- Энгельгардт М. А. Николай Коперник. 2008 йыл 11 май архивланған. В книге: Коперник. Галилей. Кеплер. Лаплас и Эйлер. Кетле. Биографические повествования (библиотека Ф. Павленкова, том 21). Челябинск, «Урал», 1997.