Зальцбург
За́льцбург (нем. SalzburgSalzburg [ˈzalt͡sbʊɐ̯k][ˈzalt͡sbʊɐ̯k] , бав.бав. SoizburgSoizburg — Тоҙ крепосы) — көнбайыш Австриялағы ҡала, Зальцбург федераль еренең баш ҡалаһы. Австрияла Вена, Граца һәм Линца ҡалаларынан һуң ҙурлығы буйынса дүртенсе урында.
.svg)
_COA.svg)
Зальцбургтың Үҙәк тарихи өлөшө ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән.
Географияһы
үҙгәртергәЗальцбург Мюнхендан көнсығышҡа табан яҡынса 145 километрҙа, Венанан көнбайышҡа табан 300 километрҙа һәм Германия сигенән ни бары биш километрҙа урынлашҡан. Бейеклеге диңгеҙ кимәленән 424 метр.
Ҡала Зальцах йылғаһы ярҙарында, Альп тауҙарының төньяҡ итәгендә урынлашҡан.
Көньяҡтағы тау пейзажы төньяҡҡа табан һуҙылған тигеҙлектәргә ҡарата котраст тыуҙыра. Альп тауҙарының яҡындағы Унтерсберг сусағы (1972 метра) ҡала үҙәгенән ни бары бер нисә генә километрҙа урынлашҡан. Әллә ҡайҙан бейек булып күренеп торған барокко стилендәге башнялары һәм күп һандағы сиркәүҙәре булған иҫке ҡала Зальцах йылғаһының һул яҡ ярында урынлашҡан.
Климаты
үҙгәртергә| Һуңғы 10 йылда (2004—2013 йылдар) Зальцбургтың (аэропорт) климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрһәткес | Ғин. | Фев. | Март | Апр. | Май | Июнь | Июль | Авг. | Сен. | Окт. | Нояб. | Дек. | Год |
| Уртаса максимум, °C | 2,7 | 4,0 | 9,4 | 15,9 | 19,3 | 22,5 | 24,6 | 23,6 | 19,7 | 15,0 | 8,3 | 3,6 | 14,1 |
| Уртаса температура, °C | −0,5 | 0,5 | 4,9 | 10,5 | 14,1 | 17,6 | 19,4 | 18,7 | 15,2 | 10,5 | 5,0 | 0,8 | 9,8 |
| Уртаса минимум, °C | −3,1 | −2,9 | 0,3 | 5,0 | 9,0 | 12,8 | 14,5 | 13,8 | 10,6 | 6,0 | 1,8 | −2,1 | 5,5 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 62 | 39 | 65 | 65 | 130 | 172 | 142 | 164 | 111 | 70 | 54 | 47 | 1120 |
| Источник: weatheronline | |||||||||||||
Халҡы
үҙгәртергә2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Зальцбургта 142 662 кеше, 2006 йылғы мәғлүмәттәр буйынса 150 000 кеше йәшәй. Һәр өсөнсө эш урыны тура йәки туранан-тура булмаған рәүештә туризм менән бәйле, ә эшһеҙлек Австрияла иң түбәне (5 % тирәһе)[когда?].
Тарихы
үҙгәртергә
Археологик ҡаҙылмаларҙан күренеүенсә, хәҙерге Зальцбург урынында неолит осоронда уҡ кешеләр йәшәгән тораҡ пункты булған. Аҙағыраҡ унда кельттарҙың тораҡ пункты урынлашҡан, уны беҙҙең эраға тиклем I быуатта римдәр яулап алған. Беҙҙең эраның 45 йылында хәҙерге Зальцбург районында Ювавум колонияһы барлыҡҡа килә, ул Норик рим провинцияһының төп тораҡ пункттарының береһенә әйләнә. Ругийҙар, гепидтар, готтар һәм геруллдарҙың берләшкән армияһы 477 йылда ругийҙар юлбашсыһы Одоакр етәкселегендә, легенда буйынса, Ювавум ҡалаһын баҫып ала һәм Изге Максимды һәм уның 50 шәкертен язалай.
696 йылда бавар герцогы был ерҙәрҙе епископ Рупертҡа (аҙаҡ изге тип таныла) бүләк итә. Ул 700 йыл элек ике монастырь төҙөй, улар беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған һәм буласаҡ ҡаланың төп өлөшөн тәшкил итә: ир-егеттәр өсөн Изге Петрҙың бенедиктин аббатлығы һәм Ноннберг ҡатын-ҡыҙҙар монастыры.
739 йылда ҡала епископтар резиденцияһына әйләнә, VIII быуатта, епископтар Виргилий һәм Арно заманында, ул Альп тауҙары төбәгендә христиан сиркәүенең әүҙем миссионерлыҡ үҙәге була. Шул ваҡыттан алып ҡала Зальцбург исемен йөрөтә, был тирәлә бик күп тоҙ ятҡылыҡтары булғанҡа шулай атайҙар. 798 йылда Зальцбург епископтарының статусын күтәрәләр, һәм улар архиепископтар статусын ала.
1077 йылда ҡала янындағы тауҙа Хоэнзальцбург крепосы төҙөлә, артабанғы осорҙа ул күп тапҡырҙар өҫтөп төҙөлә.
Изге Рим империяһы кенәзлеге
үҙгәртергә
1278 йылда архиепископлыҡ Изге Рим иперияһының суверен кенәзлеге тип таныла һәм әкренләп сағыштырмаса бойондороҡһоҙ клерикаль дәүләткә әйләнә. Бавариянан тулыһынса бойондороҡһоҙлоҡ тик XIV быуатта ғына таныла, шул уҡ ваҡытта чума сире ҡала халҡының өстән бер өлөшөн ҡыра.
Кенәз-архиепископтар власы 1803 йылға тиклем һаҡлана, сөскә атҡан осоронда Зальцбургтың ерҙәре хәҙерге федераль Зальцбург ерҙәренән байтаҡҡа күберәк була.
XVI быуат аҙағы — XVII быуат башында ул иң бай кенәзлек була. Архиепископтар Вольфе Дитрихе фон Райтенау, Маркусе фон Хоэмесе һәм Парис Лодрон дәүерендә ҡала итальян архитекторҙары етәкселегендә матурлап төҙөкләндерелә, шунан һуң Зальцбург Европа бароккоһы баш ҡалаларының береһе тип таныла. 1622 йылда ҡалала университетҡа нигеҙ һалына, әммә был уҡыу йорто 1810 йылда ябыла һәм 1963 йылда ҡайтанан асыла. 1628 йылда ҡала соборы төҙөлә, 1767 йылда Мёнхсберг тауы аҫтынан Европалағы иң өлкән туннел һалына.
Кәсепселек, һыра ҡайнатыу уңышлы үҫешә. Беренсе һыра ҡайнатыу заводы 1492 йылда уҡ асыла (Stiegl-Brauwelt һыра заводы). Әммә ҡалаға иң ҙур килем тоҙ ҡайнатыу һәм һатыуҙан килә.
Реформалар үткәреү йылдарында Зальцбург немец ерҙәрендә католицизмдың төп терәге була, 1731 йылда бөтә протестанттар ҙа ҡаланан ҡыуыла.
Наполеон һуғыштары осоро
үҙгәртергә
Наполеон һуғышы башланыу менән кенәзлек йәшәүҙән туҡтай.
1803 йылда герман медиатизацияһы сиктәрендә Зальцбург архиепископлығы урынына Фердинанда III, быға тиклемге Бөйөк герцог Тосканский өсөн курфюрстлыҡ титулы булдырыла, Наполеон I унан ерҙәрен тартып ала һәм шул ерҙәрҙә Этрурия короллеген булдыра.
1805 йылда, Пресбург солохо шарттарына ярашлы, курфюрстлыҡ территорияһының элек архиепископлыҡҡа ҡараған өлөшө, Австрия империяһы составына инә.
1810 йылда ҡала Баварияға тапшырыла, ләкин1816 йылда Вена конгресы ҡарары буйынса Зальцбург Австрия составына инә.
1867 йылдың 18-23 авгусында Зальцбургта Франц Иосиф һәм Наполеон III осраша.
1938 йылда аншлюс һөҙөмтәһендә Зальцбургҡа немец ғәскәрҙәре инә. Икенсе донъя һуғышы йылдарында ҡаланы союзниктар армияһы бер нисә тапҡыр бомбаға тота, ләкин иҫтәлекле урындар бынан бер ниндәй зыян да күрмәй.
Зальцбургты АҠШ ғәскәрҙәре 1945 йылдың 5 майында азат итә. Һуғыштан һул ҡала американ оккупация зонаһына ҡарай.
Персоналар
үҙгәртергә
- Изге Руперт — аббатлыҡҡа нигеҙ һалыусы, Зальцбургтың үҫеше шунан башлана ла инде, ҡаланы яҡлаусы.
- Изге Виргилий — Изге Петр аббатлығы настоятеле (745—784), ҡаланы яҡлаусы.
- Парацельс — дканлыҡлы табип һәм алхимик.
- Генрих фон Бибер (1644—1704) — Австрияның данлыҡлы композиторы һәм виртуоз скрипкасы, 1670-се йылдарҙан вафатына тиклем Зальцбур архиепископтары һарайында капельмейстер була.
- Михаэль Гайдн — композитор, бик оҙаҡ ваҡыт Зальцбургта йәшәй һәм ижад итә, 1806 йылда ошонда уҡ вафат була.
- Вольфганг Амадей Моцарт — 1756 йылдың 26 ғинуарында Зальцбургтың иҫке өлөшөндә тыуа, аҙағыраҡ Моцарттар ғаиләһе уңы яҡ ярға күсенә. Моцарт 1773—1780 йылдарҙа шунда йәшәй.
- Леопольд Моцарт — Вольфганга Амадея Моцарттың атаһы булараҡ таныла, шуға ҡарамаҫтан уның музыка сәнғәтенә индергән өлөшө лә тос ҡына. Ғүмеренең күп өлөшө Зальцбургта үтә, Изге Себастьян сиркәүе янына ерләнгән.
- Лайб, Конрад — Австрияның һуңғы готика рассәмы.
- Кристиан Доплер — математик һәм физик. Хәрәкәт итеүсе сығанаҡтан таралған тулҡын оҙонлоғоноң үҙгәреш зффектын аса, был күренеште уның хөрмәтенә Доплер эффекты тип атайҙар.
- Герберт фон Караян — Австрия дирижёры. Зальцбургта тыуа, белем ала һәм йәшәй.
- Стефан Цвейг — Австрияның танылған яҙыусыһы. Жил в Зальцбурге в период с 1918 по 1934 год.
- Георг Тракль — шағир, 1887 йылда Зальцбургта тыуа, ғүмеренең күп өлөшөн ошонда үткәрә.
- Ганс Зедльмайр — сәнғәт буйынса тарихсы, 1965—1984 йылдарҙа Зальцбург университеты профессоры.
- Томас Бернхард — Австрия яҙыусыһы. Зальцбургта йәшәй, Моцартеум театрында уйнай.
- Эберхард Хопф — математик, Зальцбургта 1902 йылда тыуа.
- Роланд Ратценбергер — Австрияның Формула-1 ярышы автоуҙышсыһы, Зальцбургта тыуған һәм үҫкән. 1994 йылда Сан-Маринола Гран-приға квалификация үткәндә һәләк була.
- Готфрид фон Эйнем — Австрия композиторы.
Иҫтәлекле урындары
үҙгәртергәИҫке ҡала
үҙгәртергә
Иҫке ҡала Зальцах йылғаһының һул яҡ ярында урынлашҡан, ул йылға һәм Мёнхсберг ҡаялы тауҙары (монахтар тауҙары) менән Хоэнзальцбург крепосы урынлашҡан Фестунгберг тауы (крепость тауҙары) араһында тар ғына һыҙат булып һуҙыла.
- Резиденцплац (Residenzplatz). Иҫке ҡаланың үҙәк майҙаны. Майҙан XVII быуат башында итальян архитекторҙары етәкселегендә ҡаланы матурлап төҙөү барышында барлыҡҡа килә.
- Архиепископтың иҫке резиденцияһы (Alte Residenz). 1619 йылда төҙөлә, бай эске интерьер XVIII быуат уртаһына тиклем булдырыла. Өсөнсө ҡатында «Галерея резиденция галереяһы» — Европаның урта быуат та яҙылған живописы йыйылмаһы.
- Яңы резиденция (Neue Residenz). 1602 йылда төҙөлә, Яңы резиденция башняһында иҫке сәғәт (1873 йыл) һәм 35 ҡыңғырау (1705 йыл) ҡуйыла. Бинала Заттлер музейы урынлашҡан, төп экспонаты — 1824—1828 йылдарҙа Затлер эшләгән ҡала панорамаһы.
- Резиденцбруннен фонтаны (Residenzbrunnen). 1661 йылда ҡоролған.
- Изге Петрҙың Бенедиктин аббатлығы (Stift Sankt Peter). Уға Изге Руперт 690 йылдар тирәһендә нигеҙ һалған, ҡаланың үҫеше лә шунан башлана.развитие города. Әлеге көнгә тиклем ир-егеттәр монастыры булараҡ эшләй. 1100 йылға тиклем аббатлыҡта архиепископ резиденцияһы урынлаша. Аббатлыҡ Мёнхсберг тауы итәгендә урынланҡан.
- Изге Петр собор Святого Петра (Stiftskirche Sankt Peter) 1143 йылда, аббатлыҡтың башҡа биналары — XVII—XVIII быуаттарҙа төҙөлгән,.
- Катакомбалар (Katakomben) Мёнхсберг тауының текә ҡаяһына соҡоп эшләнгән.
- Кафедраль собор (Salzburger Dom). Был урындағы тәүге сиркәү бинаһы, епископ Виргилий уны 774 йылда нурландыра. 1614—1628 йылдарҙа хәҙерге бина төҙөлә
- Францискан сиркәүе (Franziskanerkirche). Ҡалалағы өсөнсө иң ҙур ғибәҙәтхана, Изге Петр аббатлығы янында урынлашҡан.
- Коллегиенкирхе (Kollegienkirche). Бывшая университетская церковь, построена в 1707 году. В здании расположен музей.
- Гетрайдегассе урамы (Getreidegasse). Ҙур булмаған иҫке урам. Был урамда А. Моцарт тыуған йорт урынлашҡан..
Хоэнзальцбург
үҙгәртергә
Хоэнзальцбург (Hohensalzburg) крепосы стоит на вершине горы Фестунгсберг тауы түбәһендә, ҡала кимәленән 120 метр бейеклектә урынлаша. Унан тороп Зальцбург күренештәрен күҙәтергә мөмкин..
Был крепость Европалағы тулыһынса беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған урта быуат крепостарының береһе, уның майҙаны 30 тысяч м². Уға Иҫке ҡаланан фуникулёрҙа ғына барырға мөмкин.
1077 йылда бында роман стилендә замок төҙөлә, әммә хәҙер уның нигеҙе бар. Хоэнзальцбургтың хәҙерге йөҙө XVI быуатта ғына булдырыла.
- Һарай. Иҫке ҡалала Резиденция бинаһын төҙөгәнгә тиклем архиепископтар крепость һарайында йәшәй, кенәздең бай итеп биҙәлгән бүлмәләре араһында Алтын бүлмә бигерәк тә айырылып тора. Һарай башняһында иҫке һәм ҡалала яҡшы билдәле булған «Зальцбург үгеҙе» органы урынлашҡан.
- Крепостной музей.
- Ноннберг монастыре.
Уң яҡ яр
үҙгәртергә
Уң яҡ яр йәки Яңы ҡала XVII быуат аҙағы — XVIII быуат башында, һул яҡ ярҙа төҙөлөш өсөн урын ҡалмағас, төҙөлә башлай.
- Мирабельгартен паркы.
- Дворец Мирабель, 1606 йылда төҙөлгән.
- Барокко музейы.
- Карликтар баҡсаһы.
- Капуцинерберг тауы.
- Моцарт йорто. Был йортта Моцарт жил 1773—1780 йылдарҙа йәшәгән. 1781 йылда ул Венға күсенә, ә уның атаһы вафатына тиклем ошо йортта йәшәй. Хәҙер унда музей урынлашҡан.
- Моцартеум. 1914 йылда төҙөлөп бөтә. Унда музыкаль университет, театр-концерт залы, китапхана һәм «Моцартеум» халыҡ-ара мәҙәни фонды урынлашҡан.
- Линцергассе урамы. Уң яҡ ярҙың төп урамы.
Ҡаланың тирә-яғы
үҙгәртергә
- Хельбрунн замогы
- Хельбрунн һарайы 1613—1615 йылдарҙа итальян архитекторы С. Солари тарафынан иртә барокко стилендә төҙөлгән.
- Механик театр.
- Дворец Маунтшлосс һарайы.
- Таш театр. Иҫке асыҡ театр майҙансығы (1617 йыл)
Мәҙәниәт
үҙгәртергәМузейҙар
үҙгәртергә- Хоэнзальцбург крепосы.
- Кафедраль собор музейы.
- «Каролино-Августеум» музейы.
- Резиденция галереяһы.
- Яңы Резиденция бинаһында Заттлер музейы.
- Моцарт тыуған йорт.
- Уң яҡ ярҙа Моцарттың Йорт-музейы.
- Рупертинум. Хәҙерге заман сәнғәте музейы. 1983 йылда асыла.
- Коллегиенкирхе сиркәүе музейы.
- Мирабель баҡсаһында барокко музейы.
- «Тәбиғәт йорто» музейы.
- Модерн музейы. Мёнхсберг тауы түбәһендә урынлашҡан.
- Stiegl-Brauwelt һыра музейы..
Театрҙар һәм концерт залдары
үҙгәртергә
- Зальцбург ландестеатры.
- Фестиваль комплексы
- Елизавета сәхнәһе (Зальцбургтың актерҙар йорто).
- Урам театры.
- Тойхауз.
- Зальцбург марионеткалар театры.
- «Овал» сәхнә.
- Моцарт йорто.
- Моцартеум.
- Оркестерхауз.
Музыкаль фестивалдәр
үҙгәртергәПарктар
үҙгәртергә
- Мирабель;
- Хелльбрун;
- Айгнерпарк;
- Ленерпарк;
- Халыҡ паркы;
- Пройшенпарк;
- Донненбергпарк;
- Зоопарк (Хелльбрунн паркы эргәһендә);
- Франц Иосиф паркы
- Доктор Ханс Лейшнер паркы
- Кургартен
- Клаузентор
- Миннесхайм
- Гланспиц
- Лэннер
- Штельц.
Транспорты
үҙгәртергә
Иҫке ҡала һәм Хоэнзальцбург крепосы араһында фуникулёр һауа юлы бар.
Иҡтисад
үҙгәртергә
Мәғариф
үҙгәртергә
Зальцбургта дүрт университет бар.
- Парис Лодрон университеты. Зальцбург университетына кенәз-архиепископ Парис Лодрон 1622 йылда нигеҙ һала. 1810 йылда уны бавар властары яба, ә 1963 йылда ҡайтанан асыла.
- «Моцартеум» музыка университеты. Танылған дирижёр Герберт фон Караян ошо уҡыу йортон тамамлаған.
- Парацельс исемендәге шәхси медицина университеты.
- Политехник университет.
Дүрт университеттан тыш ҡалала утыҙҙан ашыу институт, юғары мәктәптәр, академиялар һәм гимназиялар эшләй.
Спорт
үҙгәртергә
Туғандаш ҡалалар
үҙгәртергә
Реймс, Франция (1964)
Атланта, АҠШ (1967)
Верона, Италия (1973)
Леон, Никарагуа (1984)
Сингида, Танзания (1984)
Вильнюс, Литва (1989)
Дрезден, Германия (1991)
Кавасаки, Япония (1992)- Мерано, Италия (2000)
Шанхай, Ҡытай (2004)
Берн, Швейцария (2006)
Сан-Жуан-да-Мадейра, Португалия (2007)
Энем, Рәсәй (2017)
Ҡыҙыҡлы мәғлүмәт
үҙгәртергә- Музыка тауыштары. Билдәле «Музыка тауыштары» американ фильм-мюзиклы Зальцбургта төшөрөлә, Фильм башында ваҡиғалар ҡалала һәм уның тирәһендә бара.
- Тымыҡ төн. Европалағы «Тымыҡ төн» Раштыуа гимнын (Stille Nacht) 1818 йылда Зальцбург эргәһендә урынлашҡан Оберндорф ауылында йәшәгән урындағы уҡытыусы һәм рухани яҙған.
- Мойщики быков. Старинное прозвище Stierwascher (мойщики быков) было, скорее всего, дано жителям Зальцбурга из-за обычая мыть мясо свежезаколотого скота прямо в быстрой и чистой реке Зальцах. Однако существует легенда, будто во время осады крепости Хоэнзальцбург участниками крестьянского мятежа в 1525 году защитники твердыни сильно страдали от голода, но, чтобы обмануть врагов, красили единственного оставшегося у них быка в разные цвета, как бы случайно показывая его при этом с городских стен. Обманутые неприятели, поверив, что в распоряжении осаждённых имеются обильные запасы продовольствия, удалились, а бык был торжественно отмыт в реке счастливыми жителями.
Сәйәси хәл
үҙгәртергәКоммунаның бургомистры Хайнц Шаден (СДПА, 2004 йылғы һайлауҙар һөҙөмтәһе буйынса).
Коммуна вәкилдәре Советы (нем. GemeinderatGemeinderat) 40 урындан тора.
- СДПА — 19 урын.
- АНП — 9 урын.
- BL партияһы — 6 урын.
- Parteilose партияһы — 4 урын.
- АПС — 2 урын.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ archINFORM (нем.) — 1994.
- ↑ http://www.klimabuendnis.org/nc/kommunen/das-netzwerk.html
- ↑ https://web.archive.org/web/20240528143447/https://www.ovpm.org/members/cities/
- ↑ https://www.statistik.at/web_de/klassifikationen/regionale_gliederungen/gemeinden/index.html
- ↑ http://www.stadt-salzburg.at/internet/wirtschaft_umwelt/wirtschaft_gewerbe/staedtepartner_333065/partnerstadt_vilnius_170979.htm
- ↑ http://www.ivilnius.lt/pazink/apie-vilniu/miestai-partneriai
- ↑ https://www.stadt-salzburg.at/fileadmin/landingpages/kultur/kulturberichte/kulturbericht_2003_00134640.pdf
- ↑ Dauersiedlungsraum der Gemeinden Politischen Bezirke und Bundesländer - Gebietsstand 1.1.2018 — Бюро статистики Австрии.
- ↑ https://raw.githubusercontent.com/bresu/oe_gemeinden/a41434c7941c8902852ad6849e48a78cf475a80c/gemeinden_CSV.csv
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Австрия. — М.: Вокруг света, 2005. — ISBN 5-98652-008-1.
- П. Митрофанов. История Австрии с древнейших времён до 1792 года. — Едиториал УРСС, 2003. — ISBN 5-354-00214-1.
- Зальцбург и окрестности. Путеводитель. — М.: Polyglott, 1997. — ISBN 5-88395-036-1.
- Herbert Rosendorfer: für Salzburg Anfänger, nymphenburger 2003; Stadtführer hurmorvoller ein.
- Heinz Dopsch: Geschichte Kleine Salzburgs — Stadt und Land, 2001
Һылтанмалар
үҙгәртергә
|
Всемирное наследие ЮНЕСКО, объект № 784 рус. • англ. • фр. |
- Бер нисә телдә
- Немец телендә
- Инглиз телендә
- Урыҫ телендә