Көнбайыш славян телдәре

Көнбайыш славян телдәре — һинд-европа телдәре ғаиләһенә ҡараған славян тармағы составындағы төркөм, унда поляк теле һәм кашуб, серб-лужиц, чех теле, словак теле, шулай уҡ юҡҡа сыҡҡан полаб теле инә. Үҙәк һәм Көнсығыш Европала — Польшала, Чехияла, Словакияла, шулай уҡ Германияның Бранденбург федераль ере территорияһындағы Түбәнге Лужицала һәм Саксония федераль ер территорияһындағы Үрге Лужицала таралған. Бынан тыш, көнбайыш славян телдәрендә һөйләшеүселәр Европаның башҡа илдәрендә лә йәшәй (юғарыла аталғандар менән сиктәш: Украинала, Белоруссияла, Литвала, Австрияла, Венгрияла йәки улар менән сиктәш булмаған илдәрҙә: Францияла, Сербияла, Рәсәйҙә һ. б.), Америка илдәрендә (АҠШ-та, Канадала, Аргентинала) һәм Австралиялайәшәй.

Көнбайыш славян телдәре
Таксон	төркөм
Таралыуы	Польша, Чехия, Словакия, Германия
Аралашыусылар һаны	60 миллиондан ашыу
Классификацияһы
Категорияһы	Евразия телдәре
Һинд-европа ғаиләһе Славян тармағы
Составы
Лехит телдәре, Лужиц телдәре һәм чех-словак төркөмсәһе
Тел төркөмөнөң кодтары
ISO 639-2	—
ISO 639-5	zlw

Европаның славян телдәре территорияһы: көнбайыш славян телдәре рәсми тел тип һаналған илдәр йәшкелтерәк-һары менән; уларҙан һулда — көрәнерәк төҫмөрҙә Көнсығыш славян телдәре, аҫта — шәмәхә-күксинерәк төҫтә — Көньяҡ славян телдәре күрһәтелгән

Дөйөм һөйләшеүселәр һаны 60 миллиондан ашыу кеше.

Көнбайыш славян телдәренә боронғо заманда барлыҡҡа килгән һәм уларҙы башҡа славян телдәренән айырып торған дөйөм һыҙаттар хас. Фонетика өлкәһендә: tl, dl тартынҡылары ҡушылмаларарының һаҡланыуы; артҡы аңҡау өсөн h-ның š-гә күсеүе һымаҡ икенсеһе һәм өсөнсө палатализация һөҙөмтәләре; kv, gv (hv) берләшмәләренең һаҡланыуы; праславян *tj, *kt һәм *dj берләшмәләренән һаҡланып ҡалған c, dz (йәки z) тартынҡыларының булыуы; һүҙ башындағы ирен тартынҡыларынан һуң l эпентезаһының булмауы.

Хәҙерге көнбайыш славян телдәренең яҙмаһы латин алфавитына нигеҙләнгән, (чех телендәге) иң боронғо ҡомартҡы XIII быуатҡа ҡарай.

Классификацияһы

Көнбайыш славян телдәренең һәм диалекттарының таралыу картаһы

Көнбайыш славян телдәрен өс төркөмсәгә бүләләр, улар араһындағы айырма һуңғы праславян дәүерендә барлыҡҡа килгән:

• Лехит төркөмсәһе
  • Көнбайыш лехит
    • Полаб теле †
    • Помор теле (помор диалекттары) †
      • Кашуб теле
        • Словин теле †
  • Көнбайыш лехит
    • Поляк теле
      • Силез теле
• Лужиц телдәре
  • Үрге лужиц теле
  • Түбәнге лужиц теле
• Чех-словак телдәре
  • Словак теле
  • Чех теле
    • кнаанит (йәһүд-славян диалекттары) †

Поляк, полаб, кашуб, ә элегерәк тағы башҡа ҡәбилә телдәрен үҙ эсенә алған лехит төркөмсәһе хәҙерге ваҡытта поляк һәм кашуб телдәренән генә ғибәрәт, кашуб теле йыш осраҡта поляк теленең диалекты тип ҡарала. XX быуатта юҡҡа сыҡҡан словин идиомы кашуб теленең архаик диалекты тип ҡарала. Һуңғы ваҡытта, XX—XXI быуаттар сигендә поляк телеең силез диалектына үҙ аллы тел статусы биреү хәрәкәте билдәләнә, уның кодификацияһын булдырыу буйынса тырышлыҡ һалына.
Күп лингвистар фекеренсә, лужиц төркөмсәһе үҙ эсенә тупланған ике әҙәби телдән: үрге лужиц менән түбәнге лужиц әҙәби телдәренән ғибәрәт берҙәм серб-лужиц теле булып тора. Шул уҡ ваҡытта Г. Шустер-Шевц түбәнге лужиц менән үрге лужиц телдәрен ике үҙ аллы тел тип ҡарай.
Бынан тыш Сербияла һәм Хорватияла таралған көньяҡ русин телен көнсығыш телле диалекттың (ҡайһы бер карпат-русин элементтары һаҡланған) даими көнбайыш славян йәки көньяҡ-көнбайыш славян һыҙаттары өҫтөнлөк иткән үҙенсәлектәре ҡылыҡһырлай.

Ареалы һәм һаны

Иң таралған көнбайыш славян телдәре — поляк (35 миллион), чех (9,5 миллион) һәм словак (4,5 миллион) телдәре. Аҙ һанлы кашуб халҡы Польша биләмәһендә йәшәй. Хәҙерге осорҙа полаб теле үле телдәр иҫәбенә инә. Ул айырым һүҙҙәр һәм латин һәм немец документтарында булған урындағы атамалар, XVII—XVIII быуатта йәшәгән йәнле телмәр өлгөләрен һаҡлаған кескәй яҙмалар нигеҙендә тергеҙелә.

Лужиц телдәре Германия территорияһында ҙур булмаған утрауҙар рәүешендә һаҡланған. Лужиц сербтарының һаны — 150 меңгә яҡын. Уларҙың үҙ мәктәптәре, үҙ баҫмалары булдырылған, Гумбольд исемендәге Берлин университетында славян бүлеге бар.

Тарихы

Хәҙерге көнбайыш славян тел ареалының һәм дөйөм көнбайыш славян тел һыҙаттарының формалашыуы праславян теле үҫеше тарихы, айырыуса уның һуңғы этаптары менән, тығыҙ бәйләнгән. Б.э.т. беренсе мең йыллыҡ аҙағына боронғо славяндар Карпат тауҙарынан төньяҡтараҡ Үҙәк Европаның көнсығышында яҡынса бер территорияла йәшәгән. Б.э. IV быуатына праславян ареалы көнбайышта Одер йылғаһы бассейнына һәм көнсығышта Днепр йылғаһының урта ағымы бассейнына тиклем, Балтик диңгеҙенең көньяҡ ярҙарына, төньяҡта Мазур күлдәренә һәм көньяҡта Припять һаҙлыҡтарына тиклем киңәйгән.

V быуаттан алып славяндар, урындағы балтик ҡәбиләләрен ассимиляциялап һәм ҡыҫырыҡлап, үрге Днепр һәм Припять райондарына йүнәлә, ә VI быуатта славяндар ағымы балтик буйы фин ҡәбиләләре йәшәгән территорияға барып етә. Был ваҡытта славяндар, халыҡтарҙың Бөйөк күсеүе осоронан герман ҡәбиләләре ҡалдырған территорияларҙы биләп, тағы ла көнбайышҡараҡ таралып ултыра йәки Одерҙан алып Эльба йылғаһының урта һәм түбәнге бассейнына тиклемге ерҙәрҙә германдар менән аралаш ултыра — славяндар ултырған ерҙәрҙең ситке көнбайыш районы булып Ютландия ярымутрауына нигеҙ һалыу, Эльба йылғаһының түбәнге ағымындағы ерҙәре һәм Богем урманы тора. VI быуаттан славяндарҙың бер өлөшө көньяҡ-көнбайышта карпат һәм судет артылыштары, көньяҡ-көнсығышта румын уйһыулығы (Валахия) аша — көньяҡҡа күсенә башлаған. Славяндар хәҙерге Чехия, Моравия, Словакия һәм бер ни тиклем Паннония биләмәләрен (Паннонияның славян халҡы, күрәһең, тарҡау булған һәм оҙаҡламай күсмә авар ҡәбиләләренә буйһонған) биләй. Артабан көньяҡ-көнбайышҡа һәм көньяҡҡа ҡарай юл тотоп, славян ҡәбиләләре VI быуатҡа Көнсығыш Альпта һәм VI—VII быуаттарҙа, грек ҡалаһы Пелопоннесҡа тиклем, Балҡан ярымутрауының күп өлөшөндә таралып ултырған. Славяндарҙың күсеү юлдары тураһында көнбайыш һәм көньяҡ праславян ареалдарындағы оҡшаш этнонимдар һөйләй: көнбайыш сербтар (лужиц), (чех) хорваттары, мордвалар һәм дудриттар (емеш-еләк) — көньяҡ сербтар, хорваттар, (полаб) моравтары һәм ободриттары — көньяҡ (аҡ) сербтар, хорваттар, (серб) моравандары, көньяҡ славян ҡәбиләһе ободриттар. Славяндар б.э. беренсе мең йыллығының икенсе яртыһында Үҙәк Европаға хәҙерге Польша (балтик прус ҡәбиләләре биләгән төньяҡ-көнсығыш райондарынан тыш), Чехия, Словакия һәм Көнсығыш Германия ҡәбиләләре күсеп ултырыуы барышында территорияһының күпселек өлөшөн үҙ эсенә алған көнбайыш славян ареалы барлыҡҡа килә. Был территорияла бодричтар, лютичтар, сербтар, поморяндар, поляндар, мазовшандар, висляндар кеүек эре ҡәбилә союздары урынлашҡан.

Б.э. I мең йыллыҡтың икенсе яртыһында славяндар Үҙәк һәм Көнсығыш Европаның ҙур территорияһында таралып ултыра башлағанға тиклем боронғо славяндар теле сағыштырмаса бер төрлө булған. Праславян ареалында диалект айырмалыҡтары барлыҡҡа килеүе, моғайын, б. э. I мең йыллығы уртаһында ғына күҙәтелә башлай. Тәүҙә көнбайыш һәм көнсығыш һуңғы праславян ареалдарын ҡапма-ҡаршы ҡуйылышы формалаша. Көнбайыш праславяндары диалекты хәҙерге көнбайыш славян телдәренең формалашыу нигеҙенә әүерелгән, ә көнсығыш праславяндар диалекты нигеҙендә хәҙерге көнсығыш славян һәм көньяҡ славян телдәре барлыҡҡа килгән. Яҡынса Буг йылғаһының үрге һәм урта ағымында боронғо фонетик изоглоссалар шәлкеме үткән урын һуңғы праславян теленең көнбайыш һәм көнсығыш ареалдары араһындағы сик тип фаразлана. Б.э. яҡынса I мең йыллығы уртаһында *tl, *dl тартынҡылары берләшмәһендә шартлаулы компонентын юғалтыу; 2-се һәм 3-сө палатализация процесында *х-ның š-ға күсеүе; *kvě, *gvě артҡы тел өндәренең һаҡланыуы йәки юғалыуы; *tj, *kt и *dj берләшмәләренең һыҙғырыусыларға (свистящие) йә шышылдаусыларға үҙгәреүе; p, b, m, v ирен тартынҡыларынан һуң l эпентеза үҫешенең булыуы йәки юҡлығы кеүек фонетик күренештәрҙә көнбайыш һәм көнсығыш праславян ареалдары араһындағы айырма асыҡ күҙәтелә. Шуның менән бергә күрһәтелгән изофондар күрше диалект ареалы территорияһы өлөшөнә инеүе лә мөмкин булған. Шулай итеп, мәҫәлән, праурта словак теле ареалында *tl, *dl > l күсеүе күҙәтелә, ә төньяҡ словен телендә *tl, *dl һаҡланыуы, кашуб һәм төньяҡ поляк ареалындағы ҡайһы бер лексемаларында, боронғо новгород ареалындағы кеүек, *dl > gl күсеү һ.б. барлыҡҡа килгән. l эпентетик күренеш бөтә праславян ареалында формалашҡан, һәм уны бер нисә позицияла юғалтыу пра көнбайыш славян һәм пра македон-болгар диалекттарында икенсел булып тора тигән ҡараш йәшәй.

Славяндар праславян ареалының Судет һәм Карпат аръяғының көньяғына, пра көнбайыш славян ареалының көньяҡ өлөшө (хәҙерге Чехия һәм Словакия биләмәләре) һәм пра көньяҡ славян ареалының төньяҡ-көнбайыш өлөшөнә (праславян диалекттары нигеҙендә хәҙерге словен теле формалашҡан өлкә) күсеп ултырғандан һуң да, улар араһында тығыҙ бәйләнештәр һаҡланған. Был ҡайһы бер фонетик, грамматик һәм лексик һыҙаттарҙың уртаҡлығында сағыла. Атап әйткәндә, словен ареалында tl, dl төркөмөнөң өлөшләтә һаҡланыуы, stati (< stojati), batise (< bojati se) тибындағы тартып индереү (стяжение) билдәләнә. Бынан тыш, пра көнбайыш славян (прачех-словак) ареалының көньяҡ өлөшөнөң һәм пра көньяҡ славян ареалының уртаҡлығы *tort > trāt, *tolt > tlāt, *tert > trēt, *telt > tlēt күсеү кеүек боронғо тел күренеше үҫешендә сағыла. Пра көнбайыш-славян ареалының көньяҡ өлөшө менән пра көньяҡ славян ареалы араһында иртә бәйләнеш эҙҙәре, шулай уҡ иртә славян миграцияларының сағылышы урта словак диалекты һөйләштәрендә билдәләнгән көньяҡ славянизмдар булыуында ла күҙәтелә. XI быуат аҙағында — X быуат башында Паннонияға күсмә ҡәбиләләрҙең, хәҙерге венгрҙарҙың ата-бабаларының баҫып ингәненән һуң, арауыҡтағы праславян этнолингвистик берлегенең сағыштырмаса берҙәмлеге өҙөлә. Көнбайыш славян һәм көньяҡ славян ареалдары араһындағы гипотетик күсеү диалекты юғала. Пра чех-словак диалекты һәм прасловен диалекттары бер-береһенән айырымланып үҫешә башланы.

Көнбайыш славян ареалының перифериялағы үҫешендә йыш ҡына төп ареалдың тел үҫешенән тайпылыу аша барған, ҡайһы бер тел үҙгәрештәре периферияға ҡағылмай йәки яй үткән. Миҫал өсөн, полаб телендә редукцияланғандарҙың үҫеше үҙенә хас үҙенсәлектәре менән айырылып тора.

Немец теленең урта быуаттағы экспансияһы һөҙөмтәһендә көнбайыш славян диалекттарының бер өлөшө бер нисә быуат дауамында немец теле тарафынан ҡыҫырыҡланып, юҡҡа сыҡҡан. Улар иҫәбендә майн венедтарының диалекты, уның ҡайһы бер һыҙаттары ономастика мәғлүмәттәре буйынса тергеҙелә.

Көнбайыш славян телдәрендә праславян сығышлы өндәрҙең тап килеүе:

Праславян теле	Хәҙерге көнбайыш славян телдәре
	Словак теле	Чех теле	Поляк теле	Үрге лужиц теле	Түбәнге лужиц теле
*tl, *dl	plietol, күплектә plietli, zjedol, күплектә zjedli	pletl, күплектә pletli, snědl, күплектә snědli	plótł, күплектә pletli, zjadł, күплектә zjedli	pletł, күплектә pletli, zjědł, күплектә zjědli	platł, күплектә platli, zjědł, күплектә zjědli
	šidlo, диалектта šilo	šídlo	szydło	šidło	šydło
*х	šerý	šerý	szary	šěry	šery
	strecha — диалектта na strese, mních — күплек mnísi	střecha — na střeše, mnich — күплек mniši	strzecha — na strzesze, mnich — күплек mnisi	třěcha — na třěše, paduch «вор» — күплек paduši	stšecha — na stśěše
	všetok	všechen	wszystek	wšón	wšen
*kvě, *gvě	kvet, hviezda	květ, hvězda	kwiat, gwiazda	kwět, hwězda	kwět, gwězda
*tj, *kt (i, e, ь алдынан)	svieca, noc	svíce, noc	świeca, noc	swěca, nóc	swěca, noc
*dj	medza	meze	miedza	mjeza	mjaza
*mj	zem	země	ziemia	zemja	zemja
*ҍ	viera, verný	víra, věrný	wiara, wierny	wěra, wěrny	wěra, wěrny
*ę, *ǫ	mäso, ťažký	maso, ťěžký	mięso, ciężki	mjaso, ćěžki	měso, śěžki
	ruka, kút	ruka, kout	ręka, kąt	ruka, kućik	ruka, kuśik
*ort, *olt (не в а. п. a)	rásť, rástol	růst, rostl	rosnąć	rosć	rosć
	lakeť	loket	łokieć	łochć	łokś
*tort, *tolt, *tert, *telt	strana	strana	strona	strona	strona
	zlato	zlato	złoto	złoto	złoto
	streda	středa	środa	srjeda	srjoda
	mlieko	mléko	mleko	mloko	mloko
*tъrt, *tьrt, *tъlt, *tьlt	hrb	hrb	garb	horb	gjarb
	vrch	vrch	wierzch	wjerch	wjerch
	dlh	dluh	dług	dołh	dług
	vlk	vlk	wilk	wjelk	wjelk

Яҙма ҡомартҡылар

Көнбайыш славян телендәге боронғо яҙма ҡомартҡыларға X быуаттың икенсе яртыһы менән билдәләнгән Киевские листки һәм Фрейзингские отрывки инә. Иҫке славян телендә яҙылған был ҡулъяҙмалар бер нисә көнбайыш славян (моравизм, йәки богемизм) үҙенсәлегенән ғибәрәт. Киевские листки, моғайын, Чехия (Моравия) территорияһында йәки Балҡанға килгән Чехия (йәки Моравия) яҙыусыһы (писец) тарафынан яҙылғандыр.

Тел үҙенсәлектәре

Көнбайыш славян телдәре праславян дәүерендә көнбайыш славяндарҙың ҡәбилә диалекттарында формалашҡан бер нисә дөйөм фонетик һыҙат менән характерлана. Был һыҙаттар уларҙы көнсығыш славян һәм көньяҡ славян телдәренән айырып тора:

1. Башҡа славян телдәрендә пол. plótł, mydło, чех pletl, mýdlo, словак. plietol, mydlo, үр.-луж. pletł, mydło, т.-луж. pletł, mydło (рус. плёл, мыло) l ярашлы tl, dl тартынҡыларының архаик берләшмәләренең һаҡланып ҡалыуы
2. Беренсе һәм икенсе палатализация һөҙөмтәләре: артҡы аңҡау тартынҡылары k һәм g-ның бер төрлө үҙгәртелешендә башҡа славян телдәрендәге s-ға ярашлы пол. wszak, szary, чех však, šerý, словак. však, šerý, үр.-луж. wšak, šěry (рус. всякий, серый), ch урынында š.
3. Икенсе палатализация позицияһында kv, gv (hv) берләшмәләре һаҡланған, башҡа телдәрҙә v менән берләшмәлә k һәм g палаталләшкән — cv, zv (dzv): пол. kwiat, gwiazda, чех květ, hvězda, словак. kvet, hviezda, үр.-луж. kwět, hwězda, т.-луж. kwět, gwězda (рус. цвет, звезда).
4. Беренсе рәт һуҙынҡылары алдынан праславян *tj, *kt урынында c, dz (йәки z) һыҙғырыулы (свистящие) тартынҡылары һәм башҡа славян телдәрендәге шышылдаусыларға йәки бындай берләшмәләрҙең башҡа рефлекстарына ярашлы *dj (č, ž, št, dj, žd, ć): пол. świeca < *světja, noc < *noktis, sadzać, чех svíce, noc, sázet, словак. svieca, noc, sádzat’, үр.-луж. swěca, nóc, sadźeć, т.-луж. swěca, sajźać (рус. свеча, ночь, сажать).
5. Праславян ирен тартынҡыларының j менән берләшмәһендә пол. ziemia, kupiony, чех země, koupený, словак. zem, kúpený, үр.-луж. zemja, kupjeny, т.-луж. zemja, kupjeny (рус. земля, купленный) — ирен тартынҡылары p, b, m, v морфемалар өҙөклөгөндә (стык) l эпентетиктың юҡлығы.

Поляк һәм кашуб телдәрендә был һыҙат даими түгел: пол. kropla (рус. капля), Korablewo тибындағы кашуб топонимдары. Был изофон боронғо көнбайыш славян-болгар төбәгенеке булып тора, l-нең юҡлығы көнбайыш славяндарҙың ата-бабалары телдәренә лә, болгар ата-бабалары теленә лә хас булған.

1. Праславян новоакут баҫымы урынында ҡыҫҡа һуҙынҡыларҙы һаҡлап ҡалыу һәм оҙайтыу: пол. król, чех král, kůň, словак. král’, kôň, үр.-луж. kóń (рус. король, конь). Ҡыҫҡа һуҙынҡыларҙың оҙайтылыуы көнбайыш славян телдәрендә эҙмә-эҙлекле тормошҡа ашырылмай.

Шулай уҡ көнбайыш славян телдәре (әҙәби словак телен һәм урта словак диалектын иҫәпкә алмағанда) уларҙы көнсығыш славян телдәре менән берләштергән боронғо фонетик үҙенсәлек — башланғыс ort, olt үҙгәреше менән ҡылыҡһырлана. Әгәр акут интонацияһы аҫтында, көньяҡ славяндарҙыҡы кеүек, rat, lat-ҡа үҙгәрһә, көнбайыш һәм көнсығыш славян телдәрендәге кеүек циркумфлекс ort, olt-тан rot, lot-ҡа күсә.

Праславян осоронда барлыҡҡа килгән дөйөм фонетик һыҙаттар менән бер рәттән, көнбайыш славян төркөмө телдәренә һуңыраҡ үҙ аллы үҫешкән ваҡыттарында барлыҡҡа килгән ҡайһы бер дөйөм үҙгәрештәр хас. Күп кенә осраҡтарҙа был үҙгәрештәр көнбайыш-славян ареалының периферия райондарына ҡағылмаған:

Көнбайыш славян ареалына ингән телдәр һәм диалекттарҙа баҫым типтары

1. Билдәле бер ижеккә беркетелгән динамик баҫымдың праславян теленә хас ирекле баҫым урынында формалашыуы. Беренсе ижек баҫымы (инициаль баҫым) лужиц телдәрендә, чех һәм словак телдәре таралған территорияның күпселек өлөшөндә, көньяҡ кашуб диалектында һәм кесе поляк диалектының ситке көньяғы һөйләшендә, поляк теленең силез диалектында билдәләнә. Аҙаҡҡы ижектән алдағы (парокситоник) баҫым поляк, чех теленең төньяҡ морав һәм көнсығыш словак диалектына хас. Төньяҡ-көнбайыш периферияла — төньяҡ кашуб һәм полаб телендә — хәрәкәтсән баҫым һаҡланған.
2. Көнбайыш славян ареалының күпселек өлөшөндә (уртаса словак диалектында, шулай уҡ полаб һәм үрге лужиц телдәрендәге тайпылыуҙар менән) көслө позицияла редукцияланғандарҙың (ъ, ь > e): пол. sen < sъnъ, dzień < dьnь, чех den, sen (рус. сон, день), словак. deň, но ovos, l’an, von, dážd’ (рус. день, овёс, лён, вон (наружу), дождь), үр.-луж. dźeń, но kozoł, law, won, dešć (рус. день, козёл, лев, вон (наружу), дождь), полаб. — dan, dåzd (рус. день, дождь) бер тигеҙ үҙгәргән
3. Интервокаль j төшкәндә һуҙынҡыларҙың тартып индерелеүе (стяжение): пол. pas, bać się, bojaźliwy, przyjaciel, чех pás, bát se, bázlivý, přítel, словак. pás, bát’ sa, bojazlivý, priatel’, үр.-луж. pas, bojeć so, přećel, т.-луж. pas, bojaś se, pśijaśel (рус. пояс, бояться, боязливый, приятель).

Эске айырылыуы (дифференциация)

Ҡайһы бер тел һыҙаттары төньяҡ көнбайыш славян (лехит) телдәрен көньяҡ (чех-словак) телдәренә ҡаршы ҡуя. Лехит, чех-словак төркөмсәләре үҙенсәлектәре осраған серб-лужиц телдәре улар араһында күсеү урынын биләй. Лехит төркөмсәһендә көнбайыш кашуб һәм полаб телдәрен көнсығыш поляк теленә ҡаршы ҡуйыу билдәләнә.
Праславян дәүерендә лехит һәм чех-словак төркөмсәләрендә төрлөсә ғәмәлгә ашырылған тел үҙгәрештәренә йәки праславян берләшмәһе тарҡалғандан һуң йәки тарҡалғандан һуң шунда уҡ түбәндәгеләрҙе индерәләр:

1. (Славян телдәрендә талғын өндәрҙең) tort, tert, tolt, telt төркөмдәрендә үҙгәрештәр. Лехит төркөмсәләре телдәрендә (серб-лужиц телдәрендә лә) төркөм мәғлүмәттәре trot, tret, tlot, tlet-кә үҙгәрҙе: пол. wrota, złoto, brzeg, mleć, үр.-луж. wrota, złoto, brjóh, mlěć (рус. ворота, золото, берег, молоть), ә көньяҡ славян телдәрендәге кеүек чех-словак телдәрендә — trat, trět, tlat, tlět-кә: чех vrata, zlato, břeh, mlít, словак. vrata, zlato, breh, mliet’ үҙгәрҙе. Кашуб (кашуб. warta) һәм полаб телдәрендәге trot берләшмәһендәге метатезаның юҡлығы (полаб. vórtǎ) көнбайыш һәм көнсығыш лехиттар араһындағы айырманың береһе булып тора. Кашуб топонимикаһында метатезаланмаған tort берләшмәләре хәҙерге ваҡытта нигеҙҙә төньяҡ кашуб диалектында һаҡлана. Урта болгар тел һәйкәлдәрендә лә бындай берләшмәлә метатезаның юҡлығы билдәләнә.
2. Лехит төкөмсәһе һәйкәлдәрендә праславян телдәренән үҫешкән ę, ǫ танау һуҙынҡыларының: пол. ręka (но rączka), ciężki (ләкин — ciąża) һаҡланыуы. Чех-словак төркөмсәһендә (серб-лужиц телдәрендә) праславян ę, ǫ өндәре һуңғараҡ төрлө рефлекстар биргән u һәм ä-ға үҙгәреүе: чех ruka, maso, těžký, словак. ruka, mäso, t’ažký, үр.-луж. ruka, mjaso, ćežki (рус. рука, мясо, тяжкий).
3. Праславян ě-ның телдәрендә түбәнге ä'ға үҙгәреүе, һәм был поляк телендә алғы тел ҡаты өндәре алдынан a һәм ҡалған осраҡта e: biały — bielić, dzielić — dział (рус. белый, делить). Чех-словак телдәрендә (шулай уҡ серб-лужиц телдәре) чех һәм словак телдәрендә ě урта үрге ě-гә, чех һәм словак ҡыҫҡа ижегендә e-гә, ә оҙайлы ижектә ie дифтонгы (һуңғараҡ чех телендә оҙайлы һуҙынҡы һәм í): чех dělit [d’elit], díl, словак. delit’, diel, үр.-луж. dźělić [džeⁱlič] (рус. делить) бирә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Көнбайыш славяндар
• Көнсығыш славян телдәре
• Төньяҡ славян телдәре

Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

Сығанаҡтар

Әҙәбиәт

• Ананьева Н. Е. История и диалектология польского языка. — 3-е изд., испр. — М.: Книжный дом «Либроком», 2009. — 304 с. — ISBN 978-5-397-00628-6.
• Дуличенко А. Д. Кашубский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia»,, 2005. — С. 383—403. — ISBN 5-87444-216-2.
• Ермакова М. И., Недолужко А. Ю. Серболужицкий язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — С. 309—347. — ISBN 5-87444-216-2.
• Скорвид С. С. Чешский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — 36 с. — ISBN 5-87444-216-2. (Тикшерелеү көнө: 11 декабрь 2012)
• Смирнов Л. Н. Словацкий язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — С. 274—309. — ISBN 5-87444-216-2.
• Супрун А. Е. Полабский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — С. 404—417. — ISBN 5-87444-216-2.
• Тихомирова Т. С. Польский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — 37 с. — ISBN 5-87444-216-2. (Тикшерелеү көнө: 11 декабрь 2012)

Һылтанмалар

• Лингвистический энциклопедический словарь (1990) / Западнославянские языки