Википедия

Башҡортостан Ҡазан ханлығы составында

Башҡортостан Ҡазан ханлығы составында — башҡорттар йәшәгән Тарихи Башҡортостандың Ҡазан ханлығы составына ингән өлөшөнөң тарихы.

Алтын Урҙа тарҡалғандан һуң составына инә, Тарихи Башҡортостан ерҙәре Нуғай Урҙаһы, Ҡазан һәм Себер ханлыҡтары составына инә.

XV быуат уртаһында сыңғыҙиҙар хакимлығындағы Ҡазан ханлығы барлыҡҡа килгән. Башҡорт-ҡаҙан мөнәсәбәттәре алтын урҙа традицияларының дауамы булып торған. Башҡорт халҡы Ҡаҙан ханында ерҙәргә үҙенең аҫабалыҡ хоҡуғын юллап алған, был хан подданныйлығына ҡабул итеүҙең төп шарты булған. Алтын Урҙа тәхете өсөн Олоғ-Мөхәмәт һәм Бараҡ араһында үҙ-ара һуғыш ваҡытында уҡ башҡорттар Олоғ-Мөхәмәткә ярҙам иткән, һәм ула Ҡаҙан ханлығына нигеҙ һалыусы тип иҫәпләнә. Үҙе идара иткән осорҙа Башҡортостанда хәрби-сәйәси таяныс булдырған [1]. Туҡтамыш Олоғ-Мөхәмәттең ата-бабаһы булған.

Кенәз Андрей Курбский башҡорттар «бөйөк Кама йылғаһынан өҫтәрәк» йәшәгән тип күрһәтә, шулай уҡ Ҡазан ханлығында йәшәгән халыҡтарҙың телдәрен — мордва, сыуаш, сирмеш, вотяк (ар) һәм башҡорт[2].һанап үтә. Башта Тарихи Башҡортостандың байтаҡ өлөшө, Себер ханлығы составына ингән көнсығыш Башҡортостан сиктәрен иҫәпләмәгәндә, төрлө кимәлдә Ҡазан ханлығына ҡараған йәки ҡазан ханына союздашлыҡ мөнәсәбәтендә торған.

Вассал-сеньориаль мөнәсәбәт килешеүе нигеҙендә кама-ыҡбашы башҡорттары ҡәбиләһе хандың подданныйы булып торған, ә төньяҡ, үҙәк һәм көньяҡ өлкәләре башҡорттары Ҡазан ханы менән союздашлыҡ мөнәсәбәттәрендә торған. Ҡазан ханлығында үҙәк властың көсһөҙләнеүе һәм Нуғай Урҙаһы күтәрелеүе менән, Тарихи Башҡортостандың төньяҡ-көнбайыш өлөшө хандың туранан-тура юрисдикцияһы аҫтында ҡалған. Нуғай Башҡортостанының Ҡазан ханлығы менән сиге Ыҡ һәм Кама йылғалары буйынса үткән. Һуңғараҡ кама-ыҡ башҡорттары составында Һарыш-Ҡыпсаҡ, Тәңгәүер, Әйле, Бөрйән, Гәрә, Йылан, Ирәкте, Һыуын-Ҡыпсаҡ, Мең, Һеңрән, Табын, Тамъян, Туҡ, Юрмый, Күрпәс-Табын, Ғәйнә, Ҡырғыҙ, Йәнәй, Тышкы-Йылан ҡәбилә волостары бүленгән. Ю. М. Йосопов фаразы буйынса, Ҡазан ханлығы составына ингән тап ошо башҡорт ҡәбиләләре Ыкбашы бассейнының төп халҡын тәшкил иткән була[3]. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр тарафынан был район ханлыҡтың айырым административ берәмеге булып торған тип фаразлана [4].

Р. Ғ. Кузеевҡа ярашлы, төрөл ырыу-ҡәбилә составы ҡазан ханының ергә эйә булыу һәм һалым ҫтөнлөктәре биреү юлы менән башҡорттарҙы хеҙмәткә йәлеп итеүе менән аңлатыла. Башҡорт ырыу-ҡәбилә юғары ҡатламы ҡазан хандарынан мөһим өҫтөнлөк биргән тархан ярлыҡтарын алған[5]. Тарханлыҡ Ҡазан ханлығында башҡорттарға айырым хоҡуҡтар биргән. Мәҫәлән, XV—XVI быуаттар башында урал арты башҡорттары — табын ҡәбиләһенең бер өлөшө Ҡазан ханлығының көнсығыш сигенә күсеп ултырған, һәм унда хеҙмәткә алынып, яңы этник билдәләмә — ирәкте («ҡәлғә хеҙмәтендәгеләр»), шулай уҡ 1523 йылдан ҡазан ханы Сәхибгәрәйҙең тархан ярлығына эйә булалар:

«…слово мое таково. Этот Шейх-Ахмед сын Махмуда, потом сын Шей-Ахмеда Абдал, потом Сеид-Ахмед, его брата Мухамеда сын Муса, Якуб сын Сеида, его брат Булане, его брат Hyp-Сеид — эти семь человек, пришедши к нам, били челом, что они были тарханами прежних наших старших ханов; мы вновь, пожаловав упомянутых лиц во имя великого бога и ради пророка Мухаммеда, сделали их тарханами…»

Шул уҡ Сәхипгәрәй ярлығында 13 төр төрлө һалымдар һәм яһаҡ йөкләмәләре: яһаҡ (10 процентлы килем һалымы), клан (хан һәм уның ғаиләһе файҙаһына оброк-алпауыт һалымы), салыг (ғәскәри хеҙмәттәгеләрҙе тәьмин итеү һалымы), ҡолош, ҡотлоҡ, бач (таможня пошлиналары), сала-харажи (ауыл һалымы), ер хаблясы (ер һалымы), гютюн-саки (йорт башына һалынған һалым), сусун (юлдағы чиновниктар өсөн аҙыҡ-түлек) һәм гульфс (чиновниктарҙың аттары өсөн мал аҙығы). Шулай уҡ башҡорттарға 1398 йылғы Хәйҙәр Ғәли биргән ярлыҡты раҫлаған Ибраһим хан ярлығы билдәле. Был ярлыҡ тол Гөлбостанға, уның улдары Мөхәмәтғәзизгә һәм Хушкилде хеҙмәтсеһе Мөхәмәтғәлигә бирелгән булған, һәм уларға сәсеүлек өсөн, ҡуналҡаға туҡталыу, ылау оҙатыу өсөн һалынған һалымдан һәм төрлө ҡыҫырыҡлауҙан азат ителеүҙе аңлатҡан тархан хоҡуҡтарын биргән.

Ҡазан ханлығының төп халҡы һалым һалынһа ла, шәхсән ирекле общинниктарҙан торған. Башҡорттар яһаҡ, шулай уҡ хәрби, юл һәм башҡа йөкләмәләр түләгәндәр[5]. Б. Л. Хәмиҙуллинға ярашлы, Ҡазан ханлығы составында башҡорт ерҙәренең иң юғары милексеһе хан үҙе булған, һәм уның файҙаһына һалымдар йыйылған, әммә ерҙәр вассалдары башҡорт бейҙәре булған наместниктарға таратып бирелгән [4].

А. Н. Усмановҡа ярашлы, ҡазан ханы Башҡортостан территорияһында наместник сифатында кенәз, мырҙа йәки карачтарҙы тәғәйенләгән. Улар араһында Килембәт (Келәхмәт), башҡорт бейе Ҡара Килембәт менән тиңләштерелгән өфө кенәзе билдәле. 1509 йылда Мөхәмәтәмин хан Килембәтте Мәскәүгә Иван III [6] батшаға илсе итеп ебәргән.

XV быуаттың 60-сы йылдары аҙағында башҡорттар хандың ике мөһим хәрби компанияһында әүҙем ҡатнашҡан. 1467—1468 йылдарҙа рус ғәскәренең Ҡазан ханлығы походына ҡаршы көрәш тороу өсөн хан башҡорттарҙы саҡырған. 1468 йылда Вятка һәм Кама аръяғында воевода Руно һәм кенәз Иван Звенцев етәкселегендә мәскәү отряды сигенеүсе хан отрядтарын эҙәрлекләгән, һәм уларҙы ҡыуып етә һәм Ағиҙел («Аҡ Воложка») йылғаһы буйында башҡорттарҙы ҡыуып еткән, улар унда башҡорттарҙың хәрби етәксеһе — тархан Түләзәйҙе әсирлеккә алған. 1469 йылда рустарҙың ханлыҡҡа походы тағы ҡабатланған. Ибраһим хан көнсығыш райондарҙан яугирҙар туплаған, был һуғышта башҡорттарҙың ҡатнашыуы әһәмиәтле булған. Риүәйәттәргә ярашлы, 1552 йылда башҡорттар шулай уҡ Ҡазанды обороналауҙа ҡатнашҡан. Быны ҡазан йылъяҙмасыһы ла бәйән итә. Ҡала алған һуң, өйгә ҡайтҡас башҡорт отряды. Улар араһында Ҡазан ханлығы тархандары — алдараҡ иҫкә алынған ирәкте ырыуынан Иҫән хан (Әсән хан) [7] һәм ҡара-ҡыпсаҡ[8] ырыуынан Аҡман билдәле.

Шулай уҡ сығанаҡтарҙа һалым йөкләмәләре күтәргеһеҙ булыуына һәм урҙаның ҡалдыҡ хандарының үҙ-ара низағына башҡорттарҙы йәлеп итеүенә бәйле, башҡорттарҙың Ҡазан ханлығы хандарына ҡаршы көрәше тураһында иҫкә алыуы осрай. Шулай уҡ ханлыҡтар араһында бөтә Башҡортостанға хужа булыу өсөн һуғыштар алып барылған [9]. Мәҫәлән, башҡорт эпосы «Ек Мәргән»дә көнбайыш Ек Мәргән батыр етәкселегендә башҡорттарҙың ҡазан ханы менән көрәше һүрәтләгән[10]. Шулай уҡ Кама буйындағы башҡорттар нигеҙ һалған һәм уның хужаһы булған ҡала халҡы һәм уларҙы баҫтырыу ниәтенән поход ойошторған ҡазан ханы араһында конфликт билдәле [11].

Иван IV батшаның Ҡазанды алыуы Башҡортостандың Рәсәй составына инеүенең тәүшарты булған. Шул уҡ ваҡытта башҡорт-ҡазан мөнәсәбәттәренең төп принциптары традиция буйынса башҡорттар һәм мәскәү бөйөк кенәзе араһындағы мөнәсәбәттәрҙең нигеҙенә ятҡан

Ҡазан ханлығы тарихы «Сура батырҙың рус ғәскәренә ярҙамы», «Өмбәт батыр», «Нисек итеп Иван Яуыз Свияжск ҡәлғәһен төҙөгән һәм Ҡазанды алған» һ. б. башҡорт легендалары һәм риүәйәттәрендә сағылыш тапҡан.

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ Юсупов Ю. М., 2009, с. 44—45
  2. ↑ Мажитов Н. А., Султанова А. Н., 2010, с. 452
  3. ↑ Юсупов Ю. М., 2009, с. 65
  4. ↑ 4,0 4,1 История башкирского народа, 2012, с. 204
  5. ↑ 5,0 5,1 Мажитов Н. А. Казанское ханство // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
  6. ↑ Юсупов Ю. М., 2009, с. 66
  7. ↑ История башкирских родов, 2015, с. 27
  8. ↑ Башкирские предания и легенды, 1985, с. 68
  9. ↑ История Башкортостана, 2005, с. 58
  10. ↑ Зарипов Н. Т., Рязяпов Р. Ф. Ек-Мэргэн(недоступная ссылка) // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2018. — ISBN 978-5-88185-306-8.
  11. ↑ История башкирского народа, 2012, с. 197

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Ахметзаки Валиди Тоган. История башкир / Перевод с турецк. А. М. Юлдашбаева; авт. вступ. статей А. М. Юлдашбаев, И. Тоган. — Уфа: Китап, 2010. — 352 с. — ISBN 978-5-295-05000-8.
  • Башкирские предания и легенды. Составление, вступительная статья, комментарии Фанузы Надршиной. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1985. — С. 95—98. — 288 с.
  • Еникеев З. И., Еникеев А. З. История государства и права Башкортостана. — Уфа: Китап, 2007. — 432 с. — ISBN 978-5-295-04258-4.
  • История Башкортостана: С древнейших времен до конца XIX в. Учебник для 8 кл. / Отв. ред. И. Г. Акманов. — Уфа: Китап, 2005. — 248 с. — ISBN 5-295-03503-4.
  • История башкирских родов. Иректы. Том 12 / С. И. Хамидуллин, Ю. М. Юсупов, Р. Р. Шайхеев, И. Р. Саитбатталов, В. Г. Волков, А. А. Каримов, А. М. Зайнуллин, Б. С. Арманшин, В. Н. Муратова, Ф. Ф. Гайсина, Г. Ю. Галеева, Г. Д. Султанова. — Уфа: ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат, 2015. — 456 с. — ISBN 978-5-85051-645-1.
  • История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2012. — Т. II. — 400 с. — ISBN 978-5-91608-100-8.
  • Мажитов Н. А., Султанова А. Н. История Башкортостана. Древность. Средневековье. — Уфа: Китап, 2010. — С. 450—453. — 496 с. — ISBN 978-5-295-05078-7.
  • Юсупов Ю. М. История Башкортостана XV—XVI вв. (социально-политический аспект). — Уфа: Гилем, 2009. — 192 с. — ISBN 978-5-7501-1014-8.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Башҡортостан_Ҡазан_ханлығы_составында&oldid=1108604» битенән алынған