Америка тарихы
Американы итальян сәйәхәтсеһе Америго Веспуччи исеме менән немец картографтары Матиас Рингман атаған тип иҫәпләнә[1]. 1497—1502 йылдар араһында Көньяҡ Американы тикшергән Веспуччи, Америка Ист-Индия түгел, ә яңы билдәһеҙ континент, тип раҫлаған беренсе европалы була. 1507 йылда Вальдземюллер донъя картаһын төҙөй, унда хәҙерге Бразилия районында Көньяҡ Америка континентында «Америка» атамаһын ҡуя.[2]. Һуңыраҡ, карталарҙа Төньяҡ Америка барлыҡҡа килгәс, был исем менән уны ла атай башлайҙар: 1538 йылда Жерар Меркатор донъя картаһында бөтә көнбайыш ярымшарҙы билдәләү өсөн «Америка» топонимын ҡуллана[3].
| Америка тарихы | |
| Донъя ҡитғаһы | Америка |
|---|---|
| Эра | Ер тарихы[d] |
 Америка тарихы Викимилектә | |
Американың (Төньяҡ, Көньяҡ һәм Үҙәк Америка, шулай уҡ Кариб бассейны илдәренең) тарихы Боҙлоҡ дәүеренең иң ҡыҙған мәлендә Азиянан күскенселәр барлыҡҡа килеүҙән башлана. Ҡағиҙә булараҡ, уларҙың вариҫтары Норвегиянан европалылар барлыҡҡа килгәнгә һәм 1492 йылда Америка асылғанға тиклем Иҫке донъянан изоляцияла йәшәгән тип иҫәпләнә.
Американың хәҙерге ерле халыҡтарының ата-бабалары палео-индеецтар — Азиянан һунарсылар һәм йыйыусылар булған. Бөгөнгө иң абруйлы теория буйынса, күскенселәр Төньяҡ Америкаға Берингия — хәҙерге Беринг боғаҙы урынында урынлашҡан ер киҫәге аша килгән. Бизон, мамонттар, карибу, йәғни мегафауна артынан ҙур булмаған кешеләр төркөмө килә. Уларҙың ҡайһы берҙәре Төньяҡ Тымыҡ океанды ҡаплаған боҙ аша үтеп Америкаға юл тотоуы мөмкин.
Колумбияға тиклемге Америка мәҙәниәттәре һәм цивилизациялары Азиянан тәүге күскенселәр мәҙәниәттәре вариҫы булып тора. Был осорҙоң иң үҫешкән мәҙәниәттәре һәм мәҙәниәттәре: Норте Чико, Кахокия, Запотек, Ольмек, Майя, Ацтек, Пурепеча, Чимор, Микстек, Моче, Миссисипи, Пуэбло, Тотонак, Теотиуакан, Хуастек, Изапа, Мазатек, Чибча, Инка.
11492 йылда Христофор Колумб экспедицияһынан һуң Яңы донъя Испания һәм Португалия, ә һуңынан Англия, Франция һәм Нидерланд тарафынан колониаль экспансия объекты булып китә. Американы баҫып алыу һәм унда европалыларҙың йәшәүе ҡитғаның мәҙәни һәм физик ландшафтында һиҙелерлек үҙгәрештәргә килтерә. Испания Американың төп өлөшөн тәшкил иткән хәҙерге АҠШ-тың көньяҡ-көнбайышы, Флорида һәм Кариб бассейны илдәренән алып Көньяҡ Американың көньяҡ осона тиклем үҙенә буйһондора. Англия, үҙ сиратында, Төньяҡ Американың көнсығыш һәм көнбайыш ярҙарында колониялар булдыра, шулай уҡ бөтә Канаданы тиерлек баҫып ала. Француздар Квебекта һәм Канада көнсығышының башҡа өлөштәрендә төпләнә, шулай уҡ хәҙерге АҠШ-тың үҙәк өлөшөнә дәғүә итә. Нидерландтан килгән иммигранттар Кариб диңгеҙе утрауҙарында һәм Көньяҡ Американың төньяғында төпләнгән.
Американы Европа колонизациялауы яңы мәҙәниәттәр һәм цивилизациялар барлыҡҡа килеүенә килтерә, ахыр сиктә дәүләттәр Америка һәм Европа традицияларының, халыҡтарҙың һәм социаль институттарҙың ҡушылыуы һөҙөмтәһе булып тора. Колонизация процесында Америка мәҙәниәттәренең үҙгәреүе архитектура, дин, гастрономия, сәнғәт кеүек өлкәләрҙә яҡшы күҙәтелә, әммә иң элек телдәр өлгөһөндә. Америкала иң киң таралған тел испан теле (376 млн һөйләшеүселәр), унан һуң инглиз теле (348 млн) һәм португалдар (201 млн). Колониаль осор яҡынса өс быуат дауам итә, XVI быуат башынан XIX быуат башына тиклем, Бразилия һәм Испания колонияларының күпселеге бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткәнгә тиклем. Аҡш Англиянан бойондороҡһоҙлоҡто күпкә алдараҡ яулай, атап әйткәндә, 1776 йылда. Канадаға 1867 йылда федераль доминион статусы бирелә. Башҡа колониялар XIX быуат аҙағына тиклем Европа дәүләттәре ҡулында ҡала. Шулай итеп, Куба һәм Пуэрто-Рико Испаниянан бойондороҡһоҙлоҡ алыуға тик 1898 йылда ғына өлгәшә. Бәләкәй колониялар XX быуат уртаһында бойондороҡһоҙлоҡ ала (мәҫәлән, Гайана). Шул уҡ ваҡытта кариб утрауҙарының ҡайһы берҙәре беҙҙең көндәргә тиклем Европа илдәренә буйһона.
Колонизациялауға тиклем үҙгәртергә
Континенттарға күсенеү үҙгәртергә
Америкаға һәм Америка буйлап палео-һинд миграцияһының деталдәре, йәғни аныҡ даталар һәм маршруттар, көсөргәнешле тикшеренеүҙәр һәм бәхәстәр предметы булып ҡала. Ваҡыт һыналған теория буйынса, тәүге күскенселәр Берингияла (Себерҙең көнсығышы менән хәҙерге Аляска араһындағы ҡоро ер күперендә) яҡынса 40—17 мең йыл элек барлыҡҡа килгән, ул саҡта диңгеҙ кимәле ике яҡлы боҙлоҡ арҡаһында бөгөнгө күрһәткестән күпкә түбән булған[4][5]. Был кешеләр, күрәһең, хәҙерге юҡҡа сыҡҡан Плейстоцен мегафауна көтөүҙәре артынан Лаврентий һәм Кордильера боҙ ҡатламдары араһында һуҙылған боҙһоҙ үткәүелдәр буйлап йөрөгән. Тағы бер маршрут тәҡдим ителә: өлөшләтә кәмә менән, өлөшләтә йәйәү, тәүге күскенселәр хәҙерге АҠШ-тың төньяҡ-көнбайыш ярына барып етәләр, ә һуңынан Көньяҡ Америкаға тиклем барып етәләр. Был юлдың барлығын иҫбатлау ауыр, сөнки шул ваҡыттан алып диңгеҙ кимәле йөҙҙәрсә метрға күтәрелгән, һәм хәҙер ул океан төбөндә урынлашҡан.
Археологтар фекеренсә, палео-индеецтарҙың Берингиянан (йәки Алясканың көнсығышынан) күсенеүе 40-16,5 мең йыл элек булған[6]. Был ваҡыт арауығы йәнле бәхәс темаһы булып ҡала. Күскенселәрҙең Урта Азия сығышлы булыуына, шулай уҡ Америкала, ғөмүмән, һуңғы боҙлоҡ дәүеренең аҙағына, йәғни яҡынса 16-13 мең йыл элек йәшәүенә ҡағылышлы ғына консенсусҡа өлгәшелә[7][8].
Төньяҡ Америка үҙгәртергә
АҠШ үҙгәртергә
Уның ерле халҡы Америкаға Азиянан бер нисә мең йыл дауамында, хәҙерге Беринг боғаҙы ике ҡитғаны тоташтырыусы урында 15—16 мең йыл элек килгән, тип иҫәпләнә. Уларҙың АҠШ-та булыуы тураһында ышаныслы дәлилдәр Айдахола 15,28—16,56 мең йыл элек табылған артефакттар табылыуы арҡаһында алынған[9].
Аляска штатындағы Сьюард ярымутрауында Эспенберг мороно районында 1 мең йәшлек бронза һәм тимер артефакттар табыла, был көнсығыш азиаттарҙың Америка (Аляска) менән бәйләнешен күрһәтә)[10][11][12].
Америка тураһында 1492 йылда Урта быуат Европаһында, Христофор Колумб Вест-Һинд утрауҙарында булғандан һуң һәм 1493 йылда икенсе тапҡыр сәйәхәте ваҡытында шәхсән үҙе хәҙер АҠШ милке булған Пуэрто-Рико утрауына төшкәндән һуң билдәле була. 1498 йылда беренсе британ сәйәхәтсеһе Джон Кабот хәҙерге Яңы Англия ярҙарына диңгеҙ буйлап сәйәхәт ҡыла, ә 1513 йылда испан штурманы Хуан Понсе де Леон Флорида ярҙарына сыға. Европалылар килеү менән Америка колониаль тарихы башлана.
Бойондороҡһоҙлоғоноң башында АҠШ британ колонияларынан барлыҡҡа килгән ун өс штаттан ғына тора. Бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткәндән һуң, ике тапҡыр Бөйөк Британия менән бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һәм 1812 йылғы Англия-Америка һуғышында алышырға тура килә. 1783 йылғы Париж килешеүенә ярашлы, Бөйөк Британия рәсми рәүештә АҠШ-тың бойондороҡһоҙлоғон таный, әммә 1815 йылда Икенсе инглиз-америка һуғышы тамамланғанға тиклем союздаш индеецтар ҡәбиләләренә ярҙам итеүен дауам итә.
Бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғыш тамамланғандан һуң АҠШ-тың көнбайыш йүнәлештә киңәйеүе башлана. АҠШ-тың төп территорияһы 1912 йылда, уның континенталь өлөшөндә һуңғы штат — Аризона барлыҡҡа килгәс барлыҡҡа килә. Был ваҡытҡа Аляска һәм Гавай штаттары территорияһы ла АҠШ-ҡа ҡарай, әммә штаттар статусында улар 1959 йылда ғына Союзға ҡабул ителә.
АҠШ Конституцияһының нигеҙен 1788 йылда раҫланған АҠШ бойондороҡһоҙлоғо декларацияһын үҙ эсенә алған текст тәшкил итә. АҠШ-та конституцион хоҡуҡты яҡлаусы юғарывласть органы — Юғары суд. Артабан төп законға бер нисә төҙәтмә ҡабул ителә, улар, атап әйткәндә, ҡоллоҡто тыя (АҠШ Конституцияһына ун өсөнсө төҙәтмә, 1865) һәм ҡатын-ҡыҙҙарға тауыш биреү хоҡуғын бирә (Ун туғыҙынсы төҙәтмә, 1920). Ҡоллоҡто тыйыу 1861—1865 йылдарҙа дәүләттең тарҡалыуына килтерә һәм граждандар һуғышына сәбәпсе була.
Граждандар һуғышынан һуң АҠШ иҡтисадтың йылдам үҫеүен, йәшәү кимәленең күтәрелеүен һәм прогрессизм дәүерен кисерә. Ул 1929 йылда Бөйөк депрессия башланыу менән тамамлана. Хөкүмәт ҡабул иткән саралар иҡтисади көрсөк осоронан зыян күргән граждандарға ярҙам итә, был АҠШ-та социаль дәүләте төҙөүҙең яңы этабы була. Америка иҡтисадының тергеҙелеүенә хөкүмәттең хәрби заказдары булышлыҡ итә, ул Икенсе донъя һуғышы, ә һуңынан Һалҡын һуғыш башланыу менән ныҡ көсәйә, был АҠШ-тың донъя супердержаваһына әйләнеүенә килтерә.
Канада үҙгәртергә
Канадала кешеләр йәшәгән тәүге тораҡ пункттар Юкондың төньяғында 24 000 йыл элек һәм б.э.т. 9500 йылда көньяҡ Онтариола билдәләнгән. Шулай итеп, Канаданың ҡайһы бер төбәктәрендә индеецтар һәм инуиттар бик боронғо дәүерҙән йәшәгән. Кешеләр Канадаға Алясканан һәм Көнсығыш Себерҙән күсенеү һөҙөмтәһендә килеп сыға. Ул ваҡытта Төньяҡ Америка халҡы ике миллиондан ун һигеҙ миллионға тиклем кеше тәшкил итә. Канаданың төп халҡы башлыса һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ менән шөғөлләнгән.
XVI быуатта европалылар килгән мәлгә урындағы ҡәбиләләр айырым халыҡтарҙан торған. Улар күп телдәрҙә һөйләшкән һәм, улар араһында бер ниндәй бәйләнештәр булмаған. Ҡәбиләләр башлыса һунарсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр һәм боландар өйөмдәре артынан йөрөгәндәр. Көнбайыш яр буйында ултыраҡ тормош алып барған ҡәбиләләр табылған, улар башлыса ауыл хужалығы менән шөғөлләнгәндәр. Көнбайыш ярында көн күргән ҡәбиләләр һунар итеү һәм балыҡ тотоу өсөн килеп йөрөгәндәр. Ньюфаундленд ҡәбиләләре, беотуктар Американы өйрәнергә килгән европалылар менән бәйләнешкә ингән тәүге ҡәбиләләр була. Нәҡ ошонан «ҡыҙылтәнлеләр» тигән һүҙбәйләнеш килеп сыға, һуңынан ул Төньяҡ Американың бөтә ерле халҡын билдәләй башлай.
Француз тикшеренеүсеһе Жак Картье 61 кешелек команда менән ике карапта Америка яғына юлланалар һәм Ньюфаундлендта, Изге Лаврентий ҡултығында, Мадлен утрауҙарында һәм Принц Эдуард утрауында булып китәләр. Артабан 1534 йылда Картье Гаспе ярымутрауына («Француз Канадаһы бишеге») аяҡ баҫа һәм француз тажы хөрмәтенә бында тәре ҡаҙап ҡуя. 1598 һәм 1603 йылдар араһында Генрих IV Труаль де Ла Роше Мегуға Канада, Ньюфауленд һәм Лабрадор генерал-лейтенанты титулын бирә. 1608 йылда Квебек ҡалаһына нигеҙ һалына, уның исеме алгонкин терминынан алынған — 1608 йылда нигеҙ һалынған булған, тиҙҙән ҡала Яңы Францияның, йәғни «Канаданың» баш ҡалаһы булып китә.
XVIII быуатта Бөйөк Британия менән Франция араһында конкуренция ҡырҡа киҫкенләшә, ә 1763 йылда Париж килешеүе буйынса Яңы Франция Бөйөк Британия ҡарамағына күсә. 1867 йылдың 1 июлендә Канада Британия империяһынан сыҡмайынса үҙ хөкүмәтен төҙөү хоҡуғын ала.
Вестминстер статутында буйынса (1931) халыҡ-ара һәм эске эштәрҙә Канада хөкүмәтенең вәкәләттәре арттырыла.
Көньяҡ Америка үҙгәртергә
Мексика үҙгәртергә
Тәүге күскенселәр килгәндән алып Мексика һунарсы-йыйыусы биләмәһе булып тора. Яҡынса 9 000 йыл элек ауыл хужалығы революцияһы була, уның һөҙөмтәһендә ҙур ҡалалар, артабан ацтектар империяһы һәм майя дәүләте кеүек боронғо дәүләттәр барлыҡҡа килә.
XVI быуатта Мексика испандар тарафынан колонизациялана. 300 йыл дауам иткән колониаль хакимлыҡ азатлыҡ һуғышы һәм Мексика монархияһы, һуңынан республика урынлаштырыу менән тамамлана. Мексика тарихында граждандар һуғыштары, интервенциялар һәм диктатуралар була. Яңы тарих иҡтисади үҫеш һәм бер нисә кризис, шулай уҡ бер партияның сәйәси гегемонияһы менән билдәләнә. ХХ быуат аҙағында демократлаштырыу тенденцияһы күҙәтелә, ә XXI быуатта ил ысын мәғәнәһендә күп партиялы системаға күсә.
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Amerigo Vespucci. Encyclopædia Britannica. Дата обращения: 7 июль 2011. Архивировано 27 май 2012 года.
- ↑ p. 9, The Cosmographiæ Introductio of Martin Waldseemüller in Facsimile 2016 йыл 25 декабрь архивланған., translated by Edward Burke and Mario E. Cosenza, introduction by Joseph Fischer and Franz von Wieser, edited by Charles George Herbermann, New York: The United States Catholic Historical Society, 1907.
- ↑ The Naming of America: Fragments We’ve Shored Against Ourselves 2022 йыл 22 апрель архивланған.. By Jonathan Cohen
- ↑ The Human Journey: Migration Routes 2017 йыл 19 май архивланған.. National Geographic Society.
- ↑ Paleoamerican Origins 2016 йыл 4 март архивланған.. ANTHROPOLOGY OUTREACH OFFICE, SMITHSONIAN INSTITUTION, 1999.
- ↑ Parks Canada. Introduction 2011 йыл 24 апрель архивланған..
- ↑ The Bradshaw Foundation. Journey of Mankind 2016 йыл 11 июль архивланған..
- ↑ Bonatto, SL; Salzano, FM (1997). «A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data» 2020 йыл 14 март архивланған.. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (National Academy of Sciences) 94 (5): 1866-71. doi: 10.1073/pnas.94.5.1866 2018 йыл 4 июнь архивланған.. PMC 20009 2020 йыл 14 март архивланған.. PMID 9050871 2016 йыл 1 май архивланған..
- ↑ Loren G. Davis et al. Late Upper Paleolithic occupation at Cooper’s Ferry, Idaho, USA, ~16,000 years ago 2019 йыл 5 сентябрь архивланған., 30 Aug 2019
- ↑ Evidence of Pre-Columbus Trade Found in Alaska House, 2015. Дата обращения: 29 декабрь 2019. Архивировано 29 декабрь 2019 года.
- ↑ Evidence of Eurasian metal alloys on the Alaskan coast in prehistory, 2016. Дата обращения: 29 декабрь 2019. Архивировано 29 декабрь 2019 года.
- ↑ Учёные: жители Азии знали об Америке за столетия до Колумба. Дата обращения: 29 декабрь 2019. Архивировано 13 август 2016 года.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Нохрин И.М. Общественно-политическая мысль Канады и становление национального самосознания (последняя треть XIX - начало XX вв.). — Huntsville: Altaspera Publishing & Literary Agency, 2012. — 232 с. — ISBN 978-1-105-76379-3.
- Овинников Р. С. Зигзаги внешней политики США. От Никсона до Рейгана. М.: Политиздат, 1986.
- Макинерни, Дэниел. США. История одной страны = A TRAVELLER'S HISTORY OF THE USA. — Мидгард, Эксмо, 2009. — 736 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-699-33475-9.
- Альперович М. С., Слёзкин Л. Ю. История Латинской Америки (с древнейших времен до начала XX в.). — Учебное издание. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Высш. шк, 1991. — 286 с. — ISBN 5-060-02003-7.
- Бернардино де Саагун, Куприенко С.А. Общая история о делах Новой Испании. Книги X-XI: Познания астеков в медицине и ботанике / Ред. и пер. С. А. Куприенко.. — К.: Видавець Купрієнко С.А., 2013. — 218 с. — (Месоамерика. Источники. История. Человек). — ISBN 978-617-7085-07-1.
- Ларин Е. А. Всеобщая история: латиноамериканская цивилизация: Учеб. пособие. — М.: Высшая школа, 2007. — 494 с. — ISBN 978-5-060-05684-6.
- Нерсесов Я. Н. Доколумбова Америка: ацтеки, майя, инки. — М.: Мир энциклопедий Аванта+, Астрель; Владимир: ВКТ, 2009. — 446 с. — ISBN 978-5-989-86233-7.
- Паркс Г. История Мексики / Пер. Ш. А. Богиной. — М.: Издательство иностранной литературы, 1949. — 364 с.