Һүҙ

Һүҙ — телдең төп структур берәмектәренең береһе, объекттарҙы, уларҙың сифаттарын һәм үҙенсәлектәрен, үҙ-ара тәьҫир итешеүен, шулай уҡ кеше күҙаллауы буйынса барлыҡҡа килгән уйҙырма һәм абстракт төшөнсәләрҙе атауға хеҙмәт итә.

Һүҙ
ISOCAT коды	1415
Һүҙ Викимилектә

1. Өндәр теҙмәһенән тороп ысынбарлыҡтағы берәй предметты, күренеште, төшөнсәне аңлатҡан телмәр берәмеге. Һүҙҙең мәғәнәһе. Һүҙ яһалышы.
2. Грамматикала терминдар составында ҡулланыла. Инеш һүҙ. өндәш һүҙ. Ярҙамлыҡ һүҙ. Яһалма һүҙ.
3. Ике арала йәки халыҡ алдында һөйләнгән хәбәр. Ҡаты һүҙ. Һүҙ һөйләү. Һүҙ әйтеү. Йылы һүҙ йән аҙығы. (Эйтем.)
4. Кем йәки ниҙер хаҡында халыҡ араһында йөрөгән төрлө хәбәр. Һүҙ ишетеү. Һүҙ йөрөтөү. Яҡшы һүҙ йөрөү.
5. Ниҙер хаҡындағы вәғәҙә. Һүҙ биреү. Һүҙ ҡуйышыу. Һүҙҙә тороу. 6. Талаш, әрләш. Һүҙгә килешеү. Юҡтан һүҙ сығарыу

..

Һүҙ структураһын эҙләп, хәҙерге фән морфология тип аталған үҙ аллы тармаҡ булдырған. Грамматик мәғәнәһе буйынса һүҙҙәр һүҙ төркөмдәренә бүленә:

• Үҙ аллы һүҙ төркөмдәре— лексик мәғәнәгә эйә булған һәм һөйләмдең ниндәйҙер киҫәге булып килә алған һүҙҙәр — исем, сифат, һан, алмаш, ҡылым, рәүеш, мөнәсәбәт һүҙҙәр.

• Ярҙамсы һүҙ төркөмдәре— үҙ аллы мәғәнәһе булмаған, һүҙҙәр һәм һөйләмдәр араһында төрлө бәйләнеште белдерә торған һүҙҙәр. Һүҙ төркөмдәренән теркәүес, бәйләүес, киҫәксә, ымлыҡтар.

Лексик мәғәнә яғынан лексикология, семантика, һүҙ формалашыуы, этимология һәм стилистика үҫеше буйынса классификациялана.

Тарихи күҙлектән ҡарағанда, телдең һүҙлек составын тәшкил иткән һүҙҙәр, ғәҙәттә, төрлө сығышлы, үҙаллы һүҙҙәрҙең килеп сығышын тергеҙергә һәләтле терминология һәм этимология предметтарының ҡушылыуы фундаменталь тикшеренеүҙәр өсөн айырыуса перспективалы булып китә.

Фәнни ҡулланыуҙа «һүҙ» төшөнсәһе тел ғилеменең төп төшөнсәһе (аксиомаһы) булып тора. Был төшөнсәнең барлыҡ кинәйәле ҡулланылышы уның кеше эшмәкәрлегенең башҡа өлкәләрендә лә ҡулланылыуына миҫал булып тора. Автор йә үҙ фекеренә тейешле билдә таба алмай, йә яңы билдәләмә индереүҙе кәрәкһеҙ тип һанай. Тимәк, был билдәләмәне теләһә ниндәй күсмә мәғәнәлә ҡулланыу дөйөм аралашыу теле тип һаналырға тейеш, ул грамоталылыҡтан һәм дөйөм белем кимәленән бер ни тиклем тайпылыштарға мөмкинлек бирә. Ҡағиҙә булараҡ, бындай ихтыяж субъектив йәки эмоциональ телмәрҙе кеше тормошоноң айырылғыһыҙ өлөшө итеп күрһәткәндә барлыҡҡа килә.

Һүҙ тураһында дөйөм төшөнсә

Һүҙ, ҡағиҙә булараҡ, телдең йәки телмәр эшмәкәрлегенең төп берәмеге йәки башҡалар менән бер рәттән уларҙың төп берәмектәренең береһе булараҡ кәүҙәләнә. Тел ижтимағи тормоштоң төрлө өлкәләрендә ҡулланыу тапҡанлыҡтан, һүҙ төшөнсәһе һәм уны өйрәнеү тик тел ғилеме менән генә сикләнмәй: әлбиттә, һүҙ шулай уҡ башҡа фәндәрҙең дә иғтибар үҙәгендә, уның сиктәрендә тел йә система, йә кешенең телмәр эшмәкәрлеге булараҡ өйрәнелә; шуға ярашлы һүҙ фәлсәфә, психология, логика һәм фәнни тикшеренеүҙәрҙең башҡа йүнәлештәре сиктәрендә ҡарала. Шул уҡ ваҡытта, йыш ҡына һүҙҙе атомар лингвистик берәмекге итеп интуитив ҡабул итеү арҡаһында, ул билдәһеҙ һәм тәжрибәгә нигеҙләнмәгән (априори) төшөнсә тип һанала; уның теоретик нигеҙе теге йәки был фәнгә ярашлы тормошҡа ашырыу сиктәрендә төҙөлә.

Һүҙҙе, телдең һәм телмәрҙең төп функцияларының ҡайһыһы теге йәки был осраҡта төп функция булыуына ҡарап, төрлөсә ҡарарға мөмкин. Әгәр был төшөнсә аралашыу функцияһы призмаһы аша өйрәнелһә, тейешле күҙлектән һүҙ, ҡағиҙә булараҡ, телмәр ағымының иң бәләкәй әһәмиәтле киҫәге; әгәр тикшеренеүсенең төп иғтибарын дөйөмләштереү функцияһы тәшкил итһә, был йәһәттән һүҙ социаль-ижтимағи практика барышында алынған белемде туплау ысулы йәки формаһы булараҡ (мәҫәлән, тирә-яҡ ысынбарлыҡтың ниндәй ҙә булһа класы йәки күренештәре тураһында) булараҡ ҡарала. Һуңғы күҙлектән ҡарағанда, һүҙ үҙенә бер төрлө абстракт идея, шартлы билдәләү ролен үтәй, телмәрҙең йәки психик эшмәкәрлектең төрлө төрҙәрендә кеше үрҙә телгә алынған объекттар йәки күренештәр класын алмаштыра. Икенсе төрлө әйткәндә, был осраҡта билдәнең айырым осрағы булып тора.

Әгәр, мәҫәлән, тикшеренеүсе һүҙҙең тауыш яғын, йәки, икенсе төрлө әйткәндә, телмәрҙе күҙ уңында тотһа, һөйләүсенең телмәр эшмәкәрлеге барышында һүҙ төрлө кимәлдә эш итергә һәләтле тигән һығымта яһарға мөмкин. Бер яҡтан, һүҙҙең яңғырашы — телмәр ағымының бер өлөшө, ул күрше элементтарҙан пауза менән айырымлана тигән фекер бар (практиканан күренеүенсә, телмәрҙә һүҙҙәрҙең паузаларын айырыу һәр ваҡыт булмай); икенсе яҡтан, һүҙ — телмәрҙе таныу процесында әүҙем ҡулланылған фонологик контроль берәмеге тигән төшөнсә бар — тыңлаусы тыңлау каналы аша килгән мәғлүмәтте эске яҡтан оҡшата (имитирование). Бынан тыш, һүҙҙе һөйләшеүсенең телмәрҙе аңлауының минималь элементы тип аңлатырға мөмкин. (Америка психолингвистикаһында, мәҫәлән, «психологик берәмек» термины ҡулланыла).

Шулай уҡ төрлө тикшеренеүселәр һүҙҙең семантик яғын, йәғни ябай ғына әйткәндә, уның мәғәнәһен, төрлөсә аңлай. Бөтә концепциялар араһында үҙ ваҡытында билдәле америка фәйләсуфы Ч Ул. Моррис һалған идеялар киң таралған; был фекерҙәргә ярашлы, һүҙҙең мәғәнәһе өс төп компоненттан тора, уларҙың һәр береһенең үҙенсәлеге бар һәм ҡалғандары менән айырылғыһыҙ бәйләнештә тора. Ғәҙәттә был өс компонент түбәндәгесә билдәләнә:

1. Прагматик компонент. Прагматика — һүҙҙең бөтә яҡтарының да уртаҡлығы, һүҙҙе теге йәки был телмәр ситуацияһында ғәмәли ҡулланыу мәсьәләләренә бәйләнгән; шул иҫәптән прагматик компонент һүҙҙең мета-сигнал булараҡ физиологик интерпретацияһы предметы сифатында сығыш яһай.

1. Семантик компонент. Был яҡтан тәү сиратта һүҙҙең үҙҙәре билдәләгән предметҡа, йәғни уның денотатына ҡарата мөнәсәбәте мәсьәләһе ҡарала. Шуға ярашлы рәүештә, һүҙҙең предмет йөкмәткеһе һәм предметҡа мөнәсәбәте тураһында һүҙ алып барыу ҙа ҡабул ителә. Икенсе төрлө әйткәндә, был аспектта ниндәй ҙә булһа предметтың, күренештең йәки төшөнсәнең сағылышы, уларҙы сағыштырырлыҡ тел корреляты итеп күҙаллана. Шул уҡ ваҡытта, һүҙ мәғәнәһе менән төшөнсә мәғәнәһе араһында сик уҙғарырға кәрәк; һүҙҙең мәғәнәһе аныҡ шарттарҙа, конкрет ситуацияла һәм билдәле бер контекста тормошҡа ашырыла, йәғни уны ҡулланыу динамикаһынан айырылғыһыҙ, шул уҡ ваҡытта тел билдәһенең семантик аспект төшөнсәһе өсөн уны нығытыуҙың билдәле ижтимағи-тарихи практиканың тәғәйен тел формаһына бәйле булмаған статик продукты.

1. Синтаксис компонент. Һүҙҙең был мәғәнәһе уның шул уҡ телмәр ағымында бирелгән башҡа тел берәмектәренә ҡарата мөнәсәбәте менән туранан-тура бәйләнгән.

Бынан тыш, ҡайһы саҡта тикшеренеүселәр һүҙҙең мәғәнәһен генә түгел, ә асыл мәғәнәһен дә билдәләргә кәрәк тип һанай. Был осраҡта һүҙҙең мәғәнә асылын төҙөү берәмеге, бөтә туған телдә аралашыусылар өсөн үҙгәрешһеҙ һәм объектив булмай һәм, беренсе сиратта, эшмәкәрлектең теге йәки был мотивтарына йәки аныҡ коммуникаторға, йәки ундайҙар төркөмөнә бәйле тип аңлатыла. Үрҙә әйтелгәндәрҙән тыш, һүҙҙең асыл мәғәнәһе төшөнсәһе менән йыш ҡына уның эмоциональ-аффектив буяу кеүек үҙ аллы аспекты тура килә.

Лингвистика күҙлегенән ҡарағанда, һүҙ төшөнсәһе дөйөм ҡабул итерлек һәм уның төрлө аспекттары йыйылмаһын тулыһынса иҫәпкә алырлыҡ ҡайһы бер берҙәм билдәләмәләргә эйә түгел. Хәл шулай уҡ төрлө типологик кластарға ҡараған телдәрҙе һүрәтләгәндә, һүҙҙең бер ниндәй билдәләмәһенең дә (дефиниция) берҙәй уңышлы ҡулланыла алмауы факты менән ҡатмарлаша.Фонетика эсендә, мәҫәлән, һүҙ йыш ҡына бер баҫым менән берләштерелгән өндәр төркөмө тип билдәләнә; әммә бындай аңлатма уңышлы тип таныла алмай, ләкин шул уҡ ваҡытта күҙгә күренеп торған ике баҫымлы берҙәм һүҙҙәр бар — һәм шул уҡ ваҡытта һүҙҙән ҙурлығы буйынса байтаҡҡа юғары булған телмәр ағымының тотош участкалары бер баҫым аҫтында берләштерелеүе мөмкин. Морфология күҙлегенән ҡарағанда, ҡағиҙә булараҡ, һүҙҙе «тотош формалаштырылған» — грамматик һүҙүҙгәреш парадигмаһында бер бөтөн булып сығыш яһаусы берәмек итеп билдәләргә тәҡдим ителә; шуға ҡарамаҫтан, әгәр берәй тел флектив һинд-европа телдәренә ҡарағанда аҙ аңлайышлы морфологик биҙәлешле булһа (тәү сиратта был дефиниция шундайҙарға иҫәпләнгән) — мәҫәлән, уның грамматикаһында сифат үҙгәреше юҡ икән ти, — уға бындай кртерийҙы ҡулланып булмай. Синтаксис күҙлегенән ҡарағанда, һүҙ субституцияға бирелеүсе йәиһә һөйләмдең потенциаль минимумы булараҡ телмәр ағымының әҙ әһәмиәтле өлөшө тип аңлатыла ала. Был критерийҙар, йәнә, бөтә телдәргә ҡарата ҡулланылмай һәм флектив булмаған типтағы телдәрҙә һүҙҙәрҙе дифференциациялауға принципиаль тура килмәй. Ниһайәт, семантика һүҙҙең төрлө билдәләмәләрен тәҡдим итә, әммә асылда, улар, ҡағиҙә булараҡ, бер фекергә ҡайтып ҡала: һүҙҙе телмәр ағымының тирә-яҡтағы ысынбарлыҡтың билдәле бер фрагменты менән бәйләнгән минималь өлөшө итеп аңларға тәҡдим ителә. Бындай билдәләмәләр ҡәтғи түгел һәм шуға күрә һүҙҙе айырыусы формаль критерий сифатында ҡулланыла алмай. Юғарыла тасуирланған проблемаларға бәйле, лингвистик тикшеренеүҙәрҙә йыш ҡына, һүҙҙе тел берәмеге итеп билдәләү дөрөҫмө, тигән глобаль һорау күтәрелә; ҡайһы бер теоретик төшөнсәләр концепциялар (мәҫәлән, дескриптив лингвистика) был төшөнсәне ҡулланыуҙан бөтөнләй баш тарта.

Телгә ҡарата ярашлы идеялар (йәғни һүҙ тулы берәмек итеп билдәләнә алмай һәм уны хәл итеп булмай тигән төшөнсә) лингвистикала күберәк тарала бара. Дөйөм һүҙ тураһында һөйләү урынына, тикшеренеүселәр бер-береһе менән бәйләнгән һәм бер-береһен тулыландырып торған «фонетик һүҙ», «морфологик һүҙ», «лексема» һ.б. төшөнсәләрҙе файҙалана, йәғни һүҙҙәрҙе аңлатыуҙы тел системаһының билдәле бер кимәлдәренә бәйләй. Бөтә был берәмектәрҙең телмәрҙә ҡулланыу уртаҡлығы уларҙың глобаль мәғәнәлә берҙәмлеген тәьмин итә. Был алымдың үҙ ыңғай яҡтары бар: уның ярҙамында башҡа телдәрҙәге һүҙҙәрҙең төрлө осраҡтарына йә эквиваленттарына ҡәтғи аңлатма бирергә мөмкин.

Телдә булған бөтә һүҙҙәр йыйылмаһы уның һүҙлек составы, йәки икенсе төрлө, тезаурус булараҡ билдәләнә. Бөтә тел һүҙҙәренең мәғәнәһе үҙ-ара берҙәм семантик селтәр менән бәйләнгән, тигән фекер бар, әммә бындай бәйләнештәрҙең булыуын әлегә тар тематик төркөмдәргә — семантик ҡырҙарға ҡарата ғына иҫбатлауға өлгәшелде. Һүҙҙәрҙең теге йәки был төрҙәре ысынбарлыҡтың төрлө аспекттары йәки кеше тарафынан билдәле бер формала ҡабул ителгән конкрет характеристикалары менән сағыштырыла; мәҫәлән, исемдәр предметтарға йәки күренештәргә, сифаттар — предметтарҙың үҙенсәлектәренә, сифаттарына һәм уларҙың аныҡ ысынбарлығына, ҡылымдар — предметтар йәки тирә-яҡтағы ысынбарлыҡ күренештәре араһында булған процестарға, ярҙамсы һүҙҙәр предметтар араһындағы бәйләнештәргә һәм мөнәсәбәттәргә һ. б. тап килә. Һүҙҙәрҙе юғарыраҡ тәртип берәмектәренә — берләштереү юлы һүҙбәйләнештәргә, һөйләмдәргә — кеше күҙәткән йәки кисергән донъя тураһындағы фекерҙәр, аңлатмаларҙы, һорауҙарҙы, императивтарҙы берләштереү юлы менән фекер әйтеү, күҙаллауҙар формалаша.

Төп үҙенсәлектәре

Һүҙҙәр менән тәғәйен предметтар һәм ситләтелгән төшөнсәләр төҫмөрләнә, кеше хис-тойғолары һәм ихтыяры сағыла, «көнкүреш мөнәсәбәттәренең дөйөм, абстракт категориялары» һ.б. атала. Шуның менән бергә, һүҙ телдең төп мәғәнәгә эйә булған берәмеге сифатында сығыш яһай. Башҡа телдәр кеүек үк, урыҫ теле лә аралашыу теле булараҡ һүҙҙәр теле булып тора. Айырым һүҙҙәр йәки нығынған фразеологик бәйләнештәр компоненттары сифатында сығыш яһаған һүҙҙәрҙән, грамматик ҡағиҙәләр һәм закондар ярҙамында, һөйләмдәр, ә һуңынан структур-коммуникатив бөтөн булараҡ текст формалаша.

Һүҙ төҙөлөшөнөң ҡатмарлы һәм күп планлы булыуын иҫәпкә алып, хәҙерге тикшеренеүселәр уны тасуирлағанда күп аспектлы анализ тибын, йәғни төрлө тел үҙенсәлектәре суммаһын күрһәтеүҙе файҙалана:

• Фонетик яҡтан биҙәлеш һәм бер баҫымлыҡ (төп баҫымдың булыуы).
• Семантик яҡтан биҙәлгәнлек (лексик, грамматик, структур мәғәнәләргә эйә).
• Номинатив функцияһы (ысынбарлыҡ күренешенең атамаһы һәм уны лексик мәғәнә рәүешендә күҙ алдына килтереү).
• Яңынан тергеҙелеүе (һүҙ — телдең әҙер үҙ аллы берәмеге һәм телмәр ваҡытында һөйләүсе тарафынан яңынан уйлап табылмай, ә телмәр ағымында әйтелә).
• Синтаксик үҙаллылыҡ (айырым әйтелгән фекер итеп ҡулланылыуы; һөйләмдә һүҙҙәрҙе урынлаштырыуҙың сағыштырмаса иркенлеге).
• Эске һыҙыҡлы ойоштороу (һүҙ морфемаларҙан тора).
• Үткәрмәүсәнлек һәм бүленмәүсәнлек (берәмектең ниндәй ҙә булһа элементтарының өҙөлмәүе). бер кем дә - бер кемдән дә һәм башҡаларҙан түгел. Иҫкәрмә: бер кем дә — бер кемдән дә һ. б.
• Маҡсатлы формалаштырылыу.
• Семантик валентлыҡ (башҡа һүҙҙәр менән билдәле семантик, * грамматик закондар буйынса яраша алыу һәләте).
• Лексик-грамматик мөнәсәбәтле булыуы.
• Матдилығы (һүҙҙең өн/график тышсаһы).
• Мәғлүмәтлелеге (ысынбарлыҡ донъяһының күренеше тураһында белем күләме).

Һүҙҙең лексик һәм грамматик мәғәнәләре бар. Лексик мәғәнә — һүҙҙе һөйләүселәрҙең аңында тарихи яҡтан нығытылған объектив ысынбарлыҡтың ниндәй ҙә булһа күренеше менән бәйләү.

Классификацияһы

Мәғәнәһе буйынса

• үҙаллы һүҙҙәр (билдәле бер төшөнсәне аңлатыу);
• ярҙамсы һүҙҙәр (һүҙҙәрҙе бер-береһе менән бәйләү өсөн хеҙмәт итә).

Һүҙ төркөмдәре

Һүҙҙәр телмәрҙең төрлө һүҙ төркөмдәренә бүленә.

Килеп сығышы буйынса

• Төп һүҙҙәр (ата-бабалар телендә теге йәки был формала булған)
• Үҙләштерелгәндәр һүҙҙәр (ҡайһы бер сит телдәрҙән килгән)

Составы буйынса

• Ябай һүҙҙәр
• Ҡушма һүҙҙәр

Ҡулланылышы буйынса

• Дөйөм ҡулланылышлы
• Иҫкергән
• Историзмдар — предметтың юҡҡа сығыуына бәйле иҫкергән (опричник)
• Архаизмдар — икенсе һүҙ менән алмаштырылған (уста)
• Яңы һүҙҙәр — телгә яңы килеп ингәнлектән, һирәк ҡулланыла
• Терминдар — билдәле бер һөнәр кешеләренең үҙҙәре эш иткән төшөнсәләрҙе аңлатыу өсөн ҡулланылған махсус һүҙҙәр
• Арго, жаргон, сленг — ҡайһы бер социаль, профессиональ һәм йәш төркөмдәрҙә формаль булмаған аралашыуҙа ҡулланылған һүҙҙәр
• Ябай телмәр һүҙҙәре — социаль төркөмгә ҡарамаҫтан, аҙ белемле кешеләр ҡуллана
• Табу (тыйылған һүҙҙәр)
• Эвфемизмдар — тыйылғанды алмаштырған һүҙҙәр
• һ.б.

Мәғәнәләре

Һүҙҙең лексик һәм грамматик мәғәнәләре бар. Лексик мәғәнә — һүҙҙе һөйләүселәрҙең аңында тарихи яҡтан нығытылған объектив ысынбарлыҡтың ниндәй ҙә булһа күренеше менән бәйләү.

Күсмә һүҙҙәрҙең төп төрҙәре:

Лексик мәғәнә берҙән-бер булыуы мөмкин (бер мәғәнәне белдергән һүҙҙәрҙе бер мәғәнәле һүҙҙәр тип атайҙар: тәҙрә уйымдары, сыпҡай, муйын, инҡилап һ.б.). Әммә һүҙҙә башҡа лексик мәғәнәләр менән бер рәттән булыуы ла мөмкин (бындай семантикалы һүҙҙәр күп ҡиммәтле һүҙҙәр тип атала: тамыр, кире ҡағыу төшөнкөлөк һәм башҡалар).

Күп мәғәнәлелек (йәки полисемия) бер предметтан икенсеһенә атама икенсеһенә күсереүҙән ғибәрәт. Бындай күсереүҙәр яһала:

1. тура (номинативный);
2. фразеологик яҡтан бәйле;
3. синтаксик яҡтан бәйле.

1. оҡшашлыҡ нигеҙендә;
2. йәнәшәлек буйынса;
3. функция буйынса.

1. метафора (һүҙҙе күсмә мәғәнәлә ике объект йә күренеш буйынса оҡшашлыҡ нигеҙендә ҡулланыу);
2. метонимия (бер объекттың атамаһын икенсе объекттың атамаһы урынына улар араһындағы тышҡы йә эске бәйләнеш нигеҙендә ҡулланыу);
3. синекдоха (өлөштөң атамаһы урынына бөтөн атамаһын ҡулланыу, айырым һәм киреһенсә, дөйөм).

Терминология

• Антонимдар — төрлө яңғырашлы һүҙҙәр, улар ҡапма-ҡаршы, әммә бер-береһенә ҡағылышлы мәғәнәле (ҡалын — йоҡа, бәләкәй — ҙур, алыҫ — яҡын һ. б.).
• Буквализмдар — икенсе телдән тәржемә итеүҙәге хата, был осраҡта һүҙҙең тейешле мәғәнәһе урынына төп йә иң билдәле мәғәнә ҡулланыла: cable — трос (кабель ғына түгел), carton— ҙур булмаған йәшник (картон түгел — cardboard).
• Гипонимдар — объектты (үҙенсәлекте, үҙенсәлекте) класс элементы тип атаған тар мәғәнәле һүҙҙәр: «эт» термины — «йәнлек» терминына ҡарата гипоним, ә «бульдог» термины үҙ сиратында «эт» терминына ҡарата гипоним булып тора.
• Гиперонимдар— башҡа төшөнсәләргә ҡарата дөйөм асылын сағылдырыусы төшөнсәләр: «эт» термины — «бульдог» терминына ҡарата гипероним, ә «йәнлек» — «эт» терминына ҡарата гипероним.
• Квази-синонимдар — уйҙырма синонимдар, өлөшләтә синонимдар — мәғәнәһе буйынса яҡын, әммә бөтә контекстарҙа ла бер-береһен алмаштырып булмай торған һүҙҙәр, синонимдарҙан айырмалы рәүештә, улар теләһә ниндәй контекста ла бер-береһен алмаштырырға тейеш: һуҡмаҡ — юл, төҙөлөш — өй, талант — гений.
• Омографтар — мәғәнәһе буйынса төрлө, әммә яҙмала бер тигеҙ яҙылған һүҙҙәр һәм формалар. Әйтелеүендә омографтар бер-береһенә тауыш менән тап килмәй (замок — замок, он — он һ.б.).
• Омонимия — төрлө мәғәнәгә эйә булған ике йәки унан да күберәк һүҙ (ключ — источник, родник и ключ — инструмент, гаечный ключ; лечу — лететь по небу и лечу — лечить людей һ.б.).
• Омонимдар — Ғәҙәттә, төрлө мәғәнәле пуззәи төрлөсә яңғырай: ағас, йөрәк, кеше, кил, ҡал, ҡурпы, ҡыяр, тойғо, тор, тот, тәҙрә, һөт, эш һ. б. Ләкин телдә бер үк төрлө әйтелеп һәм яҙылып, мәғәнәләре яғынан ныҡ айырылған һүҙҙәр ҙә байтаҡ осрай. Мәҫәлән, ая (дебет яҙыу өсөн булған ҡулайлама) һәм ая (ус

яҫылығындағы үлсәү берәмеғе) һүҙҙәре икеһе лә бер үк төрлө әйтелә һәм яҙыла, әммә мәғәнәләре менән бер-береһенән ныҡ айырыла. Үҙең менән бер үк исем йөрөткән тиҫтереңә аҙаш тип өндәшкән кеүек, бындай һүҙҙәрҙе аҙаш һуҙҙәр тип атарға була. Был осраҡта аҙаш һүҙе фәҡәт күплектә ғенә ҡулланыла: аҙаш кешеләр, аҙаш һуҙҙәр ниндәйҙер бер исем йөрөткән кеше, ниндәйҙер бер һүҙ, шул уҡ исемде йөрөткән икенсе бер кеше йәки шундай уҡ яңғырашлы һәм яҙылышлы икенсе бер һүҙ булмаһа, аҙаш һүҙенең кәрәғе ҡалмай. Шуға ла аҙаш кеше, аҙаш һуҙ тип әйтеп булмай, тик аҙаш кешеләр, аҙаш һуҙҙәр тип кенә әйтерғә мөмкин. Аҙаш һуҙҙәр тел ғилемендә омонимдар (иғтибар итеғеҙ: бында ла һүҙ күплектә ҡулланыла) тип йөрөтөлә. Омоним һүҙе үҙе ғрек теленең homos «бер үк» һәм опута «исем» һүҙҙәренән яһалған. Шулай итеп, омонимдар (аҙаш һуҙҙәр) тип әйтелештәре менән яҙылыштары тап килеп, мәғәнәләре яғынан ныҡ айырылған ике йәки унан артыҡ һүҙҙәрҙе атайҙар.

• Омофондар — төрлө мәғәнәләге һүҙҙәр һәм формалар, улар шулай уҡ бер төрлө итеп әйтелә, әммә яҙма рәүештә төрлөсә һүрәтләнә. Омофондар омоним характерҙа булыуы мөмкин (компания — кампания, Роман — роман һ. б.). Башҡорт телендә әйтелештәре йәки яҙылыштары ғына тап килғән һүҙҙәр бар. Әйтелештәре тап килеп, яҙылыштары менән мәғәнәләре яғынан айырылғандарҙы омофондар (грек теленең homos «бер үк» һәм phone «өн» һүҙҙәренән) тип атайҙар, мәҫәлән: бал (ҡорттоң сәскә һутынан йыйып яһаған татлы ҡуйы матдәһе) — балл (берәй тәбиғәт күренешенең косөн, ҡеүәтен үлсәү берәмеге). Икенселәрен, йәғни яҙылыштары тап килеп, әйтелештәре менән мәғәнәләре яғынан айырылғандарын, омографтар (ғрек теленең homos «бер үк» һәм grapho «яҙам» һүҙҙәренән) тип йөрөтәләр, мәҫәлән: классик (исем) — классик (сифат)
• Омоформалар — һуңғараҡ омонимдар тиғән термин, әйтелештәре менән яҙылыштары тап килеп, мәғәнәләре яғынан ныҡ айырылған, башланғыс формалағы һүҙҙәрғә ғенә түгел, уларҙың башҡа формаларына ла, һүҙҙәрҙең өлөштәренә лә таратыла. Мәҫәлән, ояла һүҙ формаһын ике төрлө мәғәнәле өлөштәргә айырып ҡарарға мөмкин: оя-ла һәм оял-а. Уларҙың икеһе лә башланғыс формала тормай: тәүғеһе оя исеменең урын-ваҡыт килеше формаһы, ә икенсеһе — оял ҡылымының

хәҙерге заман формаһы. Тимәк, улар тик ошо формаларҙа ғына әйтелештәре менән яҙылыштары тап килгән башҡа ике һүҙҙең формалары була. Бындай формаларҙы омоним(ик) формалар (омоформалар) тип йөрөтәләр (тәүге оял-а һүҙендәге -ла ялғауын оя исеменән ҡылым яһаусы ялғау тип тә ҡарарға була, әммә ул саҡ һүҙ башланғыс формала торған һүҙгә әйләнә)

• Паронимдәр — Паронимдар — төрлө яҙылышлы һүҙҙәр, улар бик яҡын, әммә бер төрлө әйтелмәй ((серы — сэры, раут — раунд, парят — парад, банка — банька, отчет — отсчет, будет — будит һ.б.).
• Паронимия — ике фонетик һүҙҙең өлөшләтә тап килеүе, омонимияға һәм был һүҙҙәрҙең ниндәй ҙә булһа үҙ аллы өлөштәренең тап килеүенә тап килә (рассвет — расцвет, весело — весила, шута — шутя, месяца — месится һ.б.).
• Синонимдар — синоним һүҙе грек теленән алынған, ул «исемдәш, бер исемдәге» тигән мәғәнәне аңлата. Синонимлыҡтың нигеҙендә ысынбарлыҡтағы бер үк күренештәрҙе, әйберҙәрҙе, эш-хәрәкәтте төрлө һүҙҙәр менән атау, бер үк төшөнсәне төрлөсә исемләү ята. Шулай итеп, эшхәл һәм күренеш төрлө яҡлап асыла, тулыраҡ һүрәтләнә. Аҙаҡҡы, һуңғы, ахырғы, аҡтыҡ(ҡы). Бөтөп, тамамланып барғандағы, иң артҡы. Айҙың аҙаҡҡы көнө. Аҙнаның һуңғ ы көнө. Ахырғы ышаныс. Аҡтыҡ көс. Аҙаҡҡы һүҙ. һуңғы ынтылыш. Һуңғ ы һулыш. Аҙаҡҡы, һуңғы күберәк ҡулланыла. Был осрашыу Ныязғолдоң аҙаҡҡы өмөтөн ҡаҡшатты (һ. Дәүләтшина). Йә,

туғанҡай, иҫән бул — минең иртәгә ахырғы хөкөм (әкиәттән). [Һандуғас:] Беҙҙәргә был кис аҡтыҡҡы байрам, байрам иткәс тә, итәбеҙ тайран (Д. Юлтый). Февраль — ҡыштың һуңғы айы.

• Синонимия — сходство нескольких слов по значению (труд — работа; безразличие — безучастность — равнодушие — апатия һ.б.).

Әҙәбиәт

• • Современный русский язык / :ru:Шанский, Николай Максимович|Н. М. Шанский, В. В. Иванов. 2-е изд. М.: Просвещение, 1987. 192 с.
  • Русский язык / Виноградов В. В.. 2-е изд. — М.: 1972. — С. 31
  • Аннушкин В. И. Язык — речь — слово в духовной литературе (размышления педагога-словесника)(недоступная ссылка)

Һылтанмалар

• • Лингвистический энциклопедический словарь (1990) / Слово