Ғәфүр

Ғәфүр (элекке исеме Ҡарамалы-Вәлит; рус. Гафурово; Карамалы-Валитово) — Башҡортостандың Туймазы районындағы ауыл. 2009 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны 1022 кеше. Ғәфүр ауыл Советы составына инә. Почта индексы — 452754, ОКАТО коды — 80251817002.

Ауыл
Гафурово башҡ. Ғәфүр
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Туймазы
Ауыл Советы	Ғәфүр
Координаталар	54°31′30″ с. ш. 53°41′46″ в. д.
Халҡы	↗1083 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452754
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 251 817 002
ОКТМО коды	80 651 417 106
ГКГН номеры	0522482
Гафурово

Исеме

Ауылдың исеме Ғафур тигән кеше исеменән алынған. Совет историографияһы рухында яҙылған рәсми версия буйынса, Ғәлим Ғәфүров — граждандар һуғышы геройы, ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры, Туймазы районындағы колхоздың тәүге рәйестәренең береһе.

Тарихы

Ҡыр-йыландарҙың аҫаба ерҙәрендә 1780 йылғы керҙәшлек килешеүе буйынса индерелгән Тамьян улусының Нуғай юлы Муса ауылы башҡҡорттары тарафынан «Ҡарамалы-Вәлит» булараҡ нигеҙ һалына.

Башҡорт һәм татар керҙәштәре торамаһы Ҡарамалы-Вәлит ауылы 8-се тирмәгә ҡарай. Атамаһы гидронимдан һәм антропонимдан, әммә сығанаҡтарҙан Вәлит билдәһеҙ. Халыҡ түбәндәгесә барлыҡҡа килгән: «элек-электән 11 ихатала йылына ихатанан 10-ар тин түләп йәшәгән» Стәрлетамаҡ өйәҙенең Тамъян улусы Муса ауылы (хәҙерге Мәләүез районы Иҫке Муса ауылы) башҡорттары Суракай, Ҡолғанай, Ҡолсура, Ишмөхәмәт Сөйөшевтар, Монасип Чураков, Ниғмәтулла һәм Ғөбәйҙулла Миңлебаевтар, Котло һәм Мәһәҙей Ҡолсуриндар һәм башҡалар 1780 йылдың 17 октябрендә ҡыр-йыландар менән рәсми рәүештә керҙәшлек килешеүе төҙөйҙәр. Ҡыр-йыландар уларҙы 87 һумға индерәләр. 1841 йылда шул башҡорттарҙың вариҫтары бер документҡа тамғаларын ҡуялар йәки ҡул ҡуялар: Мөхәмәтйәр Ҡолғанаев «ҡул ҡуя», Юныс Мағадиев (ҡул ҡуя), Иблий Чураҡаев — тамға, Ғабдулатиф Кулганаев — тамға, Дәүләтша Ҡотлоев — тамға, Инан Хәсәнов (ҡул ҡуя), Сәйфетдин Мөхәмәтшин — тамға, Сатый Аблаев — тамға, Ниғмәтулла Миңлебаев — тамға, Сәйфулла Мөхәмәтшин — тамға, Мусаҡай Шәмсетдинов — тамға, Хәйбулла Ниғмәтуллин — тамға, Зәйнетдин Хәсәнов — тамға. Бурһыҡ (Барсуково) ауылынан Ғабдрәхим Ғабдулкәримов бында 1826 йылдан алып йәшәй.

1780 йылдың 7 авгусында ҡыр-йыландар яһаҡлы татар Ғәбделҡәрим Ҡасанаевҡа 4 ихаталы «иптәштәре менән» Ҡарамалы-Вәлит ауылында йәшәргә рөхсәт итә, уларҙан һәр йорт өсөн икешәр һум һәм тағы ла йыл һайын 10-ар тин оброк ала.

1784 йылдың 4 июнендә, Илсембәт ауылының Ҡыр-Йылан башҡорттары 24 кеше йәшәгән 6 ихата яһаҡлы татарҙарҙы, Ҡарамалы-Вәлит ауылында йәшәүселәрҙең ризалығы менән, аҫабаларға йылына ихатанан 10-ар тин түләү шарты менән «30 йыл дауамында йорт һалырға һәм йәшәргә» тип Ҡарамалы-Вәлит ауылында үҙҙәренә ҡараған аҫаба ерҙәренә индерәләр.

Улар араһында Ғәбдрәшит Ғәбдрахманов, Шәрип Сәғитов, Сәйфулла Балтачев, Шәриф Әсйәнов та була, һуңынан улар типтәр булып китәләр.

Ауылда 1783 йылда — бөтәһе 74 кеше, 1795 йылда — 102, 1816 йылда — 126 (ир-ат), 1834 йылда — 176 (ир-ат), 1850 йылда — 233 (ир-ат), 1859—283 (ир-ат), 1870 йылда — 841 (бөтәһе), 1917 йылда — 2087 (ике енес), 1920 йылда — 1735 кеше йәшәгән.

Дәүләт крәҫтиәндәре ҡатламына ингән яһаҡлы татарҙар Ҡаран-Бишенде, Өйәҙетамаҡ, Мулла, Зиштәк ауылдарынан күсеп килеүселәр иҫәбенә тулылана. 1870 йылда типтәрҙәр башҡорттар составында күрһәтелә, 1920 йылда өҫтөнлөк иткән милләт итеп башҡорттар билдәләнә. Әммә был 1917 йылда халыҡтың яртыһынан ашыуын тәшкил иткән татарҙар һәм типтәрҙәрҙең булмауын аңлатмай.

1812 йылғы Ватан һуғышында 5-се башҡорт полкы составында Мөхәмәҙиәр Ҡолғанаев ҡатнаша, уның «1812 йылғы һуғыш иҫтәлегенә» миҙалы була. Уның улы Әлимғол исемле булған.

XIX быуаттың икенсе яртыһында ауылда мөгәзәйҙәр (2), тимерлек, тирмән булған. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, ел тирмәне, тимерлек, 2 мөгәзәй теркәлгән.

1843 йылда 183 башҡортҡа 16 бот ужым, 976 бот яҙғы иген сәселә. Улар 32 бот картуф ултырталар. 1931 йылдан алып хәҙерге исемен (беренсе колхоз рәйесе Ғ. Ғәфүров хөрмәтенә) йөрөтә.

Хәҙерге осор

Ауылда урта мәктәп, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Спорт‑күңел асыу йәштәр үҙәге бар. Башҡорттар йәшәй (2002).

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	1735
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	1507
1959 йыл 15 ғинуар	1112
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	939
2002 йыл 9 октябрь	990
2010 йыл 14 октябрь	1083

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Милли состав

Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002) мәғлүмәте буйынса — күпселек башҡорттар (79 %) йәшәй.

Географик урыны

Алыҫлығы:

• Район үҙәгенә тиклем (Туймазы): 10 км
• Ауыл Советы үҙәгенә тиклем (Дуҫлыҡ): 11 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Туймазы): 10 км.

Урамдары

Урам исеме:

• Исемһеҙ урам (рус. улица Безымянная)
• Исемһеҙ тыҡрығы (рус. переулок Безымянный)
• Дуҫлыҡ урамы (рус. улица Дружбы)
• Коммунистик тыҡрығы (рус. переулок Коммунистический)
• Коммунистик урамы (рус. улица Коммунистическая)
• Йәштәр урамы (рус. улица Молодежная)
• Тыныс урам (рус. улица Мирная)
• Яңы урам (рус. улица Новая)
• Йәштәр тыҡрығы (рус. переулок Молодежный)
• Яңы тыҡрыҡ (рус. переулок Новый)
• Яңы тыҡрыҡ (рус. переулок Новый)
• Юл буйы урамы (рус. улица Придорожная)
• Таң урамы (рус. улица Рассветная)
• Шишмә урамы (рус. улица Родниковая)
• Миләшле урамы (рус. улица Рябиновая)
• Ҡояшлы урамы (рус. улица Солнечная)
• Мәктәп урамы (рус. улица Школьная)
• Ҡарағайлы урамы (рус. улица Сосновая)
• Мәктәп тыҡрығы (рус. переулок Школьный)
• Социалистик урамы (рус. улица Социалистическая)
• Теплица урамы (рус. улица Тепличная)
• Тын урам (рус. улица Тихая)
• Хеҙмәт урамы (рус. улица Трудовая)
• Икмәк урамы (рус. улица Хлебная)
• Мәктәп урамы (рус. улица Школьная)
• Яҡты урам (рус. улица Ясная)

Билдәле шәхестәре

• Мөхәмәтйәр Ҡолғонаев (1788—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
• Ғарипов Фәнис Аҡбар улы (1946), хеҙмәт ветераны, хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1992—2006 йылдарҙа Туймазы ҡалаһындағы «Санфаянс» заводы директоры; 2017 йылдан район ветерандар советы рәйесе урынбаҫары. Бер нисә саҡырылыш ҡала Советы депутаты. Башҡортостан Республикаһы хеҙмәтләндереү өлкәһенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (1996), Туймазы районының почётлы гражданы (2018). Сығышы менән ошо райондың Ғәфүр ауылынан.

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.

Һылтанмалар

• Ғәфүр // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.  (Тикшерелеү көнө: 9 февраль 2019)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 250. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Ғәфүр // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
• Совет муниципальных образований Республики Башкортостан
• Ғәфүр // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• «Налог Белешмәһе» системаһында Ғәфүр ауылы