Википедия

Ченстохова

Ченстохова (пол. Częstochowa [t͡ʂɛ̃stɔˈxɔva] (i), сил. Czynstochowy), шулай уҡ Ченстохов (рәсәй империяһы составында урыҫ исеме) йәки Ченстохово, Ченстохау (немец варианты) — Польшаның көньяғында, Силезский воеводлығында[7], Варта йылғаһындағы ҡала, Ченстохова административ-территориаль берәмектең (повяттың) баш ҡалаһы һәм ҡала повяты[8]. Польшаның рухи үҙәге һәм мөһим хаж ҡылыу урыны. 2018 йылдың июнендә алынған мәғлүмәттәр буйынса халҡы 223 322 кеше тәшкил итә.

Ченстохова
пол. Częstochowa
Флаг[d]
Логотип
Рәсем
Рәсми атамаһы Częstochowa
ХФА-лағы транскрицияһы [t͡ʂɛ̃stɔ'xɔva]
Нигеҙләүсе Ченстох[d]
Рәсми тел поляк теле
Девиз тексы Częstochowa to dobre miasto
Дәүләт  Польша[1]
Административ үҙәге Ченстоховское воеводство[d] һәм Ченстоховский повет[d]
Административ-территориаль берәмек Силезское воеводство[d]
Сәғәт бүлкәте UTC+1:00[d] һәм UTC+2:00[d]
Халыҡ һаны 213 107 кеше (31 март 2021)[2]
Ир-егеттәр 99 832[3]
Ҡатын-ҡыҙҙар 113 275[4]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 317 метр
Туғандаш ҡала Мариацелль[d], Альтэттинг[d], Фатима[d], Лорето[d], Лурд[d], Пфорцхайм[d], Назарет[d], Сапопан[d], Резекне[d], Саут-Бенд[d], Шяуляй[d], Вифлеем[d], Белосток һәм Оурен[d]
Милке Arena Częstochowa[d] һәм Hala Sportowa Częstochowa[d]
Сиктәш Клобуцк[d], Мыканув[d], Рендзины[d], Мстув[d], Ольштын[d], Почесна[d], Конописка[d], Бляховня[d] һәм Вренчица-Велька[d]
Майҙан 159,71 км²[5]
Почта индексы 42-200 до 42-229
Рәсми сайт czestochowa.pl
Коллаж
Геоморфологическая единица Wyżyna Woźnicko-Wieluńska[d][6] һәм Częstochowa Upland[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты 1220
Лексема-субъект Ошибка Lua в Модуль:Wikidata на строке 301: Неизвестный тип сущности..
Номер тамғаһы коды SC
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы Категория:Похороненные в Ченстохове[d]
Элементтың күренеше өсөн категория Category:Views of Częstochowa[d]
Карта
 Ченстохова Викимилектә

Исеме үҙгәртергә

Польша батшалығының һәм башҡа славян илдәренең географик һүҙлегенә ярашлы, ҡала атамаһы ҡалаға нигеҙ һалыусы Ченстох исеменән, барлыҡҡа килгән, ул рим папаһы Иннокентий Икенсенең Гнезнен документында (буллаһында) телгә алына[9]

Халыҡ этимологияһы буйынса «chowa często się» атамаһы — «йыш йәшенә» тигәнде аңлата.

Тарихы үҙгәртергә

Ченстохова тураһында беренсе тапҡыр 1220 йылда телгә алына, әммә XIV быуатта ҡала була (1370 һәм 1377 йылдар араһында)[10], ә 1826 йылда Ченстохова һәм Ченстоховка ҡалалары берләшә (ҡала статусын 1717 йылда ала). 1793 йыл буйынса Речь Посполитаяла ҡала (Малополь провинцияһы — Краков воеводлығы).

1793 йылдан икенсе бүлеүҙән һуң Пруссияла, 1807—1815 йылдарҙа Варшава герцоглығында (департамент Калиш), 1815—1918 йылдарҙа Поляк Батшалығында (Петроковский губернаһы), 1866 йылдан повят баш ҡалаһы[11]. Беренсе донъя һуғышынан һуң Польша Республикаһында (Келецкий воеводлығы), 1933 йылдан ҡала повяты (административ-территориаль берәмек)[12].

1939 йылда ҡала Германия сигенә яҡын була һәм 1939 йылдың 2-3 сентябрендә баҫып алына, шунан һуң Генерал-губернаторлыҡ составына индерелә. Артабан,немец оккупацияһы администрацияһы тарафынан бында "шталаг № 367" концентрацион лагеры төҙөлә[13].

1942 йылдың апрелендә Ченстоховала йәһүд геттоһы ойошторола (гетто халҡы һаны 48 000 кешегә етә). Ченстохова геттоһын юҡ итеү барышында ихтилал күтәрелә, ул нацистар тарафынан ҡаты баҫтырыла[14]. 1942 йылдың көҙөндә гетто йәһүдтәрен Ченстохова Варта станцияһында поезға тейәйҙәр һәм Треблинка лагерына юҡ итергә ебәрәләр.

1945 йылдың 16-17 ғинуарында Ҡыҙыл армия частәренең ҡыҙыу танк һөжүменән һуң герман ғәскәрҙәре Ченстохованан ҡыуып сығарыла.

1945 йылдан һуң Ченстохова ҡабаттан Келецкий воеводлығына инә (1950 йылға тиклем), һуңыраҡ Катовицкий воеводлығында була (1950—1975)[15]. 1975 йылдан 1998 йылға тиклем Ченстохова Ченстоховский воеводлығының үҙәге була, 1998 йылғы административ реформанан һуң Силезский воеводлығы составына инә.

 
Ҡаланың административ бүленеше

Административ бүленеше үҙгәртергә

Боронғо Ченстохова ҡалаһы һәм Ченстоховка ҡалаһы бер ҡала булып 1826 йылда берләштерелә. Ҙурая барған ҡала һуңыраҡ биҫтәләренең (Страдом, Ракув, Блэшно, Дзбов, Гначин һ.б.) ҡушылыуы арҡаһында киңәйә. Бөгөн Ченстоховала 20 ҡала районы бар.

Иҫтәлекле урындары үҙгәртергә

Ҡала үҙенең 1382 йылдан Ясногорский монастырында һаҡланған мөғжизәле Божья Матерь иконаһы менән данлыҡлы. XVII быуатта поляк-швед һуғышы барышында Ясногорский монастырын обороналау Генрик Сенкевичтың «Потоп» романында тасуирланған. Бөтә ҡала аша, Иҫке ҡаланан Асыҡ тауға көнсығыштан көнбайышҡа ҡарай төп урам: Пресвятая Дева Марияның Аллеяһы тип аталған тура бульвар үтә.

Асыҡ тау музейы үҙгәртергә

  • 600-йыллыҡ музейы (1982 йылда асылған)
  • Хазина һандығы (иконаға тапшырылған бүләктәр)
  • Рыцарь залы
  • Китапхана

Ҡала музейҙары үҙгәртергә

  • Ченстохова ратушаһы
  • Һынлы сәнғәт һәм скульптура галереяһы (Кафедраль, 8)
  • Шиғриәт йорто. Халина Посвятовская музейы (Ясногорский урамы, 23)
  • Ченстохова-Страдом вокзалында тимер юлы тарихы музейы
  • Тимер руда сығарыу музейы, Польшала берҙән-бер музей (Сташица паркы)
  • Этнография павильоны (Сташица паркы)
  • Обсерватория/планетарий (Сташица паркы)

Мәҙәниәт, фән, мәғариф үҙгәртергә

  • Адам Мицкевич исемендәге театр
  • Бронислав Губерман исемендәге филармония
  • Mater Gaude мәҙәниәте үҙәге
  • Сәнғәттәрҙең урта һәм юғары мәктәбе
  • Ченстохова техник университеты
  • Ян Длугош исемендәге академия
  • Полония академияһы
 
Панорама Ченстоховы
  •  
    Ченстохова Божья Матерь иконаһы
  •  
    Ясногорский монастыры ҡапҡалары
  •  
    Генрик Сенкевич һәйкәле
  •  
    Ратуша (хәҙер ҡала музейы)
  •  
    Бөйөк кенәз йорто
  •  
    Сауҙагәр йорто
  •  
    Франкэ йорто
  •  
    Рәсәй империяһының элекке дәүләт банкы
  •  
    Ченстохова Божья Матерь иконаһы сиркәүе (православие)
  •  
    Элекке изге Кирилл һәм Мефодий сиркәүе (хәҙер изге Якуб костёлы)
  •  
    Изге Ырыулыҡ базиликаһы

Ваҡиғалары үҙгәртергә

Ченстоховола рухи һәм донъяуи фестивалдәр даими үтә .  :

  • Ченстохова көндәре. Ҡала фестивале 26 авгусҡа ҡарай үтә һәм бер нисә көн дауам итә (Ченстохова Божья Матерь иконаһы байрамы).
  • 1974 йылдан йыл һайын Халина Посвятовская исемендәге әҙәби конкурс үткәрелә.
  • 1991 йылдан йыл һайын халыҡ-ара «Гаудэ Матер» музыка фестивале үтә[16]
  • 2008 йылдан йыл һайын яҡшы йыр конкурсы — Калина Ендрусик исемендәге фестиваль үтә[17]
  • Hot Jazz Spring классик джаз фестивале йыл һайын уҙғарыла

Транспорты үҙгәртергә

Ченстоховала ике тимер юлы вокзалы бар: Ченстохова особова һәм Ченстохова-Страдом. Беренсеһе уның Варшава-Вена тимер юлы тармағында, икенсеһе Рәсәй Империяһы тимер юлы тармағында урынлашҡан һәм 1846 йылда төҙөлгән (вокзал Мәскәүҙә 1849 йылда асылған).

Климаты үҙгәртергә

Ченстохова уртаса климат зонаһында урынлашҡан. Тәүлегенә уртаса 4 ҡояш сәғәте тура килә. Иң күп инсоляция һаны йылда көн оҙон булғанға күрә, июнгә тура килә

Ченстоховала елһеҙ көндәр һирәк. Йылына уртаса 9,2 % тура килә. Көнбайыш елдәре (18 %) һәм көньяҡ-көнбайыш (18,2 %) елдәре өҫтөнлөк итә. Улар шулай уҡ иң көслө булып тора — 2,2 м/с. Төньяҡ елдәр (7,7 %) һәм төньяҡ-көнсығыш (7,4 %) елдәр һирәк була.

Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Уртаса максимум, °C −1 1 6 14 20 23 24 23 18 12 3 1 12
Уртаса температура, °C −5 −4 2 9 12 17 18 17 14 9 1 −2 7
Уртаса минимум, °C −9 −6 −1 3 7 11 12 10 8 5 −1 −3 3
Яуым-төшөм нормаһы, мм 35 32 33 39 69 80 86 75 48 40 41 37 51
Сығанаҡ: allmetsat[18]

Туғандаш ҡалалар үҙгәртергә

Билдәле кешеләре үҙгәртергә

1991 йылдан бирелгән исемдәр[22].

  • Иоанн Павел II — рим папаһы (1991 йылдың 15 авгусында)
  • Рышард Качоровский — Польша президенты һөргөндә (2003 йылдың 19 майында)
  • Мария-Тереза һәм Пьер Шабон — йәмәғәт эшмәкәрҙәре ( 2008 йылдың 14 июне)
  • Зыгмунт Ролат — йәһүд сығышлы эшҡыуар һәм филантроп (2012 йылдың 26 ғинуарында)

Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә

  • Ясная Гора
  • Ченстоховская икона Божией Матери
  • Дом Великого князя в Ченстохове
  • Ракув — футбольный клуб

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ archINFORM (нем.) — 1994.
  2. ↑ https://bdl.stat.gov.pl/api/v1/data/localities/by-unit/012414664011-0930868?var-id=1639616&format=jsonapi
  3. ↑ https://bdl.stat.gov.pl/api/v1/data/localities/by-unit/012414664011-0930868?var-id=1639617&format=jsonapi
  4. ↑ https://bdl.stat.gov.pl/api/v1/data/localities/by-unit/012414664011-0930868?var-id=1639618&format=jsonapi
  5. ↑ http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2016-r-,7,13.html
  6. ↑ https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Woznicko-Wielunska-Wyzyna;3998130.html
  7. ↑ Шулай булыуға ҡарамаҫтан, воеводство Ченстоховтың Силезский тип ҡарап, уны тарихи / Силезия инмәй, ә ҡарап Бәләкәй Польша, 1915 буйынса 1815 йылдарҙа поляк батшалығы.
  8. ↑ повенок ҡала — ҡала өсөн был хоҡуғы повенок
  9. ↑ «Częstoch» geograficznym w i Słowniku Królestwa innych słowiańskich krajów Polskiego, Tom I (Присутствия — Dereneczna) 1880 r z.
  10. ↑ Был ҡаланың иң яҡшы ченстоховтың — Miasta Urząd Częstochowy
  11. ↑ Słownik historii Polski, Wiedza Powszechna, 1973 Warszawa
  12. ↑ Ziemia Częstochowska, T. 26, 1999 Częstochowa ISBN 83-7098-704-4
  13. ↑ J. Petrzykowski. Stalag 367. Jencow Czestochowie Oboz w. Katowice, 1976
  14. ↑ Ченстохова — Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһынан (рус.)
  15. ↑ 1953 йылда воеводство воеводство катовицкий сталиногрудский исеме менән, 1956 йылда — тағы катовицкий.
  16. ↑ 11
  17. ↑ Festiwal im. Kaliny Jędrusik 2011 йыл 29 май архивланған.
  18. ↑ Климат Ченстоховы, Пальша (пол.). Дата обращения: 7 ғинуар 2008.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Association of Towns awarded The Europe Prize. www.czestochowa.um.gov.pl. Дата обращения: 10 октябрь 2009. 2008 йыл 21 август архивланған.
  20. ↑ Twinning with Palestine. © 1998-2008 The Britain - Palestine Twinning Network. Дата обращения: 29 ноябрь 2008. Архивировано 28 июнь 2012 года. 2012 йыл 28 июнь архивланған.
  21. ↑ ::Bethlehem Municipality:: www.bethlehem-city.org. Дата обращения: 10 октябрь 2009. Архивировано 24 июль 2010 года. 2014 йыл 13 июль архивланған.
  22. ↑ Список почётных граждан Ченстоховы (пол.). UM Częstochowa. Дата обращения: 2 февраль 2016.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Almanach Częstochowy, Częstochowa 1990—2002 ISSN 0860-7362
  • Częstochowa i jej miejsce w kulturze polskiej, Częstochowa 1990
  • Stefan Krakowski, Alfred Czarnota: Dzieje Częstochowy od zarania do czasów współczesnych, Katowice 1964
  • Historyczny atlas Polski, Warszawa 2011 ISBN 978-83-7427-323-7

Һылтанмалар үҙгәртергә

  Портал «Польша»
  Ченстохова Викикитапханала
  Ченстохова Викимилектә
  Ченстохова Викияңылыҡтарҙа
  Ченстохова Викигид
  Проект «Польша»
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ченстохова&oldid=1181349» битенән алынған