Тирлән
Тирлән (рус. Тирлянский) — Башҡортостандың Белорет районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 4427 кеше[2]. Почта индексы — 453530, ОКАТО коды — 80211848001.
| Село | |
| Тирлән рус. Тирлянcкий | |
 | |
| Ил | |
|---|---|
| Федерация субъекты | |
| Муниципаль район | |
| Ауыл советы | |
| Координаталар | |
| Халҡы | |
| Сәғәт бүлкәте | |
| Почта индексы |
453530 |
| Һанлы танытмалар | |
| Автомобиль коды |
02, 102 |
| ОКАТО коды | |
| ОКТМО коды | |
| ГКГН номеры | |
.svg)
Тарихы
үҙгәртергәТирлән ҡасабаһы 1801 йылда Тирлән йылғаһында ярҙамсы «сүкеү станоктары булған завод» төҙөлөшө башланыу менән барлыҡҡа килә, ҡатай ырыуы башҡорттары ере. Тирлән заводына заводсы Дарья Пашкова (Мясникова) нигеҙ һала. 1803 йылдан алып дүрт сүкештә Белорет заводынан килтерелгән суйынды тимергә әйләндергәндәр. Заводта унан ике саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан Березовка ауылынан крәҫтиәндәр эшләгән. Ауылда 243 йорт булған, унда 1125 крәҫтиән йәшәгән. 1866 йылда Тирләндә Березовка ауылы менән бергә 1699 ир-ат һәм 1856 ҡатын-ҡыҙ иҫәпләнгән, 1520 йорт булған. Березовка ауылы һуңынан 1928 йылда Белорет ҡала советына буйһонған Тирлән эшселәр ҡасабаһы составында була[3].
Хәҙерге осор
үҙгәртергә1940 йылдың 2 июненән 2004 йылдың 17 декабренә тиклемге осорҙа Тирлән эшселәр ҡасабаһы РСФСР Юғары Советы Президиумының «БАССР хеҙмәтсәндәре депутаттарының Белорет ҡала советы башҡарма комитетына административ-хужалыҡ йәһәтенән буйһоноу тураһында»ғы указы нигеҙендә Белорет ҡала депутаттары Советына буйһона.
2004 йылдан алып ауыл статусына эйә һәм шул уҡ исемдәге ауыл советы үҙәге булып тора.
- Элемтә һәм телевидение
Ауыл биләмәһендә кәрәҙле операторҙарҙың (Билайн, Мегафон, МТС) вышкалары ҡуйылған һәм эшләй. Мегафон менән МТС-тың дөйөм антеннаһы ауылдың көньяҡ өлөшөндә Беренсе май урамы аҙағында иҫке дауахана районына ҡуйылған.
РФ Һаҡлыҡ банкыһының Беренсе май урамы мөйөшөндә һәм Почта тыҡрығында бер банкоматы бар. Был йортта Рәсәй Федерацияһы почтаһы һәм Рәсәй Һаҡлыҡ банкыһы бүлексәһе урынлашҡан.
Атама этимологияһы
үҙгәртергәТирләнде әллә немецтар, әллә шведтар төҙөгән, шуға күрә атамаһын немец теленән тәржемәләргә кәрәк тип фараз итеүселәр бар, улар «Йәнлектәр иле» тигән «тәржемә» яһап та ҡуйған. Был уйҙырма хатта «Белорет энциклопедияһы» кеүек баҫмаға ла барып ингән (Н. Вавилова мәҡәләһе). Әммә Пётр Иванович Рычков үҙенең «Топография Оренбургская»[4] тигән китабында: «Река Тирлян, она же Терден» тип яҙып ҡалдырған.
Профессор Фирҙәүес Хисамитдинова «Башкирская ойконимия 16-19 веков» тигән китабында Пётр Рычков башҡорт теленең көнсығыш диалектын теркәгән, тип яҙа[5]. Бишенсе рәүиз мәғлүмәттәре буйынса 1795 йылда Тирлән телгә алынмай, унда Берёзовка ауылы күрһәтелгән. «Переписи населённых мест Оренбургской губернии за 1868 год» рәүиз документтарында ҡайһы бер ауылдар ике атамалы тип әйтелә, улар араһында Тирлән заводы — Берёзовка. ХХ быуат башында бында инде Тирлән заводы.
Оло йәштәгеләр һаман әле Тирлән түгел, Кирлән тип һөйләшә. Ҡарҙай һалҡын һыулы Ҡарлан йылғаһынан «Ҡар» — «Ҡарлан» Тирлән атамаһына әйләнеп киткән, тип һанай улар. Белорет ҡалаһының 19-сы быуат яҙыусыһы Григория Белорецкий ҙа былай тип яҙған:
|
С горы камешек скатился
Во Карлянскую реку... |
|
Ҡарландың Тирләнгә әйләнеүен башҡорт телендә лә, урыҫ телендә лә К (Ҡ) өнөнөң Т менән сиратлашыуы күренеше менән аңлатырға мөмкин, был хаҡта Р. Аванесов, О. Донских, П. Кузнецов та яҙған. Ҡарлан — Кырлан-Кирлан-Кирлянь-Тирлян[6]
Халыҡ һаны
үҙгәртергәБөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Халыҡ иҫәбе | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1959[7] | 1970[8] | 1979[9] | 1989[10] | 2002[11] | 2009[12] | 2010[13] |
| 14 034 | ↘12 017 | ↘8948 | ↘8066 | ↘5747 | ↘5257 | ↘4427 |
| 2012[14] | 2013[15] | 2014[16] | 2015[1] | |||
| ↘4357 | ↘4296 | ↘4232 | ↘4218 | |||
Географик урыны
үҙгәртергәБилдәле шәхестәре
үҙгәртергә- Валавин Анатолий Иванович (28.01.1921—17.09.1998), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәр. 1967—1969 йылдарҙа уҡсылар дивизияһы командиры, гвардия генерал-майоры (1968). Ҡыҙыл Байраҡ, өс Ҡыҙыл Йондоҙ һәм 1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордендары кавалеры[18].
- Губин Евгений Иванович (25.02.1923—5.03.1991), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәр, лётчик-штурмовик, подполковник (1975). Советтар Союзы Геройы (1944).
- Кокин Павел Владимирович (21.07.1974), спортсы. 1997—2004 йылдарҙа Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. Еңел атлетика буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (1997). Ярым марафонда Рәсәй чемпионы (2003), халыҡ‑ара марафонда еңеүсе (АҠШ, Кливленд ҡалаһы, 2000), Олимпия уйындарында ҡатнашыусы (2000)[19].
- Оглоблин Иван Васильевич (1.01.1921—13.12.2011), Бөйөк Ватан һуғышы яугире, хәрби осоусы, авиация полкының звено командиры, гвардия полковнигы. Советтар Союзы Геройы.
- Полуэктов Степан Михайлович (1918—14.01.1945), Бөйөк Ватан һуғышында батырҙарса һәләк булған яугир, айырым моторлаштырылған понтон күпер батальоны понтон төҙөүсеһе, ефрейтор. Советтар Союзы Геройы (1943)[20].
- Пугаев Степан Александрович (01.10.1910—28.12.1944), Бөйөк Ватан һуғышында батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкының отделение командиры. Советтар Союзы Геройы.
Бөгөнгө тормошо
үҙгәртергә- 2018 йылдың 4 декабрендә ауылда «Планета» физкультура-һауыҡтырыу комплексы асыла. Уны төҙөү 2016 йылда башланған һәм тулыһынса Социаль маҡсатлы программалар фонды аша «Башнефть» нефть компанияһының хәйриә ярҙамы иҫәбенә финансланған. Объекттың дөйөм хаҡы – 29 миллион һум.
Комплекста баскетбол, волейбол, спорттың башҡа төрҙәре менән шөғөлләнеү мөмкинлеге бар. Ҡыш көнө балалар эргәлә төҙөлгән асыҡ боҙ һырғалағында хоккей уйнай ала[21].
Видеояҙмаларҙа
үҙгәртергәФотогалерея
үҙгәртергә-
Тирлән күренеше -
Тирлән күренеше -
Тирлән күренеше -
Тирлән йылғаһы буйы -
Тирлән йылғаһы аша күпер -
Тирлән юлы
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Иҫтәлекле урындары
үҙгәртергә- Тирлән заводының табаҡ прокатлау станы өсөн маховик - Тирләндең визит карточкаһы. Ул 1915 йылда ҡуйылған[22].
- Иҫке завод харабалары. Ауылдың уртаһында, быуа янында, завод идаралығының емерелгән иҫке бинаһын күрергә мөмкин[23].
- Мезониндар. Мезониндар Рәсәйҙең үҙәк һәм көньяҡ һыҙатында аҙ ҡатлы ағас һәм таш биналарҙың элементы булараҡ рус архитектураһында таралған[24].
- Марюта ташы тауы[25].
Ер-һыу атамалары
үҙгәртергә- Яткил йылғаһы[26]
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
- ↑ Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- ↑ Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 113. — ISBN 978-5-295-04683-4.
- ↑ Рычков П. И. Топография Оренбургской губернии. 1762 г.
- ↑ Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия 16-19 вв.-Уфа: Баш. кн.изд-во, 1991.
- ↑ Имя моё-Тирлян [1] 2014 йыл 6 октябрь архивланған..
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. Архивировано 22 август 2011 года.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано 3 февраль 2012 года.
- ↑ Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан ВПН-2002 и 2009
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан. Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года.
- ↑ Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник / Сост. Р. Ф. Хабиров. — Уфа: Белая Река, 2007. — 416 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-87691-038-7.
- ↑ Тирлян. Наши земляки 2022 йыл 18 ғинуар архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 17 ғинуар 2022)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Кокин Павел Владимирович 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 20 июль 2019)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Полуэктов Степан Михайлович 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 4 декабрь 2018)
- ↑ Белорет районының Тирлән ҡасабаһында физкультура-һауыҡтырыу комплексы асылды. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2018 йыл, 4 декабрь (Тикшерелеү көнө: 4 декабрь 2018)
- ↑ Наш Урал. Достопримечательности Тирляна: гигантское колесо-маховик (рус.). Наш Урал (21 июль 2021). Дата обращения: 29 декабрь 2021.
- ↑ Наш Урал. Достопримечательности Тирляна: плотина и трагедия, связанная с ней (рус.). Наш Урал (19 июль 2021). Дата обращения: 29 декабрь 2021.
- ↑ Наш Урал. Достопримечательности Тирляна: дома с мезонином и другие постройки XIX века (рус.). Наш Урал (20 июль 2021). Дата обращения: 29 декабрь 2021.
- ↑ Наш Урал. Достопримечательность Тирляна: гора Марюткин камень и ее легенды (рус.). Наш Урал (16 июль 2021). Дата обращения: 29 декабрь 2021.
- ↑ Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Камалов А. А. Башкирские географические термины и топонимия.-Уфа: Башиздат «Китап»,1997.
- Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия 16-19 вв.-Уфа: Баш. кн.изд-во, 1991.
- Максютова Н. Х. Башкирские говоры, находящиеся в иноязычном окружении.-Уфа:
- Баскаков Н. А. Принципы выбора признаков для наименования гор у алтайцев. (К проблеме оронимии Горного Алтая). В кн. Исследования по восточной филологии. М., Наука,1974.
- Словарь топонимов Башкирской АССР. Уфа, Баш кн. издат.,1980.*Русско- башкирский словарь водных объектов Респ. Башкортостан.- Уфа: Баш. кн.издат. «Китап». 2005.
- Словарь топонимов Респ. Башкортостан.- Уфа: Баш кн. издат. «Китап», 2002.
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., «Мысль»,1984.
- Матвеев А. К. Вершины Каменного Пояса: Названия гор Урала.-Челябинск: Юж. Урал.
Сығанаҡтар
үҙгәртергә- Сайт Краеведческий Фонд «Наш Урал». Достопримечательности Урала. Башкортостан. Поселок Тирлянский (Тирлян) (рус.) (Тикшерелеү көнө: 4 декабрь 2018)
- «Ураловед». Портал знатоков и любителей Урала. Поселок Тирлянский (Тирлян) (рус.) (Тикшерелеү көнө: 4 декабрь 2018)
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Тирлән // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 17 ғинуар 2022)