Тенишев Әҙһәм Рәхим улы

Тенишев Әҙһәм Рәхим улы (татар. Әдһәм Тенишев; 25 апрель 1921 йыл — 11 июль 2004 йыл) — СССР һәм Рәсәй лингвист-төркиәтсеһе, монголдарҙы өйрәнеүсе. Филология фәндәре докторы, профессор, СССР Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1984). Рәсәй Фәндәр академияһы Тел ғилеме институтының Урал-Алтай телендәре бүлеге мөдире. «Советская тюркология» журналының һәм «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков» күп томлы баҫмаһының баш мөхәррире. Башҡортостан Фәндәр академияһының почётлы академигы (1992). Татарстандың (1997), Башҡортостандың (2000), Ҡалмыҡ Республикаһының (2001) атҡаҙанған фән эшмәкәре.

Тенишев Әҙһәм Рәхим улы
татар. Әдһәм Рәхим улы Тенишев
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Совет Рәсәйе  СССР  Рәсәй
Тыуған көнө	25 апрель 1921({{padleft:1921|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:25|2|0}})
Тыуған урыны	Пенза, Совет Рәсәйе
Вафат булған көнө	11 июль 2004({{padleft:2004|4|0}}-{{padleft:7|2|0}}-{{padleft:11|2|0}}) (83 йәш)
Вафат булған урыны	Мәскәү, Рәсәй
Ерләнгән урыны	Хованск зыяраты[d]
Һөнәр төрө	лингвист, тюрколог, монголовед, тикшеренеүсе, уҡытыусы
Эшмәкәрлек төрө	тел ғилеме, Төркиәт, Монголоведение[d], этнография һәм урало-алтайские языки[d]
Эш урыны	Институт языкознания РАН[d]
Уҡыу йорто	Восточный факультет СПбГУ[d] Мәскәү дәүләт тимер юл университеты[d] Санкт-Петербург дәүләт университеты
Ғилми исеме	профессор[d] һәм РФА ағза-корреспонденты[d]
Ғилми дәрәжә	филология фәндәре докторы[d]
Ғилми етәксе	Малов, Сергей Ефимович[d]
Уҡыусылар	Дыбо Анна Владимировна, Ураҡсин Зиннур Ғәзиз улы һәм Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	орден Турецкой Республики «За заслуги»[d]

Биографияһы

Әҙһәм (Эдхям, Эдгем) Рәхим улы Тенишев 1921 йылдың 25 апрелендә Пензала татар ғаиләһендә тыуа. 10 йәшендә ата-әсәһе Джалал-Абадҡа (Ҡырғыҙ ССР-ы) күсә, буласаҡ ғалим мәктәпте шунда тамамлай.

Ғүмерен тел ғилеме һәм этнография менән бәйләүгә ҡарамаҫтан, уҡырға ингән беренсе юғары уҡыу йорто Мәскәү тимер юл транспорты инженерҙары институты була. Бөйөк Ватан һуғышынан һуң Ә. Р. Тенишев Ленинград дәүләт университетының Көнсығыш факультеты студенты.

1953 йылда уйғыр теле буйынса кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай һәм СССР Фәндәр академияһының Тел ғилеме институтына эшкә урынлаша. Шунан һуң Ҡытай Халыҡ Республикаһына оҙайлы командировкаға бара һәм ошо илдәге төрки телдәр һәм уларҙың диалекттары буйынса материалдар йыя. Мәскәүгә ҡайтып, 1959 йылда боронғо уйғыр, салар, һары уйғыр телдәре һәм уйғыр диалекттары буйынса фәнни хеҙмәттәр яҙа, Ҡытайҙа туплаған материалдарын системалаштыра.

1969 йылда салар теле буйынса докторлыҡ диссертацияһы яҡлай; шулай уҡ был ваҡытта төрки телдәрен һәм боронғо төрки әҙәби ҡомартҡыларын өйрәнеүен дауам итә. Төркиәттә дүрт томлыҡ «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков» монографияһы өҫтөндә коллектив эш башланыуы мәһим ваҡиға була.

Тенишев — 60 фәнни хеҙмәт авторы. Ул Бөрөнғо төрки һүҙлеген төҙөүҙә ҡатнаша. 1995 йылда уның Синьцзян этнография буйынса сәйәхәткә сыға, Тибет һәм Үҙәк Ҡытай буйлап сәйәхәтенең этнографик көндәлеге сыға, унда ул урындағы халыҡтың матди һәм рухи мәҙәниәтен һүрәтләй. 2006 йылда И. Ғ. Ғәләүетдинов менән авторҙашлыҡта яҙған «Башҡорт әҙәби теле тарихының периодизацияһы тураһында» мәҡәләһендә әҙәби башҡорт теленең формалашыуы һәм үҫеше тарихы мәсьәләләрен ҡарай. 2005 йылда ғалимдың ҡатыны Елена Александровна туплаған «Эдгем Рахимович Тенишев. Жизнь и творчество» китабы сыға. Е. А. Тенишева иренең көндәлектәрен һәм ҡиммәтле фоторәсемдәрҙе Кунсткамераға тапшыра.

Мәскәүҙә Хованск зыяратында ерләнгән.

Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре

• Ҡаҙаныштар ордены (Төркиә, 14 ғинуар 1998 йыл).
• «Данакер» ордены (Ҡырғыҙстан, 19 май 2001 йыл).

Хәтер

• Ҡазанда бер урам уның исеме менән атала.

Монографиялары

• Са­лар­ский язык. М., 1963;
• Язык жёлтых уйгуров. — М.: Наука, 1966. — 84 с. — 1700 экз. (в соавт. с Б. Х. Тодаевой).
• Строй саларского языка. — М.: Наука, 1976.
• Строй са­рыг-югур­ско­го язы­ка. М., 1976;
• Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков / Отв. ред. Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 1984—.

[Кн. 1] : Фонетика. — 1984. — 484 с. (в соавт. с Л. С. Левитской, Л. А. Покровской и др.).

[Кн. 2] : Морфология. — 1988. — 557, [3] с. — 2000 экз. — ISBN 5-02-010861-8 (в соавт. с В. Д. Аракиным, Г. Ф. Благовой и др.).

[Кн. 4] : Лексика. — 1997. — 799 с. — 1000 экз. (в соавт. с Г. Ф. Благовой, И. Г. Добродомовым и др.).

Кн. 5 : Региональные реконструкции. — 2002. — 766, [1] с. — ISBN 5-02-022638-6 (в соавт. с Г. Ф. Благовой, Э. А. Груниной и др.).

• Уй­гур­ский диа­лект­ный сло­варь. М., 1990;
• У тюрк­ских на­ро­дов Ки­тая. (Днев­ни­ки 1956—1958 гг.). М., 1995;
• Древ­не­кыр­гыз­ский язык. Биш­кек, 1997;
• Избранные труды. — Уфа, 2006. — Т. 1—2.

Мәҡәләләре

• Воспоминание жёлтых уйгуров о С. Е. Малове // Известия КазССР. — Алма-Ата, 1960. — Т. 1.
• Три новых уйгурских документа из Турфана // Проблемы востоковедения. — 1960. — № 3. — С. 141—150 (в соавт. с Фэн Цзя-шэн).
• Отчёт о поездке к уйгурам, саларам и сарыг югурам // Известия РАН. Серия литературы и языка.. — М., 1961. — Т. 20.
• Этнический и родоплеменной состав народности юйгу // Советская этнография. — 1962. — № 1. — С. 59—66.
• Древнеуйгурские надписи Киргизии // Народы Азии и Африки. — 1964. — № 1. — С. 146—149.
• О языке кыргызов уезда Фуюй (КНР) // Вопросы языкознания. — 1966. — № 1. — С. 88—96. Архивировано из первоисточника 4 апрель 2016.
• О языке калмыков Иссык-Куля // Вопросы языкознания. — 1976. — № 1. — С. 82—87. — ISSN 0373-658X. Архивировано из первоисточника 4 апрель 2016.
• О киргизском литературном языке в донациональный период // Вопросы языкознания. — 1989. — № 5. — С. 32—40. Архивировано из первоисточника 4 апрель 2016.
• Празднование Невруза и Хыдыреллеза в Турции (конец XIX — середина XX в.) // Советская этнография. — 1991. — № 6. — С. 71—80. — ISSN 0038-5050.
• Родословная Тенишевых // Российская провинция XVIII—XX вв. : Материалы всерос. конф. — Пенза, 1996.

Әҙәбиәт

• Дыбо А. В. Член-корреспондент РАН Э. Р. Тенишев // Известия РАН. Серия литературы и языка. 2001. Т. 60. № 3;
• Эдгем Рахимович Тенишев: Жизнь и творчество. 1921—2004 / Сост. Е. А. Тенишева. — Казань: Инсан, 2005. — 128 с. — 1000 экз. — ISBN 5-85840-329-8, ISBN 978-5-85840-329-6.
• Дыбо А. В., Нуриева Фануза Шакуровна. Тенишев Эдхям Рахимович // Казанская лингвистическая школа: Книга первая: Казанская тюркская лингвистическая школа / Сост. М. З. Закиев. — Казань: Татарское книжное издательство, 2008. — С. 270—275. — 424 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-298-01772-5.
• Тенышев Эдхям Рахимович // Телевизионная башня — Улан-Батор. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 34. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.

Һылтанмалар

• Тенишев Әҙһәм Рәхим улы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 21 апрель 2021)
• Профиль Эдхяма Рахимовича Тенишева РФА рәсми сайтында
• Биография 2016 йыл 3 август архивланған. на сайте «Тюркологические публикации»
• Биография 2021 йыл 30 ноябрь архивланған. на сайте «Кумыкский мир»
• Статья в «Чувашской энциклопедии»
• Историческая справка на сайте Архива РАН
• Дыбо А. В., Мусаев К. М., Чеченов А. А. Э. Р. Тенишев (к 70-летию)
• Э. Р. Тенишев (к 80-летию)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 23 ноябрь 2011.
• Дыбо А. В., Шеймович А. В. Эдхям Рахимович Тенишев (1921—2004)
• Эдхям Рахимович Тенишев. Живший как он — остаётся с живыми  (билдәһеҙ). Дата обращения: 23 ноябрь 2011. 2012 йыл 11 ғинуар архивланған.
• Бахревский В. А. Эдхям Тенишев и его наука 2010 йыл 8 ғинуар архивланған.
• Э. Тенишев: человек и учёный  (билдәһеҙ). Дата обращения: 23 ноябрь 2011. Архивировано 12 май 2012 года. 2014 йыл 2 май архивланған.
• Бахмутов А. Кому помешало культурно-историческое наследие князей Тенешевых
• Дыбо А. В., Галяутдинов И. Г., Псянчин Ю. В. Жизнь, отданная науке 2021 йыл 27 ғинуар архивланған.
• Юсупов Р. Тенишев 2016 йыл 4 март архивланған.
• Наследие великого тюрколога 2018 йыл 26 февраль архивланған.

Айырым баҫмалар

• О языке калмыков Иссык-Куля
• К изучению тюркских языков Крыма 2021 йыл 23 ғинуар архивланған.
• Магия древних знаков и чудачество казанского исследователя тюркских алфавитов 2010 йыл 8 ғинуар архивланған. (о работах Ф. К. Мазитова)