Рәсәй Федерацияһы субъекттарында дәүләт һәм рәсми телдәр
Wikimedia-Listn
Рәсәй федерацияһының барлыҡ территорияһында Рәсәй Федерацияһы Конституцияһының 68-се статьяһына ярашлы - дәүләт теле булып урыҫ теле тора. Рәсәй составына ингән Рәсәй Федерацияһы республикалары, Рәсәй Федерацияһы дәүләт теле менән бер рәттән үҙ дәүләт телдәрен билдәләп, ҡулланырға хоҡуҡлы[1]. Конституцияла автономиялы округтарының үҙ дәүләт телен билдәләргә хоҡуғы нығытылмаған булыуға ҡарамаҫтан, округтар был телдәрҙең рәсми статусын үҙ уставтары һәм закондары менән раҫлай.
| Рәсәй Федерацияһы субъекттарында дәүләт һәм рәсми телдәр | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
Рәсәй Федерацияһы республикаларының дәүләт телдәре үҙгәртергә
- абаза теле (Ҡарасай-Черкес Республикаһы).
- адыгэ теле (Адыгея).
- алтай теле (Алтай Республикаһы).
- башҡорт теле (Башҡортостан).
- бүрәт теле (Бурятия).
- ингуш теле (Ингушетия).
- ҡабарҙы-черкес теле (Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы (республика конституцияһында ҡабарҙы теле тип алынған), Ҡарасай-Черкес Республикаһы (республика конституцияһында черкес теле тип алынған)).
- ҡалмыҡ теле (Ҡалмыҡ Республикаһы).
- ҡарасай-балҡар теле (Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы (республика конституцияһында балҡар теле тип алынған), Ҡарасай-Черкес Республикаһы ( республика конституцияһында ҡарасай теле тип алынған)).
- коми теле (Коми Республикаһы).
- ҡырым татар теле (Ҡырым РеспубликаһыРәсәй/Украина[2])[3].
- мари теле (Марий Эл).
- муҡшы теле (Мордовия).
- нуғай теле (Ҡарасай-Черкесия).
- осетин теле (Төньяҡ Осетия).
- татар теле (Татарстан).
- тыва теле (Тыва).
- удмурт теле (Удмуртия).
- украин теле (Ҡырым РеспубликаһыРәсәй/Украина[2])[3].
- хаҡас теле (Хаҡас Республикаһы).
- чечен теле (Чечня).
- сыуаш теле (Сыуашстан).
- эрзә теле (Мордовия).
- яҡут теле (Саха Республикаһы).
- Дағстан телдәре. Дағстан Республикаһы Конституцияһы буйынса республика территорияһында урыҫ теле һәм Дағстандың бөтә халыҡтарының теле дәүләт теле тип һанала[4]. Дағстандың яҙма телдәренә авар теле, агул теле, әзербайжан теле, даргин теле, ҡумыҡ теле, лак теле, лезгин теле, нуғай теле, рутул теле, табасаран теле, тат теле, цахур теле һәм чечен теле инә.
Рәсми статуслы телдәр үҙгәртергә
- бүрәт теле (Байкал аръяғы крайының Ағын Бурят округы). Бүрәт теле край уставына ярашлы урыҫ теле менән бер рәттән ҡулланыла ала [5].
- вепс теле (Карелия Республикаһы). Урындағы үҙидара органдарында файҙаланылыуы мөмкин[6].
- долган теле (Саха Республикаһы). Был халыҡ йәшәгән урындарҙа төбәк рәсми теле тип таныла һәм дәүләт теле менән тиң хоҡуҡта ҡулланыла ала[7].
- ҡаҙаҡ теле (Алтай Республикаһы). Был телдә һөйләшеүселәр компактлы йәшәгән урындарҙа рәсми өлкәлә ҡулланыла [8].
- карел теле (Карелия Республикаһы). Урындағы үҙидара органдарында файҙаланылыуы мөмкин[6].
- коми-пермяк теле (Пермь крайы Коми-Пермяк округы). Рәсми өлкәләрҙә ҡулланылыуы мөмкин [9].
- манси теле (Ханты-Манси автономиялы округы — Югра). Рәсми эш алып барыуҙа аҙ һанлы төп халыҡтарҙың телдәрен ҡулланыуға хоҡуҡтарын файҙаланыу тәьмин ителә[10].
- ненец теле
- Ненец автономиялы округы. Ненецтар йәшәгән урындарҙа рәсми тел тип таныла (2013 йылдың ғинуарынан)[11].
- Ханты-Манси автономиялы округы — Югра. Рәсми эш алып барыуҙа аҙ һанлы төп халыҡтарҙың телдәрен ҡулланыуға хоҡуҡтарын файҙаланыу тәьмин ителә[10].
- Ямал-Ненец автономиялы округы. Төп аҙ һанлы Төньяҡ халыҡтарының ҡәҙимге йәшәгән урындарында рәсми эш алып барыуҙа ҡулланыла ала [12].
- селькуп теле (Ямал - Ненец автономиялы округы). Төп аҙ һанлы Төньяҡ халыҡтарының ҡәҙимге йәшәгән урындарында рәсми эш алып барыуҙа ҡулланыла ала[12].
- чукот теле (Чукот автономиялы округы). Был халыҡ йәшәгән төбәктәрҙә урындағы рәсми тел тип таныла һәм дәүләт телдәре менән бер үк кимәлдә ҡулланыла ала [7].
- фин теле (Карелия Республикаһы). Урындағы үҙидара органдарында файҙаланылыуы мөмкин[6].
- хант теле
- Ханты-Манси автономиялы округы — Югра. Рәсми эш алып барыуҙа аҙ һанлы төп халыҡтарҙың телдәрен ҡулланыуға хоҡуҡтарын файҙаланыу тәьмин ителә[10].
- Ямал-Ненец автономиялы округы. Төп аҙ һанлы Төньяҡ халыҡтарының ҡәҙимге йәшәгән урындарында рәсми эш алып барыуҙа ҡулланыла ала[12].
- эвенк теле (Саха Республикаһы). Был халыҡ йәшәгән төбәктәрҙә урындағы рәсми тел тип таныла һәм дәүләт телдәре менән бер үк кимәлдә ҡулланыла ала [7].
- эвен теле (Саха Республикаһы). Был халыҡ йәшәгән төбәктәрҙә урындағы рәсми тел тип таныла һәм дәүләт телдәре менән бер үк кимәлдә ҡулланыла ала [7].
- юкагир теле (Саха Республикаһы). Был халыҡ йәшәгән төбәктәрҙә урындағы рәсми тел тип таныла һәм дәүләт телдәре менән бер үк кимәлдә ҡулланыла ала [7].
Милли аҙсылыҡтар күпләп йәшәгән урындарҙа уларҙың телдәренең рәсми статусы шулай уҡ Башҡортостан, Марий Эл, Татарстан, Удмуртия, Хакас Республикаһы һәм Чукот автономиялы округы ҡануниәттәрендә билдәләнгән.
Дәүләт органдары сайттары теле үҙгәртергә
| Төҫтәрҙең мәғәнәһе |
|---|
| сайт йәки бөтә сайттары дәүләт телдәрендә |
| сайттар урыҫ телендә генә |
| ике сайттың береһе дәүләт телдәрендә |
| дәүләт органы сайты теле | ||
| Республика | парламент | хөкүмәт |
| Адыгея | урыҫ[13] | урыҫ, адыгэ[14] |
| Алтай | урыҫ[15] | урыҫ[16] |
| Башҡортостан | урыҫ, башҡорт[17] | урыҫ, башҡорт, инглиз[18] |
| Бүрәт Республикаһы | урыҫ, бүрәт[19] | урыҫ, бүрәт, инглиз[20] |
| Дағстан | урыҫ, инглиз[21] | урыҫ[22] |
| Ингушетия | урыҫ[23] | урыҫ[24] |
| Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | урыҫ[25] | урыҫ[26] |
| Ҡалмыҡ Республикаһы | урыҫ[27] | урыҫ[28] |
| Ҡарасай-Черкес Республикаһы | урыҫ[29] | урыҫ[30] |
| Карелия | урыҫ[31] | урыҫ, инглиз, фин[32] |
| Ҡырым | урыҫ[33] | урыҫ[34] |
| Коми | урыҫ, коми[35] | урыҫ[36] |
| Марий Эл | урыҫ[37] | урыҫ[38] |
| Мордовия | урыҫ[39] | урыҫ, эрзә, муҡшы, инглиз[40] |
| Саха | урыҫ[41] | урыҫ, яҡут, инглиз[42] |
| Төньяҡ Осетия | урыҫ[43] | урыҫ[44] |
| Татарстан | урыҫ, татар[45] | урыҫ, татар, инглиз[46] |
| Тыва | урыҫ[47] | урыҫ, яңылыҡтар тыва телендә бар[48] |
| Удмуртия | урыҫ, яңылыҡтар удмурт телендә бар[49] | урыҫ[50] |
| Хаҡас Республикаһы | урыҫ[51] | урыҫ[52] |
| Чечня | урыҫ[53] | урыҫ[54] |
| Сыуашстан | урыҫ, чувашский[55] | урыҫ, сыуаш[56] |
Рәсәй Федерацияһы субъекттары мәктәптәрендә дәүләт ( рәсми) телдәре уҡытыу үҙгәртергә
Урыҫ телен Рәсәй Федерацияһының бөтә мәктәптәрендә лә мотлаҡ рәүештә уҡыталар. Бөтә Рәсәй мәктәптәренең сығарылыш уҡыусылары мотлаҡ рәүештә урыҫ теле буйынса Берҙәм дәүләт имтиханын тапшыра . Шулай уҡ Рәсәй Федерацияһы составындағы республикаларҙың мәктәптәрендә республика дәүләт телдәре лә уҡытыла.
Был телдәрҙең предмет булараҡ статусы 2017 йыл аҙағына ҡарата республикалар ҡануниәтенә бәйле айырыла [57].
2018 йылдың йәйендә Рәсәй Федерацияһы мәктәптәрендә уҡыусыларға республикаларҙың дәүләт телен өйрәнмәҫкә рөхсәт итеүсе федераль закон ҡабул ителде[58].
Шулай уҡ ҡара үҙгәртергә
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Статья 68 Конституции России
- ↑ 2,0 2,1 Был объект Ҡырым ярымутрауы территорияһында урынлашҡан. Ярымутрауҙың ҙур өлөшө был территорияны контролдә тотоусы Рәсәй Федерацияһы һәм Украина араһында территориаль ризаһыҙлыҡ объекты булып тора. Рәсәй Федерацияһының административ-территориаль ҡоролошона ярашлы ярымутрауҙа Рәсәй Федерацияһы субъекттары — Ҡырым Республикаһы Һәм Севастополь федераль әһәмиәтендәге ҡала урынлашҡан. Украинаның административ-территориаль ҡоролошона ярашлы ярымутрауында Ҡырым Автономиялы Республикаһы һәм айырым статуслы Севастополь ҡалаһы урынлашҡан.
- ↑ 3,0 3,1 Договор между Российской Федерацией и Республикой Крым о принятии в Российскую Федерацию Республики Крым и образовании в составе Российской Федерации новых субъектов
- ↑ Глава 1, статья 11
- ↑ Устав Забайкальского края, ст. 108 2016 йыл 14 март архивланған.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Закон Республики Карелия о государственной поддержке карельского, вепсского и финского языков в Республике Карелия. Статья 8, п. 1
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Закон Республики Саха (Якутия) «О телеах в Республике Саха (Якутия)». Глава I, статья 6
- ↑ Закон Республики Алтай «О языках». Глава I, статья 4
- ↑ Устав Пермского края. Статья 42
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Закон о языках коренных малочисленных народов Севера, проживающих на территории ХМАО 2011 йыл 22 июль архивланған.
- ↑ Собрание депутатов НАО приняло в первом чтении законопроект об официальном статусе ненецкого телеа 2012 йыл 15 ноябрь архивланған.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Закон о родных телеах коренных малочисленных народов Севера на территории Ямало-Ненецкого автономного округа 2011 йыл 22 июль архивланған.
- ↑ Государственный Совет-Хасэ Республики Адыгея 2012 йыл 15 ғинуар архивланған.
- ↑ Республика Адыгея — Главная 2011 йыл 15 май архивланған.
- ↑ elkurultay.ru/
- ↑ Республика Алтай
- ↑ Официальный сайт Государственного Собрания — Курултая Республики Башкортостан
- ↑ pravitelstvorb.ru/
- ↑ hural-buryatia.ru/
- ↑ egov-buryatia.ru/
- ↑ nsrd.ru/
- ↑ Правительство РД 2011 йыл 12 май архивланған.
- ↑ Народное Собрание Республики Ингушетия 2017 йыл 6 июль архивланған.
- ↑ Республика Ингушетия — официальный сайт
- ↑ http://www.parlament-kbr.ru/ 2015 йыл 17 ноябрь архивланған.
- ↑ pravitelstvo.kbr.ru/
- ↑ Новости — Народный Хурал (Парламент) Республики Калмыкия
- ↑ Правительство Республики Калмыкия 2017 йыл 13 сентябрь архивланған.
- ↑ Народное Собрание (Парламент) Карачаево-Черкесской Республики 2017 йыл 2 август архивланған.
- ↑ kchr.ru/
- ↑ karelia-zs.ru/
- ↑ Официальный интернет-портал Республики Карелия
- ↑ crimea.gov.ru/
- ↑ rk.gov.ru/
- ↑ gsrk.ru/
- ↑ Официальный Интернет-портал Республики Коми 2019 йыл 30 сентябрь архивланған.
- ↑ parliament.mari.ru/
- ↑ gov.mari.ru/
- ↑ Государственное собрание республики Мордовия 2017 йыл 20 июль архивланған.
- ↑ Официальный портал Правительства Республики Мордовия. Дата обращения: 28 июль 2017. Архивировано из оригинала 3 июль 2007 года.
- ↑ iltumen.ru/
- ↑ Официальный информационный портал Республики Саха (Якутия)
- ↑ parliament-osetia.ru/
- ↑ Главная | Республика Северная Осетия — Алания, официальный портал 2012 йыл 13 февраль архивланған.
- ↑ gossov.tatarstan.ru/
- ↑ prav.tatarstan.ru/
- ↑ Верховный Хурал (парламент) Республики Тыва
- ↑ gov.tuva.ru/
- ↑ Государственный Совет Удмуртской Республики
- ↑ http://www.udmurt.ru/ 2018 йыл 14 октябрь архивланған.
- ↑ Верховный Совет Республики Хакасия 2012 йыл 3 ғинуар архивланған.
- ↑ Добро пожаловать — Правительство Республики Хакасия
- ↑ parlamentchr.ru/
- ↑ chechnya.gov.ru/
- ↑ gs.cap.ru/
- ↑ Главная | Официальный портал органов власти Чувашской Республики 2011 йыл 23 сентябрь архивланған.
- ↑ Федерализм остался только на бумаге
- ↑ или не родной? Как теперь в школах будут учить национальные языки(недоступная ссылка)
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Как и зачем сохранять языки народов России? Константин Замятин, Анника Пасанен,Янне Саарикиви
- Konstantin Zamyatin An Official Status for Minority Languages? 2014
- Одинг, Н. Ю., Юшков, А. О., Савулькин, Л. И. Использование национальных языков как государственных в республиках РФ: правовые и экономические аспекты // Terra Economicus. 2019. Том 17, № 1. С.112-130.