Бүрәт теле
Бүрәт теле (үҙ атамаһы — буряад хэлэн, ᠪᠣᠷᠢᠶᠠᠳ ᠬᠡᠯᠡ) — бүрәттәрҙең милли теле. Бурятия Республикаһы, Усть-Ордынск бүрәт округы һәм Агинск Бүрәт округының дәүләт теле.
| Бүрәт теле | |
 Бүрәт теле таралыуы | |
| Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме |
буряад хэлэн, ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠬᠡᠯᠡᠨ |
|---|---|
| Илдәр | |
| Регионы |
Бурятия, Забайкальский край, Иркутская область, северные аймаки Монголии, Внутренняя Монголия |
| Рәсми статусы |
|
| Идара итеүсе ойошма |
Рәсәйҙә: ИМБТ СО РАН |
| Был телдә һөйләшеүселәр |
318 000-ҙән 369 000 (2002) |
| Статус |
юҡҡа сығыу хәүефе бар (definitely endangered) |
| Классификация | |
| Категория | |
| |
| Әлифба |
кириллица, (в Ҡытайҙа) боронғо монгол яҙмаһы; бүрәт яҙмаһын ҡарағыҙ |
| Тел коды | |
| ГОСТ 7.75–97 |
бур 125 |
| ISO 639-1 |
— |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 |
|
 Был телдә Википедия | |
Классификация мәсьәләләре үҙгәртергә
Монгол телдәренең төньяҡ монгол төркөмө үҙәк монгол төркөмсәһенә ҡарай. Хәҙерге әҙәби бүрәт теле хорин диалекты нигеҙендә формалашҡан.
ISO 639 стандартында макротел булараҡ классификациялана, bua тел коды бар; төбәк телдәренең варианттары өсөн айырым кодтар бүленгән[1]:
bxr— бүрәт (Рәсәй);bxu— бүрәт (Ҡытай);bxm— бүрәт (Монголия).
Лингвогеографияһы үҙгәртергә
Ареалы һәм һаны үҙгәртергә
Рәсәйҙә бүрәт теле Бүрәтстанда, Байкал аръяғы крайында һәм Иркутск өлкәһендә таралған[2].
Төньяҡ Монголияла бүрәттәр Дорнод, Хэнтий, Сэлэнгэ һәм Хувсгел аймаҡтарында Рәсәй сиге буйлап тайга һәм тайга һыҙатына урынлашҡан.
Төньяҡ-көнсығыш Ҡытайҙа баргуттар (бүрәт теленең баргут диалектында һөйләшә торған монголдарҙың субэтник төркөмө тип иҫәпләнә)[3]) һәм шэнэхэн бүрәттәре ҠХР-ның Эске Монголия автономиялы районының Хулун-Буир округында урынлашҡан[прим. 1].
Төрлө мәғлүмәттәр буйынса, бүрәт телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 318 000 — дән 369 000 — гә тиклем[4][прим. 2].
Рәсәйҙә — 218 557 (2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу), Ҡытайҙа — 18 меңгә яҡын[прим. 2][5][прим. 3], Монголияла — 48 мең (45,1 мең бүрәт, шул иҫәптән бүрәттәрҙән айырым иҫәпләнгән бургуттар — 3,0 мең)[6].
2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы, Бүрәт Республикаһы территорияһында халыҡтың 13,7 % ғына бүрәт телендә (2002 йылда 23,6 % ине) һөйләшә.[7] Статистика мәғлүмәттәренә ярашлы, Рәсәйҙә һуңғы тиҫтә йылдарҙа туған телен белгән бүрәттәрҙең өлөшө 81,4 % алып 43,6 % тиклем кәмеүе күҙәтелә.[7]
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ bua | ISO 639-3. Дата обращения: 18 март 2017. Архивировано 23 сентябрь 2017 года.
- ↑ Перепись населения-2010. Дата обращения: 3 сентябрь 2013. Архивировано 9 май 2020 года.
- ↑ Народы мира: историко-этнографический справочник / Гл.ред. Ю. В. Бромлей — М.: Сов. энциклопедия, 1988
- ↑ MultiTree:A Digital Library of Language Relationships. Buryat.
- ↑ Норжин Ц. Qagucin bargu qamig-a aca ireksen bui? // Social Sciences of Inner Mongolia. № 128. 2004. p. 99—105.
- ↑ Перепись населения Монголии 2010 года. Дата обращения: 9 июль 2016. Архивировано 5 март 2017 года.
- ↑ 7,0 7,1 Национальный состав и владение языками, гражданство. Таблица «Национальный состав населения». Всероссийская перепись населения. Итоги Всероссийской переписи населения (2012). Дата обращения: 25 август 2022. Архивировано 8 апрель 2022 года.
Сығанаҡтар үҙгәртергә
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Поппе H. H. Грамматика бурят-монгольского языка. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1938.
- Санжеев Г. Д. Грамматика бурят-монгольского языка. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941. — 188 с.
- Амоголонов Д. Д. Современный бурятский язык: Учебник для высших учебных заведений. — Улан-Удэ: Бурятское книжное изд-во, 1958. — 336 с.
- Бертагаев Т. А., Цыдендамбаев Ц. Б. Грамматика бурятского языка: Синтаксис / Отв. ред. Г. Д. Санжеев. — М.: Изд-во восточной литературы, 1962. — 318 с.
- Грамматика бурятского языка: Фонетика и морфология Архивная копия на Wayback Machine / Под ред. Г. Д. Санжеева. — М.: Изд-во восточной литературы, 1962.
- Рассадин В. И. Очерки по исторической фонетике бурятского языка Архивная копия на Wayback Machine. — М.: Наука, 1982.
- Бурятский язык: Вопросы языкознания и методики преподавания: Материалы регион. науч.-практ. конф., посвящ. 90-летию проф. Д. Д. Амоголонова. — Улан-Удэ: Изд-во БГУ, 2004.
- История развития бурятского языка. — Улан-Удэ: Изд-во Бурятского научного центра СО РАН, 2006. — 136 с.
- Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим. Правила орфографии и пунктуации бурятского языка. — Улан-Удэ: Бэлиг, 2009. — 168 с.
- Буряад хэлэнэй шухала асуудалнууд (Актуальные проблемы бурятского языка). — Улан-Удэ: Бурятского научного центра СО РАН, 2007. — 208 с.
- Бураев И. Д. Становление звукового строя бурятского языка / Отв. ред.: В. М. Наделяев(†), И. Я. Селютина; Рецензенты: Ц. Ц. Цыдыпов, Л. Д. Шагдаров; Бурятский институт общественных наук, Бурятский филиал СО АН СССР. — Новосибирск: Наука. Сибирское отд-ние, 1987. — 184, [1] с. — 700 экз. (обл.)
Һүҙлектәр үҙгәртергә
Первый большой словарь составлен сотрудником Бурят-Монгольского научно-исследовательского института культуры Константином Михайловичем Черемисовым (1899—1982) под редакцией Ц. Б. Цыдендамбаева.
- Бурят-монгольско-русский словарь / Сост. К. М. Черемисов; Под ред. Ц. Б. Цыдендамбаева. — М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1951.
- Русско-бурят-монгольский словарь / Под ред. Ц. Б. Цыдендамбаева. — М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1954. — 750 с.
- Черемисов К. М. Бурятско-русский словарь. — М.: Советская энциклопедия, 1973. — 804 с.
- Бурятско-русский словарь / Л. Д. Шагдаров, К. М. Черемисов. М.: Бэлиг, 2006. Т. 1. 636 с.
- Бурятско-русский словарь / Л. Д. Шагдаров, К. М. Черемисов. М.: Бэлиг, 2008. Т. 2. 708 с.
- Шагдаров Л. Д., Очиров Н. А. Русско-бурятский словарь. — Улан-Удэ: Буряад унэн, 2008. — 904 с.
Һылтанмалар үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 В Китае бурятский язык классифицируется как баргу-бурятский диалект монгольского языка.
- ↑ 2,0 2,1 Приведена численность с учётом баргутов, чей язык квалифицируется некоторыми исследователями как отдельный язык, но это бурятские ученые.
- ↑ Численность баргутов и бурят не может быть определена точно, так как в Китае они учитываются в составе монголов, а их язык квалифицируется как диалект монгольского языка; см. описание монгольского этноса Китая на официальном сайте Народного правительства Китая 2018 йыл 16 август архивланған.
- Бурятский корпус 2015 йыл 23 август архивланған.
- Бурятский язык: Луч Венеры, затмение звезды и похищенное счастье 2020 йыл 16 декабрь архивланған.