Ҡумыҡ теле
Ҡумыҡ теле (үҙатамалары — къумукъ тил, qumuq til, рус. кумы́кский язы́к) — Дағстанда, Чечняның төньяҡ-көнбайышында һәм Төньяҡ Осетияның Моздок районында йәшәгән ҡумыҡтарҙың теле.
| Ҡумыҡ теле | |
| ҡум. къумукъ тил ҡум. Къумукъ | |
| Ҡыҫҡаса атамаһы | хъуымыхъхъаг |
|---|---|
| Дәүләт |
 Рәсәй[1] |
| Барлыҡҡа килгән | Дағстан, Ҡумыҡтар, Чечен Республикаһы һәм Төньяҡ Осетия — Алания |
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр |
| Яҙыу | кумыкская письменность[d], Кирил алфавиты, Латин алфавиты һәм ғәрәп яҙыуы[d] |
| Телдә һөйләшеүселәр | 426 212 кеше (2010)[2] |
| Телдең ЮНЕСКО статусы | бирешеүсән[d][3] |
| Ethnologue каталогында тел статусы | 5 Developing[d][4] |
| Тасуирлау биттәре | turkic.elegantlexicon.com/… |
| Wikimedia Incubator URL | incubator.wikimedia.org/… |
| Викимедиа проекттарында тел коды | kum |
Төрки телдәрҙең ҡыпсаҡ төркөмөнә ҡараған тел. Был телдә һөйләшеүселәр һаны — яҡынса 450—500 мең кеше.
Ҡумыҡ теле — Дағстан телдәре араһында алты «әҙәби телдең» береһе. Ҡумыҡ телендә «Ёлдаш» гәзите нәшер ителә.
Тарихы
үҙгәртергәҠумыҡ теленең барлыҡҡа килеү ваҡыты әлегә тиклем асыҡланмаған. Ул монгол-татар осорона тиклем нигеҙләнгән булған тигән фараз йәшәй (XIII быуатҡа тиклем).
Ҡумыҡ теле Дағстандың боронғо әҙәби яҙма телдәренең береһе булып тора. XX быуат дауамында ҡумыҡ теле яҙмаһы дүрт тапҡыр үҙгәртелә: традицион ғәрәп графикаһы 1920-се йылдар башында үҙгәртелә; 1929 йылда башта уны латин алфавиты алмаштыра , ә артабан, 1938 йылда — кириллицаға күсәләр. Кириллица алфавиты ла 1940—1950 йылдарҙа үҙгәртелә.
Ҡумыҡ теленә иң яҡыны — ҡарасай-балҡар, ҡырымтатар һәм ҡараим телдәре[5].
Ҡумыҡтар араһында шулай уҡ урыҫ һәм төрөк телдәре таралған (төрөксә XIX -ХХ быуаттың беренсе яртыһында күсеп килгәндәр тоҡомо һөйләшә).
Ҡумыҡ теле төньяҡ-көнсығыш Кавказ менән рус хакимиәте мөнәсәбәттәрендә рәсми тел булып торған[6]. Шулай уҡ бары ҡумыҡ теленә ҡарата «мосолман теле» тигән лингвоним (бусурман тил) ҡулланылған[7].
Таулылар эмиграцияһы
үҙгәртергә1935 йылда Кавказ Бойондороҡһоҙ комитетының телдәр комиссияһы һәм Варшава Көнсығыш телдәр институты съезының тикшернеү һөҙөмтәләре буйынса ҡумыҡ теле «бөтә Төньяҡ Кавказ ҡәбиләләре өсөн уртаҡ ҡәбилә теле» тип һайлап алынған[8].
Яҙмаһы
үҙгәртергәХәҙерге заман ҡумыҡ алфавиты: А а, Б б, В в, Г г, Гъ гъ, Гь гь, Д д, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Й й, К к, Къ къ, Л л, М м, Н н, Нг нг, О о, Оь оь, П п, Р р, С с, Т т, У у, Уь уь, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я.
| А а | а | П п | пe |
| Б б | бe | Р р | эр |
| В в | вe | С с | эс |
| Г г | гe | Т т | тe |
| Гъ гъ | гъa | У у | у |
| Гь гь | гьe | Уь уь | уь |
| Д д | дe | Ф ф | эф |
| Е е | e | Х х | хa |
| Ё ё | ё | Ц ц | цe |
| Ж ж | жe | Ч ч | чe |
| З з | зe | Ш ш | шa |
| И и | и | Щ щ | щa |
| Й й | къысгъа и | Ъ ъ | къатты белги |
| К к | кe | Ы ы | ы |
| Къ къ | къa | Ь ь | йымышакъ белги |
| Л л | эл | Э э | э |
| М м | эм | Ю ю | ю |
| Н н | эн | Я я | я |
| Нг нг | энг | ||
| О о | o | ||
| Оь оь | оь |
Хәҙерге заман латиницаһы
үҙгәртергә1991 йылда ҡумыҡ вәкилдәре Дөйөм төрки алфавит ҡабул итеүҙә ҡатнаша[9], ул хәҙерге мәлдә популярлаша бара[10].
| Латиница нигеҙендә ҡумыҡ алфавиты[9] | ||
| Латиница | Кириллица | МФА |
| A a | А а | ⟨a⟩ |
| B b | Б б | ⟨b⟩ |
| C c | Ж ж | ⟨d͡ʒ⟩ |
| Ç ç | Ч ч | ⟨t͡ʃ⟩ |
| D d | Д д | ⟨d⟩ |
| E e | Э э | ⟨e⟩, ⟨æ⟩ |
| G g | Г г | ⟨ɡ⟩ |
| Ğ ğ | Гъ гъ | ⟨ʁ⟩ |
| H h | Гь гь | ⟨h⟩ |
| İ i | И и | ⟨i⟩ |
| I ı | Ы ы | ⟨ɯ⟩ |
| Y y | Й й | ⟨j⟩ |
| J j | Ж ж | ⟨ʒ⟩ |
| K k | К к | ⟨k⟩ |
| Q q | Къ къ | ⟨q⟩ |
| L l | Л л | ⟨l⟩ |
| M m | М м | ⟨m⟩ |
| N n | Н н | ⟨n⟩ |
| Ñ ñ | Нг нг | ⟨ŋ⟩ |
| O o | О о | ⟨o⟩ |
| Ö ö | Оь оь | ⟨ø⟩ |
| P p | П п | ⟨p⟩ |
| F f | Ф ф | ⟨f⟩ |
| R r | Р р | ⟨r⟩ |
| S s | С с | ⟨s⟩ |
| Ş ş | Ш ш | ⟨ʃ⟩ |
| T t | Т т | ⟨t⟩ |
| U u | У у | ⟨u⟩ |
| Ü ü | Уь уь | ⟨y⟩ |
| V v | В в | ⟨v⟩ |
| W w | В в | ⟨w⟩ |
| X x | х х | ⟨x⟩ |
| Z z | З з | ⟨z⟩ |
| Ä ä | я либо а | ⟨æ⟩ |
| ʼ | Ъ ъ | ⟨ʔ⟩, ⟨ʕ⟩ |
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ ScriptSource - Russian Federation
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ↑ Кумыкский энциклопедический словарь. Махачкала. 2012. С. 218.
- ↑ Ярцева В. Н. и др. (ред.) Языки Российской Федерации и соседних государств. Том 2. К-Р, стр. 183
- ↑ Ярцева В. Н. и др. (ред.) Языки Российской Федерации и соседних государств. Том 2. К-Р, стр. 182
- ↑ Казбекова З. Г. Дагестан в европейской литературе. Махачкала. 1987
- ↑ 9,0 9,1 Milletlerarası Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu, 18-20 Kasım 1991 (Istanbul, Turkey, 1992), страница 67
- ↑ https://www.ethnologue.com/language/kum
Библиография
үҙгәртергә- Н. К. Дмитриев. Грамматика кумыкского языка. — М., 1940.
- Русско-кумыкский словарь. Бамматов З. З. — Махачкала. 1960.
- Русско-кумыкский словарь. ред. Бамматов Б. Г. — Махачкала. 1997.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- кумыкский-язык.рф 2020 йыл 24 февраль архивланған. Обучающая литература, электронный словарь с поиском, интересные книги и форум
- Выходящая в Дагестане на кумыкском языке газета «Ёлдаш» (архив последних номеров)
- Кумыкский язык на сайте «Языки народов России»
- Русско-кумыкский словарь (1960)(недоступная ссылка) (DjVu, tiff)
- Священные Писания на кумыкском языке 2014 йыл 1 февраль архивланған.