Ҡарасай-балҡар теле
Ҡарасай-балҡар теле (рус. Карача́ево-балка́рский, (ҡарасай, балҡар) теле (къарачай-малкъар тил, таулу тил) — Төньяҡ Кавказдағы төрки телле ҡарасайҙар һәм балҡарҙар ҡулланған тел. Хәҙерге атамаһы 1950 йылдарҙа ҡабул ителә, элгәре тау-татар, тау төрки тип атала, сығатай теле тип тә йөрөтөлә[4].
| Ҡарасай-балҡар теле | |
| ҡарас.-балҡ. Къарачай-малкъар тил ҡарас.-балҡ. qaraçay-malqar ҡарас.-балҡ. Къарачай-Малкъар тил ҡарас.-балҡ. Таулу тил ҡарас.-балҡ. Qaraçay-Malqar til ҡарас.-балҡ. Tawlu til | |
| Ҡыҫҡаса атамаһы | qaraçay-balkarca һәм хъæрæсейаг-балхъайраг |
|---|---|
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр |
| Яҙыу | Кирил алфавиты һәм Латин алфавиты |
| Телдә һөйләшеүселәр |
305 364 кеше (2010)[1], 310 400 кеше (2010)[2] |
| Телдең ЮНЕСКО статусы | бирешеүсән[d][3] |
| Состояние языка в каталоге Ethnologue | 5 Developing[d][2] |
| Барлыҡҡа килгән | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы һәм Ҡарасай-Черкес Республикаһы |
| Викимедиа проекттарында тел коды | krc |
Социолингвистик хәл торошоҮҙгәртергә
2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса, Рәсәй Федерацияһында 305 364 кеше балҡарса һөйләшә.
Ethnologue сайты мәғлүмәттәре буйынса донъяла балҡар теллеләр — 310 730. Рәсәйҙән ситтә ҡарасай-балҡар теле Төркиәлә таралған, ҡайһы бер европа илдәрендә, АҠШ-та таралған.
Ҡарасай-балҡар теле Ҡарасай-Черкес[5] һәм Ҡабарҙы-Балҡар Республикаларында дәүләт телдәренең береһе булып тора [6]. Беренсеһендә ул - ҡарасай (карач.-балк. къарачай тил), икенсеһендә балҡар (карач.-балк. малкъар тил) тип атала.
Ҡарасай-балҡар телендә «Заман »[7] һәм «Къарачай» гәзиттәре[8], «Минги тау» журналы [7], шулай уҡ балалар өсөн «Нюр»[7] һәм «Илячин»[8] баҫмалары нәшер ителә. Ҡөрьән ҡарасай-балҡар теленә тәржемә ителгән.
ЯҙмаһыҮҙгәртергә
1920-се йылдарға тиклем ғәрәп яҙма системаһы яраҡлаштырып ҡулланылған. Типография ысулы менән баҫтырып сығарылған ҡарасай-балҡар телендәге иң беренсе табылған китап XIX быуат башына ҡарай[9][10].
Ҡарасай-балҡар әлифбаһын латин һәм рус хәрефтәре менән эшләргә ынтылыш 1880-се йылдарҙа башлана. 1924-1939: латиница нигеҙендәге орфография. 1939-ҙан — кириллица нигеҙендә алфавит[11].
Ҡарасай-балҡар әлифбаһы хәҙер кириллица нигеҙендә генә йөрөтөлә[12].
Латин әлифбаһыҮҙгәртергә
1924 йылда ҡарасай-балҡар теле өсөн латин әлифбаһы кабул ителә:
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ƣ ƣ | I i | J j | K k | Q q | L l | M m | N n |
| Ꞩ ꞩ | O o | Ө ө | P p | R r | S s | Ş ş | T t |
| Ь ь | U u | V v | Y y | X x | Z z | Ƶ ƶ |
1926 йылда әлифбаға Ꞑꞑ, H h, W w хәрефтәре өҫтәлә.
Хәҙерге ҡарасай-балҡар әлифбаһыҮҙгәртергә
| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Д д | Дж дж | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Къ къ | Л л |
| М м | Н н | Нг нг | О о | П п | Р р | С с | Т т |
| У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | ь | Э э | Ю ю | Я я |
ИҫкәрмәләрҮҙгәртергә
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года
- ↑ 2,0 2,1 Ethnologue — 25 — Dallas, Texas: SIL International, 2022.
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Коряков, 2010
- ↑ Закон «О языках народов Карачаево-Черкесской Республики», 1996 2013 йылдың 4 июнь көнөндә архивланған.
- ↑ Закон «О языках народов Кабардино-Балкарской Республики», 1995 2010 йылдың 13 ғинуар көнөндә архивланған.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Издаются в Кабардино-Балкарии
- ↑ 8,0 8,1 Издаются в Карачаево-Черкесии
- ↑ Журнал «Bibliotheca Sacra». 1881. Т. 38. С. 657
- ↑ Карачаевцы. Балкарцы (Отв. ред. М. Д. Каракетов, Х.-М. А. Сабанчиев). М.: Наука. 2014. С. 123
- ↑ Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. М., 1972
- ↑ Кругосвет
СығанаҡтарҮҙгәртергә
- Боровков А. К. Карачаево-балкарский язык. Л., 1934.
- Акбаев Ш. Х. . Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. — Черкесск, 1963.
- Алиев У. Б. Синтаксис карачаево-балкарского языка. М., 1973.
- Аппаев А. М. Диалекты балкарского языка в их отношении к балкарскому литературному языку. Нальчик, 1960.
- Ахматов И. Х. Карачаево-балкарский язык. Синтаксис. Ч. 2. Нальчик, 1992.
- Гочиева С. А. Наречия в карачаево-балкарском языке. Нальчик, 1983.
- Грамматика карачево-балкарского литературного языка. Ч. 1. Фонетика и морфология. М., 1979.
- Грамматика карачаево-балкарского языка. Под ред. Н. А. Баскакова. Нальчик, 1966.
- Грамматика карачаево-балкарского языка. Фонетика. Морфология. Синтаксис. Нальчик, 1976.
- Карачаево-балкарско-русский словарь. Под ред. Э. Р. Тенишева. М., 1965.
- Къарачай-малкъар тилни грамматикасы. Нальчик, 1970.
- Отаров И. М. Лексикология карачаево-балкарского языка. Нальчик, 1982.
- Русско-карачаево-балкарский словарь. Нальчик, 1970.
- Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 1. — Нальчик: Эль-Фа, 1995. — 2150 с.
- Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 2. — Нальчик: Эль-Фа, 2002. — 1168 с.
- Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 3. — Нальчик: Эль-Фа, 2005. — 1158 с.
- Урусбиев И. Х. Спряжение глагола в карачаево-балкарском языке. Черкесск, 1963.
- Хабичев М. А. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1989.
- Хабичев М. А. Карачаево-балкарское именное формообразование. Черкесск, 1991.
- Хаджилаев Х.-М. И. Очерки карачаево-балкарской лексикология. Черкесск, 1970.
- Чеченов А. А. Историческая фонетика карачаево-балкарского языка. М., 1996.
- Чеченов А. А. Проблемы формирования языка карачаевцев и балкарцев. М., 1996.
- Steve Seegmiller Karachay — Lincom Europa, 1996
- В. И. Филоненко Грамматика балкарского языка (фонетика и морфология) — Кабардино-балкарское государственное издательство, 1940
- Е. А. Лютикова, С. Г. Татевосов, М. Ю. Иванов, А. Г. Пазельская, А. Б. Шлуинский Структура события и семантика глагола в карачаево-балкарском языке — М.: ИМ-ЛИ РАН, 2006.
- Материалы, предоставленные балкарской экспедией ОТиПЛа МГУ (хэндауты и проч.)
ҺылтанмаларҮҙгәртергә
- Ҡарасай-балҡар теле // Энциклопедия «Кругосвет».
- Karachay-Balkar // ethnologue.com
- Коряков Ю. Б. Языки, наречия, диалекты, говоры Российской Федерации // Обзор по запросу Комитета по делам национальностей Государственной Думы РФ, 2010.
- Полина Сурнина. Максим Суханов стал митрополитом. Сноб.ru (14 сентября 2010). Дата обращения: 30 апрель 2012. Архивировано 19 сентябрь 2012 года. 2012 йылдың 9 август көнөндә архивланған.
- Всероссийская перепись населения 2002 года. Распространенность владения языками (кроме русского)