Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы

Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы (әзерб. Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы) — Әзербайжан ССР-ы составындағы автономиялы республика. 1924 йылдың 9 февралендә ойошторола.

Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы
рус. Нахичева́нская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика
әзерб. Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы
БайраҡГерб
Нигеҙләү датаһы 16 март 1921
Рәсми атамаһы Нахичева́нская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика һәм Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы
Ҡыҫҡаса атамаһы Naxçıvan MSSR һәм Нахичеванская АССР
Рәсми тел Әзербайжан теле һәм урыҫ теле
Донъя ҡитғаһы Азия
Дәүләт  СССР
 Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы
 Әзербайжан
Административ үҙәк Нахчиван
Административ-территориаль берәмек Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы һәм Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһы[d]
Хәҙерге административ берәмек сиктәрендә урынлашҡан Нахичеван Автономиялы Республикаһы
Халыҡ һаны 293 875 кеше (1989)
Валюта Совет һумы[d]
Алдағы Нахичеванский автономный край[d]
Алмаштырылған Нахичеван Автономиялы Республикаһы
Алыштырған Әзербайжан Демократик Республикаһы[d]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата 17 ноябрь 1990
Майҙан 5500 км²
Урынлашыу картаһы
Рәсми дине атеизм
Карта

СССР почта маркаһы. Нахичеван АССР-ының 50 йыллығы айҡанлы сығарылған.

1920 йылда төбәктә Ҡыҙыл Армия частары тора. Ошо йылдың 28 июлендә Нахичеван Совет Социалистик Республикаһы ойошторола. 1923 йылдың 27февралендә ул Нахичеван автономиялы крайы итеп үҙгәртелә һәм шул уҡ йылдың 16 июнендә ул Әзербайжан ССР-ы составына индерелә. 1924 йылдың 9 февралендә Нахичеван автономиялы крайы Нахичеван Автономиялы Социалистик Совет Республикаһы итеп үҙгәртелә[1].

1936 йылдың 5 декабрендә, СССР-ҙың яңы Конституцияһына ярашлы, республика исеме «Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы» тип үҙгәртелә. 1990 йылдың 17 ноябренән — яңы Нахичеван Автономиялы Республикаһы атамаһы менән Әзербайжан Республикаһы составына инә[2][3].

Нахичеван АССР-ының 1937 йылда ғәмәлгә индерелгән флагы. Унда әзербайжан һәм әрмән телдәрендә «Нахичеван АССР-ы» тип яҙылған.

Кавказ тауҙарының көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. Майҙаны — 5,5 мең км² (Әзербайжан ССР-ы территорияһының 6,4 проценты). Халҡы — 2015 йылдың ғинуарына 439 800 кеше [4], ә 2009 йылғы иҫәп алыу буйынса 398 323 кеше, уларҙың 99,6 процентын әзербайжандар, 0,3 процентын — курдтар тәшкил итә. 1973 йылдың 1 ғинуарына республикала 215 мең кеше йәшәгән (Әзербайжан ССР-ындағы халыҡтың 4 проценты). Биш административ районға бүленгән, өс ҡала һәм ҡала тибындағы өс ҡасаба була. Әзербайжан телендә «Шарг гапысы» республика һәм рус телендә «Советская Нахичевань» гәзиттәре сыға.

Республиканың баш ҡалаһы — Нахчиван.

Дәүләт төҙөлөшө

үҙгәртергә

Нахичеван АССР-ы — эшсе һәм крәҫтиәндәрҙең социалистик дәүләте, Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы. Нахичеван АССР-ы Конституцияһы Советтарҙың сираттан тыш 10-сы Бөтә Нахичеван съезы тарафынан 1937 йылдың 18 сентябрендә ҡабул ителә[1].

Дәүләт власының юғары органдары — Нахичеван АССР-ының 2 мең кешенән 1 депутат нормаһы менән дүрт йылға һайланған бер палаталы Юғары Советы һәм уның Президиумы. Юғары Совет республика хөкүмәтен — Министрҙар Советын төҙөй[1].

СССР Юғары Советының Милләттәр Советында Нахичеван АССР-ынан 11 депутат вәкил була. Дәүләт власының урындағы органдары — хеҙмәтсәндәр депутаттарының район, ҡала, ҡасаба һәм ауыл Советтары халыҡ тарафынан ике йылға һайлана[1].

Нахичеван АССР-ының Юғары Советы 5 йыллыҡ срокка республиканың Юғары судын һайлай, ул 2 суд коллегияһынан (енәйәт эштәре һәм граждан эштәре буйынса) һәм Юғары суд Президиумынан тора. Нахичеван АССР-ы СССР-ҙың Генераль прокуроры тарафынан 5 йыллыҡ срокка тәғәйенләнә[1].

Республикалағы партия власты

үҙгәртергә

КПСС-тың Нахичеван өлкә комитеты — 1920—1991 йылдарҙа республикала партияның юғары органы һанала, ә өлкә комиттеттың беренсе секретары республикала иң юғары вазифа биләүсе кеше була. Был вазифа 1920 йылда булдырыла һәм 1991 йылда бөтөрөлә. Беренсе секретарҙы КПСС Үҙәк Комитеты Политбюроһы йә КПСС Үҙәк Комитетының Генераль секретары тәғәйенләй.

КПСС-тың Нахичеван өлкә комитетының беренсе секретарҙары

үҙгәртергә
ФИО вазифалағы ваҡыты йәшәү йылдары
Башы Аҙағы
Беренсе секретарь
? 1920 1921
Велибеков Багатур Касум оглы 1921 1921 1894-1938
Таиров Юсиф Паша оглы 1921 1925
Шахбазов Алескер Аббас оглы 1925 ? 1888-1973
Джаров Али ? ?
Волков Василий Алексеевич 1929 1929 1889-1939
Тагиев Ибрагим Таги оглы
Рагимов Ага Верди Хаджи Ярали оглы 1929
Велибеков Багатур Касум оглы ? 1933 1894-1938
Мамедов Али Кара Яхья оглы 1933 1933
Мехтиев Мехти Адигёзал оглы 1935? Декабрь 1936 ?-1937
Рахманов Гасан Али Паша оглы ? 1937
Султанов Султан Теймур оглы 1937
Назаров Ибрагим Алиевич 1938
Исмаилов Кязим Гейдар оглы 1938? 1940
Наджафов Гусейн Гумбат оглы 1940 1949
Юсифов Юсиф Бахлул оглы 1949 1952?
Алиев Паша 1952 1952
Аскеров Исмаил Насрулла оглы 1952 1956 1914-
Мамедов Хуршуд Байрам Кули оглы 1956 1961 1906-?
Ибрагимов Гаджи Ага Халил оглы Октябрь 1961 Апрель 1970 1923-
Гусейнов Аслан Ага Гусейн оглы Апрель 1970 Декабрь 1975 1916-
Рагимов Камран Наби оглы Декабрь 1975 Декабрь 1983 1928-
Мустафаев Нурадин Элязович Декабрь 1983 Ноябрь 1988 1942-
Исаев Гейдар Иса оглы Ноябрь 1988 Ғинуар 1990 1936-
Джалилов Афетдин Джалил оглы Ғинуар 1990 Апрель 1991 1946-1994
Алиев Акпер Фаттах оглы Апрель 1989 Август 1991 1950-
1926—1989 йылдарҙағы Бөтә Союз халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Нахичеван АССР-ы халҡының һаны һәм этник составы
Милләттәр 1926[5]
чел.
% 1939[6]
чел.
% 1959[7]
чел.
% 1970[8]
чел.
% 1979[9]
чел.
% 1989[10]
чел.
%
Бөтәһе 104656 100,00 % 126696 100,00 % 141361 100,00 % 202187 100,00 % 240459 100,00 % 293875 100,00 %
әзербайжандар[11] 88433 84,50 % 108529 85,66 % 127508 90,20 % 189679 93,81 % 229968 95,64 % 281807 95,89 %
урыҫтар 1837 1,76 % 2549 2,01 % 3161 2,24 % 3919 1,94 % 3807 1,58 % 3782 1,29 %
курдтар 2649 2,53 % 1509 1,19 % 303 0,21 % 1087 0,54 % 1696 0,71 % 3127 1,06 %
әрмәндәр 11276 10,77 % 13350 10,54 % 9519 6,73 % 5828 2,88 % 3406 1,42 % 1906 0,65 %
украиндар 92 0,09 % 360 0,28 % 438 0,31 % 997 0,49 % 942 0,39 % 1858 0,63 %
белорустар 7 0,01 % 33 0,03 % 63 0,04 % 108 0,05 % 94 0,04 % 450 0,15 %
татарҙар 17 0,02 % 52 0,04 % 88 0,06 % 102 0,05 % 90 0,04 % 104 0,04 %
башҡалар 345 0,33 % 314 0,25 % 281 0,20 % 467 0,23 % 456 0,19 % 841 0,29 %

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Российские универсальные энциклопедии Брокгауз-Ефрон и Большая Советская Энциклопедия объединенный словник. Нахичеванская Автономная Советская Социалистическая Республика
  2. Справочник по истории Коммунистической партии и Советского Союза 1898—1991.
  3. Население России и СССР с древнейших времен по настоящее время: ДЕМОГРАФИЯ. Авторы: А. Г. Виноградов
  4. 1.15 Territories, number and density of population by economic and administrative regions of the Republic of Azerbaijan // Population 2016 йыл 27 декабрь архивланған. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan]
  5. Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР Демоскоп
  6. Всесоюзная перепись населения 1939 года. Распределение городского и сельского населения областей союзных республик по национальности и полу Демоскоп
  7. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
  8. Всесоюзная перепись населения 1970 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
  9. Всесоюзная перепись населения 1979 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
  10. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Распределение городского и сельского населения областей республик СССР по полу и национальности Демоскоп
  11. по переписи 1926 года обозначались как «тюрки»

Сығанаҡтар

үҙгәртергә