Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы
Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы (әзерб. Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы) — Әзербайжан ССР-ы составындағы автономиялы республика. 1924 йылдың 9 февралендә ойошторола.
| Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы | |
| рус. Нахичева́нская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика әзерб. Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы | |
| Байраҡ | Герб |
.svg) |  |
| Нигеҙләү датаһы | 16 март 1921 |
|---|---|
| Рәсми атамаһы | Нахичева́нская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика һәм Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы |
| Ҡыҫҡаса атамаһы | Naxçıvan MSSR һәм Нахичеванская АССР |
| Рәсми тел | Әзербайжан теле һәм урыҫ теле |
| Донъя ҡитғаһы | Азия |
| Дәүләт |
 СССР.svg){kind=small} Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы.svg){kind=small} Әзербайжан |
| Административ үҙәк | Нахчиван |
| Административ-территориаль берәмек | Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы һәм Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһы[d] |
| Хәҙерге административ берәмек сиктәрендә урынлашҡан | Нахичеван Автономиялы Республикаһы |
| Халыҡ һаны | 293 875 кеше (1989) |
| Валюта | Совет һумы[d] |
| Алдағы | Нахичеванский автономный край[d] |
| Алмаштырылған | Нахичеван Автономиялы Республикаһы |
| Алыштырған | Әзербайжан Демократик Республикаһы[d] |
| Ғәмәлдән сыҡҡан дата | 17 ноябрь 1990 |
| Майҙан | 5500 км² |
 | |
| Рәсми дине | атеизм |
 | |
).jpg)
1920 йылда төбәктә Ҡыҙыл Армия частары тора. Ошо йылдың 28 июлендә Нахичеван Совет Социалистик Республикаһы ойошторола. 1923 йылдың 27февралендә ул Нахичеван автономиялы крайы итеп үҙгәртелә һәм шул уҡ йылдың 16 июнендә ул Әзербайжан ССР-ы составына индерелә. 1924 йылдың 9 февралендә Нахичеван автономиялы крайы Нахичеван Автономиялы Социалистик Совет Республикаһы итеп үҙгәртелә[1].
1936 йылдың 5 декабрендә, СССР-ҙың яңы Конституцияһына ярашлы, республика исеме «Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы» тип үҙгәртелә. 1990 йылдың 17 ноябренән — яңы Нахичеван Автономиялы Республикаһы атамаһы менән Әзербайжан Республикаһы составына инә[2][3].
.svg)
Кавказ тауҙарының көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. Майҙаны — 5,5 мең км² (Әзербайжан ССР-ы территорияһының 6,4 проценты). Халҡы — 2015 йылдың ғинуарына 439 800 кеше [4], ә 2009 йылғы иҫәп алыу буйынса 398 323 кеше, уларҙың 99,6 процентын әзербайжандар, 0,3 процентын — курдтар тәшкил итә. 1973 йылдың 1 ғинуарына республикала 215 мең кеше йәшәгән (Әзербайжан ССР-ындағы халыҡтың 4 проценты). Биш административ районға бүленгән, өс ҡала һәм ҡала тибындағы өс ҡасаба була. Әзербайжан телендә «Шарг гапысы» республика һәм рус телендә «Советская Нахичевань» гәзиттәре сыға.
Республиканың баш ҡалаһы — Нахчиван.
Дәүләт төҙөлөшө
үҙгәртергәНахичеван АССР-ы — эшсе һәм крәҫтиәндәрҙең социалистик дәүләте, Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы. Нахичеван АССР-ы Конституцияһы Советтарҙың сираттан тыш 10-сы Бөтә Нахичеван съезы тарафынан 1937 йылдың 18 сентябрендә ҡабул ителә[1].
Дәүләт власының юғары органдары — Нахичеван АССР-ының 2 мең кешенән 1 депутат нормаһы менән дүрт йылға һайланған бер палаталы Юғары Советы һәм уның Президиумы. Юғары Совет республика хөкүмәтен — Министрҙар Советын төҙөй[1].
СССР Юғары Советының Милләттәр Советында Нахичеван АССР-ынан 11 депутат вәкил була. Дәүләт власының урындағы органдары — хеҙмәтсәндәр депутаттарының район, ҡала, ҡасаба һәм ауыл Советтары халыҡ тарафынан ике йылға һайлана[1].
Нахичеван АССР-ының Юғары Советы 5 йыллыҡ срокка республиканың Юғары судын һайлай, ул 2 суд коллегияһынан (енәйәт эштәре һәм граждан эштәре буйынса) һәм Юғары суд Президиумынан тора. Нахичеван АССР-ы СССР-ҙың Генераль прокуроры тарафынан 5 йыллыҡ срокка тәғәйенләнә[1].
Республикалағы партия власты
үҙгәртергәКПСС-тың Нахичеван өлкә комитеты — 1920—1991 йылдарҙа республикала партияның юғары органы һанала, ә өлкә комиттеттың беренсе секретары республикала иң юғары вазифа биләүсе кеше була. Был вазифа 1920 йылда булдырыла һәм 1991 йылда бөтөрөлә. Беренсе секретарҙы КПСС Үҙәк Комитеты Политбюроһы йә КПСС Үҙәк Комитетының Генераль секретары тәғәйенләй.
КПСС-тың Нахичеван өлкә комитетының беренсе секретарҙары
үҙгәртергә| ФИО | вазифалағы ваҡыты | йәшәү йылдары | |
|---|---|---|---|
| Башы | Аҙағы | ||
| Беренсе секретарь | |||
| ? | 1920 | 1921 | |
| Велибеков Багатур Касум оглы | 1921 | 1921 | 1894-1938 |
| Таиров Юсиф Паша оглы | 1921 | 1925 | |
| Шахбазов Алескер Аббас оглы | 1925 | ? | 1888-1973 |
| Джаров Али | ? | ? | |
| Волков Василий Алексеевич | 1929 | 1929 | 1889-1939 |
| Тагиев Ибрагим Таги оглы | |||
| Рагимов Ага Верди Хаджи Ярали оглы | 1929 | ||
| Велибеков Багатур Касум оглы | ? | 1933 | 1894-1938 |
| Мамедов Али Кара Яхья оглы | 1933 | 1933 | |
| Мехтиев Мехти Адигёзал оглы | 1935? | Декабрь 1936 | ?-1937 |
| Рахманов Гасан Али Паша оглы | ? | 1937 | |
| Султанов Султан Теймур оглы | 1937 | ||
| Назаров Ибрагим Алиевич | 1938 | ||
| Исмаилов Кязим Гейдар оглы | 1938? | 1940 | |
| Наджафов Гусейн Гумбат оглы | 1940 | 1949 | |
| Юсифов Юсиф Бахлул оглы | 1949 | 1952? | |
| Алиев Паша | 1952 | 1952 | |
| Аскеров Исмаил Насрулла оглы | 1952 | 1956 | 1914- |
| Мамедов Хуршуд Байрам Кули оглы | 1956 | 1961 | 1906-? |
| Ибрагимов Гаджи Ага Халил оглы | Октябрь 1961 | Апрель 1970 | 1923- |
| Гусейнов Аслан Ага Гусейн оглы | Апрель 1970 | Декабрь 1975 | 1916- |
| Рагимов Камран Наби оглы | Декабрь 1975 | Декабрь 1983 | 1928- |
| Мустафаев Нурадин Элязович | Декабрь 1983 | Ноябрь 1988 | 1942- |
| Исаев Гейдар Иса оглы | Ноябрь 1988 | Ғинуар 1990 | 1936- |
| Джалилов Афетдин Джалил оглы | Ғинуар 1990 | Апрель 1991 | 1946-1994 |
| Алиев Акпер Фаттах оглы | Апрель 1989 | Август 1991 | 1950- |
Халҡы
үҙгәртергә- 1926—1989 йылдарҙағы Бөтә Союз халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Нахичеван АССР-ы халҡының һаны һәм этник составы
| Милләттәр | 1926[5] чел. |
% | 1939[6] чел. |
% | 1959[7] чел. |
% | 1970[8] чел. |
% | 1979[9] чел. |
% | 1989[10] чел. |
% |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Бөтәһе | 104656 | 100,00 % | 126696 | 100,00 % | 141361 | 100,00 % | 202187 | 100,00 % | 240459 | 100,00 % | 293875 | 100,00 % |
| әзербайжандар[11] | 88433 | 84,50 % | 108529 | 85,66 % | 127508 | 90,20 % | 189679 | 93,81 % | 229968 | 95,64 % | 281807 | 95,89 % |
| урыҫтар | 1837 | 1,76 % | 2549 | 2,01 % | 3161 | 2,24 % | 3919 | 1,94 % | 3807 | 1,58 % | 3782 | 1,29 % |
| курдтар | 2649 | 2,53 % | 1509 | 1,19 % | 303 | 0,21 % | 1087 | 0,54 % | 1696 | 0,71 % | 3127 | 1,06 % |
| әрмәндәр | 11276 | 10,77 % | 13350 | 10,54 % | 9519 | 6,73 % | 5828 | 2,88 % | 3406 | 1,42 % | 1906 | 0,65 % |
| украиндар | 92 | 0,09 % | 360 | 0,28 % | 438 | 0,31 % | 997 | 0,49 % | 942 | 0,39 % | 1858 | 0,63 % |
| белорустар | 7 | 0,01 % | 33 | 0,03 % | 63 | 0,04 % | 108 | 0,05 % | 94 | 0,04 % | 450 | 0,15 % |
| татарҙар | 17 | 0,02 % | 52 | 0,04 % | 88 | 0,06 % | 102 | 0,05 % | 90 | 0,04 % | 104 | 0,04 % |
| башҡалар | 345 | 0,33 % | 314 | 0,25 % | 281 | 0,20 % | 467 | 0,23 % | 456 | 0,19 % | 841 | 0,29 % |
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Российские универсальные энциклопедии Брокгауз-Ефрон и Большая Советская Энциклопедия объединенный словник. Нахичеванская Автономная Советская Социалистическая Республика
- ↑ Справочник по истории Коммунистической партии и Советского Союза 1898—1991.
- ↑ Население России и СССР с древнейших времен по настоящее время: ДЕМОГРАФИЯ. Авторы: А. Г. Виноградов
- ↑ 1.15 Territories, number and density of population by economic and administrative regions of the Republic of Azerbaijan // Population 2016 йыл 27 декабрь архивланған. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan]
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Распределение городского и сельского населения областей союзных республик по национальности и полу Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Распределение городского и сельского населения областей республик СССР по полу и национальности Демоскоп
- ↑ по переписи 1926 года обозначались как «тюрки»