Курессааре (эст. Kuressaare — курга (мн. куред) аист (ҡауҙы) тигәнде аңлата , ә саар — утрау,йәғни — Ҡауҙы утрауҙары, 1917 йылдға тиклем Аренсбург (нем. A(h)rensburg) — Орлиный замок, örn (ислами.) — бөркөт замогы, 19521988 йылда Кингисепп; эст. Kingissepa) — Эстония ҡалаһы, Саарема утрауында урынлашҡан, ҡасандыр бөтә архипелагты шулай атағандар, ә утрау Курессааре тип аталған, ул Сааремаа өйәҙенең иң эре тораҡ пункты һәм административ үҙәге. Ҡалала Роомассааре диңгеҙ гаваны һәм шул исемдәге аэропорт урынлашҡан.

Курессааре
эст. Kuressaare
Нигеҙләү датаһы 1154
Рәсем
Рәсми атамаһы Kuressaare
Дәүләт  Эстония
Административ үҙәге Сааремаа[d] һәм Сааремаа[d]
Административ-территориаль берәмек Сааремаа[d][1]
Халыҡ һаны 13 185 кеше (1 ғинуар 2024)[2]
Майҙан 15,53 км² (5 апрель 2023)[3]
Почта индексы 93813
Изге ҡурсалаусы Иоанн Евангелист[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты 1381
Номер тамғаһы коды K
Карта
 Курессааре Викимилектә

Географик урыны

үҙгәртергә

Курессааре ҡалаһы Рига ҡултығында, Сааремаа ҙур эстон утрауының көньяҡ ярында, урынлашҡан. Эстонияның иң көнбайыш ҡалаһы.

Ҡала климатҡа уртаса-диңгеҙ климатынан уртаса-континенталь климатҡа күсеүсе, ҡышын йылы, йәйҙәре һалҡынса. Уртаса һауа дымлылығы — 82 % (74 % май — июндә) ҡышын — 87 процент)[4]

Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 11,3 13,8 15,1 26,0 29,5 33,4 34,9 35,0 29,5 25,6 18,6 16,4 35,0
Уртаса максимум, °C 3,2 3,8 3,8 10,5 16,6 21,6 24,7 22,0 18,1 11,9 8,8 4,6 10,5
Уртаса температура, °C −0,2 −0,7 3,4 5,6 13,0 15,5 17,9 17,4 12,9 8,4 2,8 1 6,9
Уртаса минимум, °C −4,9 −4,2 −2,8 3,4 6,7 12,4 15,1 14,7 9,8 6,7 3,6 −3,1 4,5
Абсолют минимум, °C −17,6 −19,8 −15,6 −7 1,8 5,0 8,7 6,3 −0,1 −6 −14,4 −18,6 −19,8
Яуым-төшөм нормаһы, мм 44 31 33 35 32 49 58 63 71 72 72 59 617
Һыу температураһы, °C 2 2 2 7 11 16 19 21 16 10 8 4 9,7
Сығанаҡ: EMHI Туристический портал
 
1785 йылда ҡала гербы

Нигеҙләнеүе һәм Урта быуаттарҙа үҫеше.

үҙгәртергә

Археологтар фекеренсә, башта һарай урынында баҙар һәм ағас ҡаралтылары булған

Хәҙерге Курессааре элекке руханиҙар замогы урынында тора. Был турала 1381 йылғы йылъяҙмаларҙа телгә алына.

1559 йылда ҡаланы Дания короллегенә һатҡандар, шунан һуң, 1563 йылдың 8 майында, уға ҡала хартияһы һәм, Ригаға оҡшатып, ҡала статусы бирелә.

Бремсебрус килешеүе буйынса ҡала 1645 йылда Швед короллеге идараһы аҫтына бирелә һәм уның юрисдикцияһы аҫтында 1721 йылға тиклем тора.

Тәүге тапҡыр ҡаланың швед контролендә тотолоуы 1710 йылда өҙөлә, 15 (26) августа рус армияһы ҡаланы яндыра. 1721 йылда, Ништадт тыныслыҡ килешеүе буйынса, ҡала рәсми рәүештә Рәсәй империяһының составына индерелә.

Рәсәй империяһы ваҡытында ҡала

үҙгәртергә

1721-1917 йылдарҙа ҡала рәсми рәүештә Рәсәй империяһы составында тора, унда юғары класс кешеләре өсөн курорт булдырыла Екатерина II тарафынан 1785 йылдың 30 апрелендә (11 май) Аренсбург ҡәлғәһе ҡәмәлдән сығарыла.

Шул уҡ йылда бындағы швед милләтле халыҡтар Бөйөк Екатерина указына ярашлы утрауҙы ташлап Украинаның Старошведский ауылына күсеп китергә мәжбүр була.

Беренсе донъя һуғышы барышында ҡала 1917 йылдың 1 (14) октябрендә Германия ғәскәрҙәре тарафынан Моонзунд хәрби операцияһы ваҡытында оккупациялана.

Эстония территорияһы

үҙгәртергә

1918 йылдың аҙағында бынан Германия оккупацион ғәскәрҙәре сығарылға, ҡала бойондороҡһоҙ Эстон Республикаһы сотавына инә һәм Сааремаа өйәҙенең административ үҙәге була. Эстон бойондороҡһоҙлоғо осоронда ҡала — Курессааре тип атала.

Совет осоро

үҙгәртергә

1940 йылда ҡала Эстон ССР-ы составына инә.

Бөйөк ватан һуғышы осоронда, 1941 йылдың 22 сентябрендә, ҡала германия ғәскәрҙәре тарафынан оккупациялана. 1944 йылдың 7 октябрендә Ленинград фронтының 8-се армияһы Моондзун десант операцияһы барышында уҡсылар корпусы һәм 7-се эстон уҡсылар дивизияһы тарафынан азат ителә.

26 сентябрь, 1950 йыл. Ҡала Курессааре районының үҙәгенә әйләнә.


Йәй 1980 йыл. Курессааре һарайында һәм уның тирә-йүнендә «Укртелефильм» студияһы тарафынан «Лючия ди Ламмермур» фильмы төшөрөлә

Халыҡ һаны

үҙгәртергә
1825[5] 1833[6] 1840[7] 1847[8] 1856[9] 1863 1867 1881[10] 1897[11] 1922[12] 1934[13] 1939[14] 1940[14] 1941[14] 1959[15] 1970[16] 1979[17] 1989[18] 2000[18] 2010 2012
1691 1685 2993 2725 3736 3378 3256 3454 4603 3364 4478 4948 4474 3936 9720 220 12 260 14 356 16 830 14 977 14 441 13

Милли составы

үҙгәртергә
Милләте 1881[19] 1897[20] 1922[21] 1934[22] 1989[23] 2000[23]
иҫәптән % иҫәптән % иҫәптән % иҫәптән % иҫәптән % иҫәптән %
Барыһы 3454 100 4603 100 3364 100 4478 100 16166 100 14925 100
эстондар 1685 48,8 2896 62,9 2666 79,3 3938 87,9 14999 92,8 14548 97,5
рус 248 7,2 341 7,4 156 4,6 119 2,7 833 5,2 211 1,4
немец 1421 41,1 1198 26,0 401 11,9 321 7,2 334 2,1 166 1,1
башҡа 100 2,9 168 3,6 141 4,2 100 2,2

Халыҡтың конфессиональ составы

үҙгәртергә
Дин тотоу 1881[24] 1897[25] 1922[26] 1934[27] 2000[28]
иҫәптән % иҫәптән % иҫәптән % иҫәптән % иҫәптән %
Барыһы 3454 100 4603 100 3364 100 4478 100 11848 100
лютеран 2673 77,4 3106 67,5 2129 63,3 2710 60,5 2592 21,9
православие 643 18,6 1430 31,0 1093 32,5 1504 33,6 562 4,7
башҡа дин тотоусы,



динһеҙҙәр, атеистар
138 4,0 67 1,5 142 4,2 277 6,2 8694 73,4

Иҫкәрмә.2000 йылдарҙағы мәғлүмәткә бары тик 15 йәшкә тиклемге кешеләр генә индерелгән..

Ҡаланың төп шөғөлө — балыҡ тотоу, туризмд, ауыл хужалығы.

Тыуып үҫкән һәм йәшәгән

үҙгәртергә
  • Аавик, Эвальд (р. 1941) — эстон актеры, Эстония ССР-ының халыҡ артисы (1982).
  • Бод, Александр Адольфович (18651939) — филолог, тел уҡытыусыһы (боронғо телдәр уҡытыусыһы).
  • Востоков, Александр Христофорович (17811864) — филолог, академик, «славян телдәре» терминын индереүсе.
  • Каны, Луис Исраэль (19011974) — америка архитектор.
  • Кингисепп, Виктор Эдуардович (18881922) — Эстонияның коммунистар партияһына нигеҙ һалыусы. 36 йыл дауамында (19521988 йыл), ҡала уның исемен йөрөтә.
  • Маак, Ричард Карлович (1825—1886) — рәсәй натуралисы, Себер һәм Алыҫ Көнсығышты өйрәнеүсе.
  • Рар, Владимир Федорович (1880—1919) — рус армияһының полковнигы, Рус-япон һуғышында һәм Аҡтар хәрәкәтендә ҡатнашыусы, Мәскәү ҡалаһын большевиктарҙан 1917 йылда төп һаҡлаусыһы
  • Фрезе, Александр Ермолаевич (1804—1872) — тау инженеры, Алтай сәсмә алтынын иң беренсе асыусы
  • Карл Вильгельм Фрейндлих (1803-1872), эстон яҙыусыһы, шағир, кистер, уҡытыусы[29].
  • Щурупов, Михаил Арефьевич (1815—1901) — рус архитекторы.

Иҫтәлекле урындары

үҙгәртергә
  • Иҫке ҡала (Ратуша, важня, янғын һүндереү депоһы, шулай уҡ бөтә ҡала үҙәге)[30]
  • Епископ һарайы
  • Йоханнес Аавик мемориаль музейы.
  • Кудьяпе зыяраты
  • Ҙур Тылл һәм уның ҡатыны Пирет һәйкәле (скульпторы Тауно Кангро)

Туғанлашҡан ҡалалары

үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. https://www.riigiteataja.ee/akt/111112017001
  2. https://andmed.stat.ee/en/stat/rahvastik__rahvastikunaitajad-ja-koosseis__rahvaarv-ja-rahvastiku-koosseis/RV0240
  3. Haldus- ja asustusjaotusLand Board.
  4. 1825 йылда рәсәй империяһы һәм һүрәттәр буйынса статистик посад ҡала. Сост. офица була. полиция мәғлүмәттәре буйынса Департамент етәкселеге Штера башҡарма директоры. Спб., 1829.
  5. 1833 йылда торошон күҙәтеү ҡалаһы рәсәй империяһы / Изд. эске эштәр министрлығы ҡарамағында. — Спб., 1834.
  6. Рәсәй империяһы тураһында статистик таблица хәле ҡалманы. Сост. Статор.. коллекцияның. Эске эштәр министрлығы советы. — Спб., 1840.
  7. Рәсәй империяһы тураһында статистик таблица хәле ҡала [1847 йылдың майында буйынса 1]. Сост. Статор.. коллекцияның. Эске эштәр министрлығы советы. Спб., 1852.
  8. Статистик таблица Рәсәй империяһы эске эштәр министры бойороғо буйынса төҙөлә һәм нәшер Статор. Үҙәк статистика комитеты бүлеге. [В. 1]. 1856 йыл артынан йыл. Спб., 1858.
  9. 1922 д. üldrahvalugemise andmed. 7 Vihk-b, maakond Saare. — Tallinn, 1924.
  10. Rahvastiku korteriolud koostis ja: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, lk. 1.
  11. 14,0 14,1 14,2
    Strukturbereicht Ostland über das. I Teil: Ostland in Zahlen. — Riga, 1942.
  12. Перепись населения СССР 1959 года. Дата обращения: 27 июнь 2010. Архивировано 9 октябрь 2008 года. 2008 йыл 9 октябрь архивланған.
  13. Перепись населения СССР 1970 года. Дата обращения: 27 июнь 2010. Архивировано 16 июль 2012 года. 2012 йыл 16 июль архивланған.
  14. Перепись населения СССР 1979 года. Дата обращения: 27 июнь 2010. Архивировано 16 июль 2012 года. 2012 йыл 16 июль архивланған.
  15. 18,0 18,1
  16. 1922 д. üldrahvalugemise andmed. 1 Vihk. Koosseis Rahva Eestis korteriolud demograafiline ja. — Tallinn, 1924, lk. 33.
  17. 1897 йылда рәсәй империяһында беренсе Дөйөм халыҡ иҫәбен под ред. Н. А. Тройницкий. 21: губернаһы Лифлянд. — Спб., 1905, с. 78-79.
  18. 1922 д. üldrahvalugemise andmed. 7 Vihk-b, maakond Saare. — Tallinn, 1924, lk. 15
  19. Rahvastiku korteriolud koostis ja: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, lk. 47-53.
  20. 23,0 23,1
  21. 1922 д. üldrahvalugemise andmed. 1 Vihk. Koosseis Rahva Eestis korteriolud demograafiline ja. — Tallinn, 1924, lk. 51.
  22. 1897 йылда рәсәй империяһында беренсе Дөйөм халыҡ иҫәбен под ред. Н. А. Тройницкий. 21: губернаһы Лифлянд. — Спб., 1905, 76-77 б.
  23. 1922 д. üldrahvalugemise andmed. 7 Vihk-b, maakond Saare. — Tallinn, 1924, lk. 38-39
  24. Rahvastiku korteriolud koostis ja: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, lk. 118—121.
  25. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].

Һылтанмалар

үҙгәртергә