Ишәй (Ишембай районы)

Ишәй (рус. Ишеево) — Башҡортостандың Ишембай районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 1000 кеше. Ишәй ауыл Советының административ үҙәге. Почта индексы — 453236, ОКАТО коды — 80231835001.

Ауыл
Ишеево башҡ. Ишәй
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡкортостан Республикаһы
Муниципаль район	Ишембай
Ауыл биләмәһе	Ишәй ауыл советы (Ишембай районы)
Координаталар	53°37′05″ с. ш. 56°08′23″ в. д.
Элекке исеме	Ишпәй
Халҡы	1333 кеше (2016)
Милли состав	башҡорттар — 86 %
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	453236
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	-
Код ОКАТО	80 231 835 001
Код ОКТМО	80 631 435 101
Номер в ГКГН	0667594
Ишеево

Исеменең килеп сығыуы

Башҡорт антропонимы Ишәйҙән килеп сыҡҡан. Был исемде беренсе күскенсе йөрөткән, уның улы Йоманай Ишәйев билдәле.

Шулай уҡ Ишпәй исеме аҫтында билдәле була.

Тарихы

Нуғай юлының Тәлтим-Юрматы улусы башҡорттары тарафынан үҙ ерҙәрендә нигеҙ һалынған. Ишәй ауылы Аҡсулпан түбәһенә ҡараған. Ишәй ауылынан тәүге төпләнеүсе Йомаҡай Ишәевтең улы 1780 йылда отставкалағы секунд-майор С. Я. Левашовҡа Ағиҙел һәм Ҡуғанаҡ йылғалары буйындағы ерҙе һатыуҙа ҡатнаша.

XVIII быуат аҙағында ауылда 94 кеше һәм 18 йорт хужалығы иҫәпләнә. 1850 йылдағы X ревизия мәғлүмәттәре буйынса 17 ихатала 182 кеше йәшәгән. 1920 йылда Ишәй ауылы 207 ихатаһы һәм 1059 кеше йәшәгән ҙур ауыл була, шуның менән бергә халыҡ ҡатнаш булып китә: башҡорттар һәм татарҙар. Әммә бындай үҙгәрештәр ниндәй ваҡыттан — XIX быуаттың икенсе яртыһынанмы, йәки XX быуат башынанмы — булды тип әйтеүе ҡыйын. Нисек кенә булмаһын, XIX быуат уртаһына тиклем бында тик башҡорттар ғына йәшәгән.

Был ауылда 1770 йылда академик И. И. Лепехин була. Аҡтау тауындағы (Йөрәк-Тау) шишмәнең иҫ киткес таҙалығы юғалғанына үкенес белдерә, унда йәшәүселәр мал көткәндәр. Ишәйҙәр башлыса малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр, йәй йәйләүгә сыҡҡандар. 1839 йылда 119 кеше йәшәгән 20 йорт хужалығында 249 ат, 180 һыйыр, 20 һарыҡ, 75 кәзә булған. Умартасылыҡ булмай тиерлек, әммә солоҡсолоҡ башҡорттар өсөн һиҙелерлек килем сығанағы булып тора. Ишәйҙәрҙә 295 солоҡ була. 1842 йылда уларҙың барыһына ла 120 бот ужым һәм 432 бот яҙғы иген сәселә. 1920 йылда Денисов менән Зайцевтың ауылда тирмәндәре була.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	1095
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	1426
1959 йыл 15 ғинуар	1243
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	864
2002 йыл 9 октябрь	986
2010 йыл 14 октябрь	1000	477	523	47,7	52,3

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Милли состав

башҡорттар, урыҫтар. Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002) мәғлүмәте буйынса күпселекте башҡорттар тәшкил итә (86 %).

Географик урыны

Ҡасияҙ йылғаһы Һәләүек йылғаһына ҡойған ерҙә урынлашҡан. Ауыл Р-316 трассаһы буйында урынлашҡан.

Алыҫлығы:

• Район үҙәгенә тиклем (Ишембай): 30 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Стәрлетамаҡ): 14 км.

Иҡтисады

Ишәйҙәр борондан эре мөгөҙлө мал үрсетеү, умартасылыҡ, игенселек менән шөғөлләнгән. Һыу тирмәне булған. 1906 йылда бакалея кибете, мөгәзәй теркәлә.

Хәҙер — «Ишембай гипс комбинаты» ЯСЙ-һы, «Интернационал» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте. Махсуслашыу: һөт малсылығы, сөгөлдөрсөлөк. Совет осоронда Һәләүектә ике быуа быуылған, береһе «III Интернационал» колхозында (Ишәй ауылы) (күләме 196 мең м³, һыу өҫтө көҙгөһө майҙаны 0,10 м²). «Ишәй төҙөлөш материалдары» компанияһы эшләй.

Медицина

Ишәй табип амбулаторияһы бар.

Дин

1906 йылда мәсет, уның янында мәҙрәсә эшләгән.

Мәғариф

Совет власы урынлаштырылғанға тиклем мәҙрәсә булған. Хәҙер — Ишәй урта мәктәбе, «Йәйғор» балалар баҡсаһы. Китапхана бар.

Мәҙәниәт

Ишәй мәҙәниәт йорто. Уның ҡарамағында «Хазина» башҡорт халыҡ ансамбле эшләй.

Билдәле шәхестәре

• Заһиҙуллин Рәйес Нурый улы (20.02.1940), совет һәм Рәсәй химик-технологы. Техник фәндәр докторы (1991), профессор (1999). Рәсәй Федерацияһының (2007) һәм Башҡортостан Республикаһының (2003) атҡаҙанған фән эшмәкәре, СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1976).
• Заһиҙуллина Люциә Нурый ҡыҙы (22.08.1943), совет]] һәм Рәсәй биотехнологы, уйлап табыусы. Техник фәндәре докторы (2002).
• Флүр Яхин (1.08.1945—30.06.2005), башҡорт балалар яҙыусыһы-әкиәтсе, 1996 йылдан Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы.
• Тимербулатов Вил Мамил улы (1 июнь 1952 йыл) — ғалим-хирург, юғары мәктәп, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. рофессор, медицина фәндәре докторы (1989), Рәсәй Медицина фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы, Башҡортостан Фәндәр академияһы академигы, Петр Фәндәр академияһы академигы (1995), Башҡортостан Республикаһы Хирургтар ассоциацияһы президенты. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған табибы (2005), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1990), Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1998). Хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Ишембай районы Ишәй ауылында тыуа.

Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты (3-сө һәм 4-се саҡырыштарында), Башҡорт дәүләт медицина институты ректоры (1994—2011).

• Заһиҙуллин Ришат Иншар улы (1951), ауыл хужалығы һәм муниципаль хеҙмәт ветераны. 1995—2005 йылдарҙа Ишембай район хакимиәте башлығының беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 2005 йылдан — хакимиәт башлығының кадрҙар һәм территориялар менән эшләү буйынса урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондың Ишәй ауылынан.
• Ғәлләмов Рәмил Ғаяз улы (5.1.1957 — 11.9.1984) — Афған һуғышында һәләк булған башҡорт. 1983 йылдың февраленән Афғанстанда. Өлкән лейтенант, рота командиры. Ҡыҙыл Йондоҙ ордены менән бүләкләнгән. Омск юғары дөйөм ғәскәри команда училищеһын тамамлаған. Башҡорт АССР-ы, Ишембай районы, Ишәй ауылынан. Тыуған ауылында ерләнгән.

Урамдары

Урам исеме:

• Мәктәп урамы (рус. улица Школьная)
• Ғәлләмов урамы (рус. улица Галлямова)
• Дуҫлыҡ урамы (рус. улица Дружбы)
• Тыныслыҡ урамы (рус. улица Мира)
• Йәштәр урамы (рус. улица Молодежная)
• Ялан урамы (рус. улица Полевая)
• Революция урамы (рус. улица Революционная)
• Баҡса урамы (рус. улица Садовая)
• Салауат Юлаев урамы (рус. улица Салавата Юлаева)
• Туғай урамы (рус. улица Тугай)
• Үҙәнбаевтар урамы (рус. улица Узянбаевых)
• Урал урамы (рус. улица Уральская)
• Юрматы урамы (рус. улица Юрматинская)
• Көньяҡ тыҡрығы (рус. переулок Южный)
• Икенсе урам (рус. улица Вторая)
• Беренсе урам (рус. улица Первая)
• Бишенсе урам (рус. улица Пятая)
• Етенсе урам (рус. улица Седьмая)
• Өсөнсө урам (рус. улица Третья)
• Дүртенсе урам (рус. улица Четвертая)
• Алтынсы урам (рус. улица Шестая)

Иҫтәлекле урындары

• Ишәй мәмерйәһе — Башҡортостандың гипстан торған, оҙонлоғо буйынса икесе урынды биләгән мәмерйәләр системаһы. Системаның дөйөм оҙонлоғо — 1002 м, иҙән майҙаны — 4,6 тыс. м², күләме — 9,6 тыс. м³, тәрәнлеге һәм амплитудаһы — 26-шар м (1993 йыл). Ишембай районы, Ишәй ауыл Советы, Һәләүек йылғаһы үҙәненән уң яҡта ятҡан сағылдың (карталарҙа Арянла) уң яҡ итәгендә, Ишәй ауылы ҡаршыһында урынлашҡан.
• Элегерәк Ишәй ауылы эргәһендә Шахтау шиханы урынлашҡайны.

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Словарь топонимов Башкирской АССР. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1980. С.66

Һылтанмалар

• Ишәй (Ишембай районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Ишимбайская энциклопедия. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 2015. — С. 237—238. — 656 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-88185-205-4.
• «Спутник. Мой дом» сайты 2016 йыл 5 март архивланған.
• вконтакте сайтында ИШӘЙ АУЫЛ МӘҘӘНИӘТ ЙОРТО
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 125. — ISBN 978-5-295-04683-4.