Википедия

Глушко Валентин Петрович

Глушко Валентин Петрович (20 август (2 сентябрь) 1908, Одесса — 10 ғинуар 1989 йыл, Мәскәү) — ракета-космос техникаһы буйынса ғалим һәм инженер. Ракета-космис техникаһы пионерҙарының береһе, шыйыҡсалы ракета двигателе эшләүгә нигеҙ һалыусы.

Глушко Валентин Петрович
рус. Валентин Петрович Глушко
Рәсем
Ҡултамға
Зат ир-ат
Гражданлыҡ  СССР
Тыуған көнө 20 август (2 сентябрь) 1908[1]
Тыуған урыны Одесса, Херсон губернаһы[d], Рәсәй империяһы
Вафат булған көнө 10 ғинуар 1989({{padleft:1989|4|0}}-{{padleft:1|2|0}}-{{padleft:10|2|0}})[2] (80 йәш)
Вафат булған урыны Мәскәү, РСФСР, СССР
Үлем сәбәбе Атеросклероз
Ерләнгән урыны Новодевичье зыяраты[d]
Хәләл ефете Сусанна Михайловна Георгиевская[d]
Туған тел урыҫ теле
Һөнәр төрө авиационный инженер, инженер, яҙыусы, сәйәсмән, физик
Эшмәкәрлек төрө ракетостроение[d] һәм Ракетно-космическая техника[d]
Эш урыны НПО Энергомаш[d]
РКК «Энергия»[d]
Естественно-научный институт имени П. Ф. Лесгафта[d]
Газодинамическая лаборатория[d]
Н. Е. Жуковский исемендәге Хәрби-һауа инженер академияһы
Тушинский машиностроительный завод[d]
А.Н. Туполев исемендәге Ҡаҙан дәүләт техник университеты
Биләгән вазифаһы СССР Юғары Советы депутаты[d] һәм директор[d]
Уҡыу йорто Одесская национальная музыкальная академия имени А. В. Неждановой[d]
Санкт-Петербург дәүләт университеты
Ғилми дәрәжә техник фәндәр докторы[d] (1957)
Аспиранттар Курбатов, Владимир Иванович[d]
Ҡатнашыусы КПСС-тың XXI съезы[d] һәм КПСС-тың XXII съезы[d]
Ойошма ағзаһы СССР Фәндәр академияһы[d], СССР Фәндәр академияһы[d] һәм КПСС Үҙәк комитеты
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
Тасуирлау биттәре biografiasyvidas.com/bio…
 Глушко Валентин Петрович Викимилектә

1974 йылдан космик системаларҙың баш конструкторы, күп тапҡыр ҡулланылыусы «Энергия — Буран» ракета-космос караптары комплексының генераль конструкторы, СССР Фәндәр Академияһы академигы (1958; 1953 йылдан мөхбир ағза) лауреаты. Ленин премияһы, ике тапҡыр СССР Дәүләт премияһы лауреаты, ике тапҡыр Социалистик Хеҙмәт Геройы (1956, 1961). КПСС Үҙәк Комитеты ағзаһы (1976—1989).

1929—1934 йылдарҙа ГДЛ — тәжрибә-конструкторлыҡ бюроһын етәкләй, унда уның етәкселегендә донъяла тәүге электротермик ракета двигателенең тәжрибә өлгөләре уйлап табыла, ә 1930 йылдан башлап күп кенә шыйыҡсалы ракета двигателдәре сығарыла. В. П. Глушконың ҡеүәтле шыйыҡсалы ракета двигателдәре совет ракета йөрөткөстәренең беренсе һәм икенсе баҫҡыстарының күбеһендә һәм бик күп хәрби ракеталарҙа ҡуйыла; улар Ерҙең тәүге совет яһалма спутниктарын орбитаға сығарыуҙы, Ю. А. Гагариндың һәм башҡа совет космонавтарының осошон, Айға һәм ҡояш системаһы планеталарына автоматик планета-ара станцияларҙың осоуын тәьмин итте 1974—1989 йылдарҙа, «Энергия» ғилми-етештереү берекмәһенең генераль конструкторы сифатында һәм Баш конструкторҙар советы рәйесе булараҡ, күп һанлы предприятиелар һәм ойошмаларҙың совет пилотлы космонавтикаһы менән бәйле төп проекттар буйынса эштәренә дөйөм етәкселек итә.

Биографияһы үҙгәртергә

Уҡыу йылдары үҙгәртергә

 
Валентин Глушко Украинаның почта маркаһында (2003 йыл)

Валентин Петрович Глушко 1908 йылдың 2 сентябрендә (20 авгусында) Одесса ҡалаһында хеҙмәткәр Пётр Глушко ғаиләһендә тыуған. Бала сағында музыка, рәсем, сит телдәрҙе өйрәнеү һәләтен күрһәтә[3]. 1919 йылда ул Изге Павел исемендәге реаль училищеһына уҡырға инә (һуңынан уны Л. Д. Троцкий исемендәге «Металл» профтехмәктәбе итеп үҙгәртәләр). Училищела уҡыуы менән бер рәттән (1920 йылдан 1922 йылға тиклем) консерваторияла профессор П. С. Столярскийҙа скрипка класы буйынса шөғөлләнә, һуңынан А. В. Нежданова исемендәге Одесса милли музыка академияһына күсерелә [4]. Ошо уҡ йылдарҙа Рус донъяны яратыусылар йәмғиәтенең Одесса бүлексәһе ҡарамағындағы Донъяны өйрәнеүселәр йәмғиәте түңәрәге менән етәкселек итә; 1924 йылда түңәрәктә 120 ағза иҫәпләнә[3].

1921 йылдың яҙында Жюль Верндың бер нисә романын уҡый; «Ерҙән Айға» һәм «Ай тирәләй» романдары уға айырыуса көслө тәьҫир итә, һуңынан астрономия буйынса китаптарҙы — атап әйткәндә, Камиль Фламмарион һәм Клейн Герман Йозеф яҙғандарын өйрәнә башлай[5].

1923 йылдан 1930 йылға тиклем К. Э. Циолковский менән хатлаша[4]. 1924 йылдың мартында уҡыусы Валентин Глушко Циолковскийға былай тип яҙа: «…Планета-ара хәбәрҙәр минең идеалым һәм ошо бөйөк эшкә арнарға теләгән тормошомдоң маҡсаты булып тора». Глушко был вәғәҙәгә тоғролоҡто ғүмере буйы һаҡлай[6].

1924 йылда профтехмәктәпте тамамлауы тураһында диплом ала һәм быйыл «Планеталарҙы файҙаланыу проблемаһы» китабының беренсе редакцияһы өҫтөндә эшен тамамлай; ваҡытлы матбуғатта уның йыһан осоштарына арналған ғилми-популяр мәҡәләләре баҫыла: «Ерҙең Айҙы яулауы» (1924 йыл), «Ерҙән тыш станция» (1926 йыл) һ.б.[7]

Украина ССР-ының Халыҡ Мәғариф Комиссариаты юлламаһы буйынса 1925 йылда Ленинград дәүләт университетына уҡырға ебәрелә[4]. Уҡыуы менән бер рәттән П. Ф. Лесгафт исемендәге Ғилми институт оҫтаханаларында эшсе, ә 1927 йылда Ленинградтың Баш геодезия идаралығында геодезист булып эшләй. 1929 йылдың яҙында диплом эшен әҙерләй, унда «Гелиоракетоплан» планета-ара карабы проектын тәҡдим итә. Был карап ҡояш энергияһын ҡулланырға тейеш булған; генерацияланған электр тогы двигателдәрҙең яныу камераларына ебәрелгән, унда көслө электр разрядтары тәьҫирендә камераларға бирелгән ҡаты (металл сымдар) йәки шыйыҡсалы (терегөмөш йәки электр үткәргес эретмәләр) эш матдәһенең йылылыҡтан шартлауы күҙәтелгән; иҫәпләүҙәр эш матдәһенең тиҙлеге химик реакцияларға ҡарағанда күп тапҡыр юғарыраҡ булыуын күрһәткән. 1929 йылдың 18 апрелендә уйлап табыуҙар эштәре буйынса комитет ҡарамағындағы бүлеккә «Металл как взрывчатое вещество» тип аталған ошо эштең өстән бер өлөшөн тапшыра. «Металл шартлатҡыс матдә булараҡ» хеҙмәте ракетопландың электр ракета двигателенә арнала, шунан һуң уға ошо двигателде ғәмәлдә тормошҡа ашырыу буйынса эксперименталь эштәр башларға тәҡдим итәләр[7][8].

В. П. Глушко университетын тамамлай алмай: 1929 йылдың февралендә, дәүләт имтихандарын тапшырғандан һуң, (стипендия алмаған, осраҡлы аҡса иҫәбенә йәшәп, беренсе ярты йыллыҡта уҡ түләү индерә алмаған) бишенсе курс студенты Глушко ЛДУ-нан ҡыуыла[9].

Газ-динамика лабораторияла һәм Реактив фәнни-тикшеренеү институтында хеҙмәте үҙгәртергә

1929 йылдың 15 майында Газ-динамика лабораторияһы штатына индерелә, ул ваҡытта лабораторияға уға нигеҙ һалыусы Николай Иванович Тихомиров етәкселек итә, унда электр һәм шыйыҡса яғыулыҡлы ракета двигателдәрен һәм ракеталарын эшләү буйынса бүлек етәксеһе була[10]. Һуңынан В. П. Глушко 1974 йылға тиклем етәкләгән күп һанлы проект-конструкторлыҡ ойошмаларын, ГДЛ — ОКБ тәжрибә-конструкторлыҡ бюроһы исеме аҫтында космонавтика тарихына ингән берҙәм ойошманы үҫтереү этаптарын ҡараны [11][12][13]; әлеге ваҡытта уның вариҫы булып академик В. П. Глушко исемендәге «Энергомаш» ғилми-етештереү берекмәһе тора[14].

 
ЭРД, ОРМ (1931) һәм ОРМ-52 (1993) киҫелештә, Авиация һәм космонавтика үҙәк музейы
 
Космонавтика һәм ракета техникаһы музейында РЛА-1 ракетаһы

Глушко етәкселек иткән бүлексәлә донъялағы тәүге электротермик ракета двигателенең тәжрибә өлгөләре булдырыла, улар 1930—1931 йылдарҙа һынауҙарҙы уңышлы үтә. Әммә космонавтикала электр ракета двигателен (ЭРД) йыһан аппаратын орбитаға сығарғандан һуң ғына ғәмәлдә ҡулланырға мөмкин, һәм 1930 йыл башынан Глушко төп иғтибарын шыйыҡсалы ракета двигателдәрен (ЖРД) эшләүгә йүнәлтә[15]. Бындай двигателдәр өсөн окисландырыусы сифатында ул азот тетроксидын, шыйыҡ кислородты, азот кислотаһын, ә яғыулыҡ сифатында — толуол, бензин, кәрәсин, бензолды файҙаланырға тәҡдим итте. ГДЛ-ла Глушко етәкселегендә тәжрибә ракета моторы (ОРМ) серияһы двигателдәре юлдар конструкциялары уйлап табыла һәм һынау үткәрелә: ОРМ (1931 йылдың йәйендә һыналған), ОРМ-1 (шул уҡ йылда һыналған), азот-кислота-кәрәсин ракета яғыулығын файҙаланған һәм 1933—1934 йылдарҙа һыналған 1500 Н тартыу көсөнә эйә (ГИРД конструкциялы 05 ракетаһына тәғәйенләнгән) ОРМ-50 двигателдәре һәм 3000 Н тартыу көсөнә эйә ОРМ-52 двигателе — донъяла иң ҡеүәтле шыйыҡсалы ракета двигателдәре. ОРМ-52 двигателе диңгеҙ торпедаларында, И-4 самолётында (ярҙамсы энергия көсө ҡулайламаһы сифатында) һәм ГДЛ-да проектланған РЛА-1, РЛА-2, РЛА-3 һәм РЛА-100 ракеталарында ҡуйыу өсөн тәғәйенләнгән[16][17].

Глушконың ОРМ серияһы двигателдәрендә цирконий диоксидынан эшләнгән йылылыҡтан һаҡлаусы керамик япманан тора, һуңынан ул ракеталар эшләү практикаһында киң ҡулланылған, 1933 йылдан эске һыуытыу ҙа файҙаланылған, был осраҡта яғыулыҡ компоненты ағымы камераның ҡырланған эске стенаһын йыуған[18].

 
ОРМ-65 двигателе киҫелештә

1933 йылдың 21 сентябрендә М. Н. Тухачевский ҡул ҡуйған СССР Революцион хәрби советының ГДЛ һәм Мәскәү Реактив хәрәкәтте тикшереү төркөмөн (ГИРД -Группа изучения реактивного движения) (1936 йылдың аҙағында Реактив 3-сө ғилми-тикшеренеү институты (НИИ-3) тип үҙгәртелә) берләштереү юлы менән Эшсе-Кәрҫтиән Ҡыҙыл Армияһының Реактив ғилми-тикшеренеү институтын ойоштороу тураһында бойороғо сығарыла[19])[20]. 1934 йылдың 3 ғинуарында В. П. Глушко һәм уның хеҙмәткәрҙәре Реактив ғилми-тикшеренеү институты составында шыйыҡсалы реактив двигатель (ЖРД) буйынса үҙ эштәрен дауам итеү өсөн Мәскәүгә күсеп килә; Глушко ошо институттың 2-се бүлегенең «Азот кислоталы шыйыҡсалы реактив двигателдәр» секторы начальнигы итеп тәғәйенләнә[14].

Глушко етәкселегендә 1934—1935 йылдарҙа секторҙа ОРМ-53 — ОРМ-64 эксперименталь шыйыҡсалы реактив двигатель, ә 1936 йылдың 15 мартынан башлап — С. П. Королёвтың РП-318 ракетопланында һәм 212 конструкциялы ҡанатлы ракетаһына ҡуйылырға тәғәйенләнгән азот-кислота-кәрәсин яғыулығында 1750 Н тартымлы ОРМ-65 шыйыҡсалы реактив двигатель уйлап табыла; 1936 йылдың 5 ноябрендә шул шыйыҡсалы реактив двигатель рәсми стенд һынауҙарын үтә, 1937 йылда уның 212 (29 апрелдә) ракетаһы һәм РП-318 ракетополаны (16 декабрҙә) составында тәүге ер өҫтө утлы һынауҙары, ә 1939 йылдың 29 ғинуарында 212 ракетаһы составында тәүге осоу һынауҙары үткәрелә[14].

1933—1934 йылдарҙа В. П. Глушко Реактив ғилми-тикшеренеү институтында эшләү менән бер рәттән Н. Е. Жуковский исемендәге Хәрби-һауа инженерҙар академияһында лекциялар уҡый, 1935 йылда Осоавиахим Үҙәк советы ҡарамағындағы Инженерҙарҙы ҡайтанан әҙерләү буйынса Реактив курстар мөдире һәм уҡытыусыһы була. 1935 йылдың декабрендә Г. Э. Лангемак һәм В. П. Глушко редакцияһында нәшер ителгән «Ракеты: их устройство и применение» («Ракеталар: уларҙың ҡоролошо һәм ҡулланылышы» тигән китап донъя күрә, ә 1936 йылдың мартында Глушконың «Жидкое топливо для реактивных двигателей» («Реактив двигателдәр өсөн шыйыҡса яғыулыҡ») тигән эше сыға. 1937 йылда Глушко Реактив ғилми-тикшеренеү институтының «Ракетная техника» ғилми эштәр йыйынтығында 7 мәҡәлә баҫтыра[4][7].

Ләкин Глушко өҫтөндә болоттар ҡуйырған. Апрелдә инженер А. Г. Костиков ВКП(б) ҮК-на директорҙың түбәндәге хатын ебәрә: «троцкист зыян килтереүсе диверсион шайкаһын асыу» эшен башлауҙы, НИИ-3-тәге шикле ситуацияға иғтибар итеүҙе талап итә; артабан ул Глушко шыйыҡса яғыулыҡ двигателдәре буйынса алып барған эштәрҙең етешһеҙлектәрен асыҡлау мәсьәләһен ҡуя. Институт етәкселәренең — беренсе сиратта, 3-сө ғилми-тикшеренеү институты директоры И. Т. Клеймёновты, уның урынбаҫары Г. Э. Лангемакты һәм тәжрибә производствоһы начальнигы Г. Надёжинды етешһеҙлектә һәм боҙоҡ эш стилендә ғәйепләй. Костиков шундай уҡ ғаризаны 3-сө нефть сәнәғәте ҒТИ партия комитетына ла ебәргән; ике ғариза ла СССР Эске Эштәр Халыҡ Комиссариатына тапшырылған. Бынан һуң 3-сө ғилми-тикшеренеү институтында «партия линияһы буйынса» тикшереүҙәр башлана, ә 1937 йылдың 2 ноябрендә Клеймёнов һәм Лангемак ҡулға алына.[21][22].

1938 йылдың 13 һәм 20 февралендә 3-сө ҒТИ-нда инженер-техник совет (ИТС) бюроһының ултырышы була, унда «В. П. Глушконың зарарлы эшмәкәрлеге» һәм уның халыҡ дошмандары Клеймёнов һәм Лангемак менән бәйләнештәре тикшерелә. Бюро Глушконы ИТС составынан сығарырға ҡарар итте[9]. С. П. Королёв өсөн дә күңелһеҙ хәлдәр башлана: 1 ғинуарҙа ул бүлек етәксеһе вазифаһынан бушатыла, ә 1 июндә РП-318 ракетоплан буйынса эштәр туҡтатыла[23].

Ҡулға алыныуы һәм "шарашка"ларҙа эшләүе үҙгәртергә

1938 йылдың 23 мартында Глушко ҡулға алына һәм 1939 йылдың авгусына тиклем тикшереү аҫтында була: уны Лубянкала һәм Бутырск төрмәһендә Эске эштәр Халыҡ Комиссариатының эске төрмәһендә тоталар. Тикшереү барышында Глушконы бер нисә тапҡыр ҡурғаш изоляциялы менән сымдарҙан эшләнгән күҫәк һәм ҡамсы менән туҡмайҙар; ул, башҡа тәфтиш аҫтындағлар кеүек үк, Советтарға ҡаршы ойошмала ҡатнашыуын һәм оборона сәнәғәтендә зарарлы эш менән шөғөлләнеүен ихлас таныуын күрһәтеп ҡул ҡуйырға мәжбүр була[24].

1938 йылдың 20 июлендә А. Г. Костиков, Л. С. Душкин, А. Н. Дедов һәм М. П. Калянова составындағы комиссия тарафынан төҙөлгән техник экспертиза акты килеп етә, унда В. П. Глушко һәм С. П. Королёвтың «зыянлы эшмәкәрлеге» тураһында тулыраҡ мәғлүмәт бирелә[25][26]. Дудкиндың оятһыҙ ғәйепләүҙә[27] Костиковты аҡларға, Глушко менән Королёвты сәйәси золом ҡорбанына әйләндерүен (репрессия) йомшартып күрһәтергә тырышыуы сығанаҡтарҙа раҫлау тапмай: ВКП(б) Үҙәк Комитетына һәм ҒТИ-3 партияһына ебәрелгән хат текстары ла, ИТС бюроһы материалдары ла, үрҙә телгә алынған техник экспертиза акты ла һаҡланған[22][25].

 
Махсус (Особый) кәңәшмә протоколындағы хөкөм (приговор) тексы күсермәһе

1939 йылдың 15 авгусында Глушко СССР Эске Эштәр Халыҡ Комиссариаты ҡарамағындағы Махсус кәңәшмә тарафынан РСФСР Енәйәт кодексының 58-7 һәм 58-11 статьялары буйынса 8 йылға холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерында төрмәгә ябыла, һуңынан техник бюроға эшкә ҡалдырыла[22]. 1940 йылға тиклем ул СССР Авиация сәнәғәте Халыҡ Комиссариатының 82-се Тушин авиамоторҙар эшләү заводы эргәһендәге Эске эштәр Халыҡ Комиссариаты 4-се махсус бүлегенең («шарашка» тип йөрөтөлгән) конструкторҙар төркөмөндә эшләй[22]. Бында ул башта тиҙ йөрөүсе глиссирлаусы диңгеҙ торпедаһы двигателен хәрәкәткә килтереү өсөн ГГ-3 газ генераторын, һуңынан ике моторлы «С-100» самолёт-истребителенең манёвр менән үтеү өсөн тәғәйенләнгән ярҙамсы ҡулайлама проектын уйлап таба[28][29].

1940 йылдың көҙөндә Глушко төркөмөн 16-сы Ҡазан авиация моторҙар эшләү заводына күсерәләр, унда ул шыйыҡсалы ракета двигателдәренең яғыулыҡты насос ярҙамында ебәреүсе ярҙамсы самолёт ҡулайламаларын эшләү менән шөғөлләнеүен дауам итә[29][30]. Төркөм 16-сы завод биләмәһендә урынлашҡан, ләкин завод директорына түгел, ә инженер-металлург дипломына эйә булған Эске эштәр Халыҡ Комиссариатының махсус КБ начальнигы, дәүләт именлеге капитаны В. А. Бекетовҡа буйһонған[28][31]. 1942 йылдың февралендә төркөм составына шулай уҡ элек А. Д. Чаромский төркөмөндә турбокомпрессор ойоштороу өҫтөндә эшләгән тотҡондар һәм ирекле ялланғандар ҡушыла[28][32].

1941 йылдың көҙөнән ҡазан махсус төрмәһе «СССР Эске эштәр Хәрби Комиссариатының Авиация сәнәғәте ХК-тының 16-сы заводы эргәһендәге 4-се Махсус бүлеге тәжрибә-конструкторлыҡ бюроһы» тигән рәсми исемен ала; Махсус Конструктор Бюроһы начальнигы итеп Бекетов тәғәйенләнә. Формаль яҡтан был төрмә тибындағы үҙенсәлекле КБ СССР Авиация сәнәғәте халыҡ комиссариатының 1942 йылдың ғинуар бойороғо менән раҫлана. Шул саҡта уҡ 16-сы Махсус Конструктор Бюроһы структураһында һәр тематик проект буйынса хеҙмәткәрҙәр штаты беркетелгән: КБ-1 (баш конструктор Б. С. Стечкин) һәм КБ-2 (баш конструктор В. П. Глушко; һуңғыһы 1941 йылдың аҙағында уҡ, шыйыҡсалы ракета двигателдәренең (ЖРД) ярҙамсы самолёт төҙөлөшө буйынса эштәрҙе йәйелдереү менән бәйле, баш конструктор вазифаһына лайыҡ булды[33][34]). КБ-2 штат расписаниеһында баш конструкторҙың ике урынбаҫары була: конструктор эштәре буйынса урынбаҫары (Г. С. Жирицкий) һәм эксперименталь эштәр буйынса урынбаҫары (Д. Д. Севрук)[28][35].

КБ-2 составына юғары квалификациялы ғалимдар, конструкторҙар, экспериментаторҙар, технологтар, металлургтар, химиктар индерелде. Алда әйтеп үтелгәндәрҙән тыш, бында профессорҙар К. И. Страхович, А. И. Гаврилов, В. В. Пазухин, инженерҙар В. А. Витка, Г. Н. Лист, Н. Л. Уманский, Н. С. Шнякин, А. А. Мееров, А. С. Назаров, Н. А. Телтухин эшләгән[29][36]. 1942 йылдың ноябрендә Ҡазан шарашкаһына С. П. Королёвты күсерәләр, уны шулай уҡ КБ-2 составына индерәләр (1943—1944 йылдарҙа ул 1943 йылдың 8 ғинуарында төҙөлгән һәм ОКБ-16 структураһында автономиялы хәлдә булған «реактив ҡоролманы эшләү буйынса 5-се төркөм» етәксеһе була)[37][38][39]. КБ-2 хеҙмәткәрҙәренең фән һәм техниканың төрлө өлкәләренән алып килгән тәжрибәһе һәм белеме бюро коллективына авиация шыйыҡсалы ракета двигателдәренең үҙенсәлекле конструкцияларын уңышлы эшләтеп, производствоға индереү мөмкинлеген бирҙе[29][36].

СССР Дәүләт оборона комитеты 1-се Реактив двигателдәре (РД-1) булдырыу буйынса эштәрҙе уңышлы тип таныны, һәм эске эштәр халыҡ комиссары Лаврентий Павлович Берия 1944 йылдың 16 июлендә Дәүләт оборона комитеты рәйесе И. В. Сталинға хат менән (исемлек хатҡа ҡушыла) мөрәжәғәт итә, ОКБ-ның айырыуса айырылып торған 35 белгесте хөкөм ҡарарынан ҡотҡарыу тәҡдимен индерә. Сталин ризалыҡ бирә, һәм 1944 йылдың 27 июлендә СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы үрҙә телгә алынған исемлектәге тотҡондарҙға ҡарата хөкөм итеүҙе ваҡытынан алда туҡтатыу тураһында ҡарар ҡабул итә; улар иҫәбенә КБ-2-нең 9 алдынғы хеҙмәткәре: В. А. Витка, В. П. Глушко, Г. С. Жирицкий, Г. С. Королёв, Г. Н. Лист, В. Л. Пржецлавский, Д. Д. Севрук, Н. Л. Уманский, Н. С. Шнякин ингән. 9 августа уларҙы ваҡытынан алда азат итеүҙәре тураһында иғлан ителә, ә 3-4 көндән паспорттары бирелә[37].

Реактив двигателдәре Махсус Конструктор Бюроһында (ОКБ-РД) хеҙмәте үҙгәртергә

1944 йылдың авгусында КБ-2 Авиация сәнәғәте халыҡ комиссариаты (НКАП) бойороғо менән элекке КБ-2 Реактив двигателдәр тәжрибә-конструктор бюроһы — ОКБ-РД Реактив двигателдәр тәжрибә-конструкторлыҡ бюроһы — ОКБ-РД (шулай уҡ ОКБ-СД (Махсус двигателдәр тәжрибә-конструктор бюроһы булараҡ билдәле) тип үҙгәртелә; уға ирекле ялланған һәм яңынан бушатылған КБ-2 хеҙмәткәрҙәре индерелә, шулай уҡ НКВД-ның 4-се Махсус бүлеге ахсус контингентына ингән тотҡондарҙың бер өлөшө командировкаға ебәрелә. Глушко — баш конструктор, Жирицкий һәм Севрук уның урынбаҫарҙары булып ҡала. 1944 йылдың көҙөндә баш конструкторҙың тағы ла бер урынбаҫары итеп С. П. Королёв раҫлана[37][40][41].

1944—1946 йылдарҙа Пе-2Р, Ла-7, Як-3, Су-6 һәм Су-7 самолёттарында РД-1 шыйыҡсалы ракета двигателдәрен (ЖРД) ер өҫтө һәм осоу һынауҙары үткәрелә. 9000 Н тартымлы РД-З маркалы өс камералы азот-кислота-кәрәсин шыйыҡсалы ракета двигателдәре уйлап табыла, (Як-3 РД һәм Пе-2 Р самолёттарында) химик ҡабаттан тоҡандырыу юлы менән РД-1ХЗ шыйыҡсалы ракета двигателдәренә стенд һәм осоу һынауҙар үткәрелә[14]. Шулай уҡ Як-3 самолетының тиҙлеген сәғәтенә 182 километрға арттырыуға өлгәшелгән[42].

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы ОКБ-РД хеҙмәткәрҙәренең ныҡышмалы хеҙмәте дәүләт наградалары менән билдәләнә. 1945 йылдың сентябрендә СССР Юғары Советы Президиумының «За образцовое выполнение заданий правительства в области конструирования и создания новой техники» («Хөкүмәттең яңы техника ҡороу һәм булдырыу өлкәһендәге бурыстарын өлгөлө үтәгәне өсөн») Указы менән, ОКБ-РД хеҙмәткәрҙәрен дә индереп, авиация сәнәғәте конструкторҙарының ҙур төркөмө: Глушко һәм Севрук — Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены, ә Витка, Жирицкий, Королёв, Лист, Уманский һәм Шнякин «Почёт» ордены менән бүләкләнде[37].

1945 йылдың 1 майындағы Авиация сәнәғәте Халыҡ Комиссариаты бойороғо менән реактив двигателдәр буйынса инженер-техник кадрҙар әҙерләү маҡсатында А. Н. Туполев исемендәге Ҡазан авиация институтында (КАИ) Советтар Союзында тәүге ракета двигателдәре кафедраһы ойошторола, уны В. П. Глушко етәкләй[43][44]. Уның төп өлөшөн ОКБ-РД алдынғы хеҙмәткәрҙәре: КАИ директоры Г. В. Каменковтың 1945 йылдың 14 июлендәге раҫланған бойороғона ярашлы, яңы кафедраның штат теҙмәһе буйынса, Г. С. Жирицкий — профессор, ә С. П. Королёв, Г. Н. Лист, Д. Д. Севрук һәм Д. Я. Брагин өлкән уҡытыусылар вазифаларын биләгән[36][37]. Кафедра 1949 йылға, авиадвигателдәр теорияһы кафедраһы составына индерелгәнгә тиклем, эшләй башлай; 1965 йылда үҙ аллы махсус двигателдәр кафедраһы итеп тергеҙелә, әлеге ваҡытта — реактив двигателдәр һәм энергетика ҡоролмалары кафедраһы[44].

Уларҙың күбеһенә ул ваҡытта белем биреү менән етди шөғөлләнергә тура килмәгән. 1945 йылдың июль-сентябрендә ОКБ-РД-ның етәксе хеҙмәткәрҙәренең күбеһе А-4 («Фау-2») немец хәрби баллистик ракеталары конструкцияһын өйрәнеү өсөн Германияға ебәрелә[45][46]. Германияға инженер-полковник дәрәжәһендә командировкаға ебәрелгән Глушко үҙе унда 1945 йылдың июленән алып 1946 йылдың майынан алып декабренә тиклем була; ошо ваҡыттың байтаҡ өлөшөн ул «Нордхаузен» институтында (А-4 двигателдәрен өйрәнеү буйынса бүлекте етәкләй) Германияның трофей ракета техникаһын өйрәнеү менән шөғөлләнә[3][47]. 1946 йылдың йәйендә Глушко Берлин комендатураһы алдында көтмәгәндә автомобилдән клеп төшкән Костиковты осрата; «Был һиңә Лангемак һәм беҙҙең барыһы өсөн дә» тигән һүҙҙәр менән элекке зэк дошмандың битенә бар көсөнә тондора, тегенең кителе буйлап һарҡыла. Һуңғараҡ комендант Костиковтың туҡмалыуы тураһындағы ғаризаһына былай тип яҙып ҡуя: «Эш асыуҙан баш тартырға. Ыҫым булған»[48].

Ракета тармағын булдырыу үҙгәртергә

1946 йылдың 13 майында СССР Министрҙар Советының м («Реактив ҡорал мәсьәләләре») 1017-419сс һанлы ҡарары сыға; В. П. Глушко ҡарар тексында телгә алынмай, ләкин ошо документҡа ярашлы, ул яңы эш урынына тәғәйенләнә[49]. 1946 йылдың 3 июлендә СССР-ҙың авиация сәнәғәте министры М. В. Хруничевтың Ҡазандағы Ракета двигателдәре Махсус Конструктор Бюроһын Мәскәү өлкәһенең 456-сы авиация заводы урынлашҡан Химки ҡалаһына күсереү тураһында бойороғо сыға; завод баллистик ракеталар һәм самолёттар өсөн шыйыҡсалы ракета двигателдәре производствоһы итеп үҙгәртеп ҡоролорға тейеш була, ә 456-сы Ракета двигателдәре Махсус Конструктор Бюроһы (ОКБ-456) тип үҙгәртелә. Шул уҡ бойороҡ менән В. П. Глушко 456-сы Махсус конструкторлыҡ бюроһының (хәҙерге «Энергомаш» ғилми-етештереү берекмәһе) баш конструкторы итеп тәғәйенләнә. Шунда уҡ тиерлек Глушко, шыйыҡ яғыулыҡ ракета двигателдәренең баш конструкторы булараҡ, индерелгән Төп конструкторҙар советы ойошторола[45][50][51]. 1946 йылдың ноябрендә элекке ОКБ-РД хеҙмәткәрҙәренең күбеһе ғаиләләре менән бергә Химкиға күсеп килә; бер үк ваҡытта Химкиға А-4 ракетаһы двигателен тергеҙеп етештергәндә техник ярҙам күрһәтеү өсөн «Нордхаузен» институтында хеҙмәткәрҙәре араһынан һайлап алынған 17 немец белгесе лә ғаиләләре менән килә[47].

1947 йылдың аҙағында — 1948 йылдың башында илебеҙ материалдарынан һәм ватан технологияһы буйынса ОКБ-456-ла һәм 456-сы заводта, нигеҙҙә, А-4 двигателен күсермәһе булған һәм Р-1 ракетаһына ҡуйыу өсөн тәғәйенләнгән, РД-100 (бушлыҡта 307 кН тартымлы [52]) двигателенең тәүге даналары эшләнә. Шуның менән бер үк ваҡытта 600 саҡрым алыҫлыҡҡа иҫәпләнгән Р-2 ракетаһы өсөн РД-101 двигателен һәм 3000 саҡрым алыҫлыҡтағы Р-3 ракетаһы өсөн РД-110 двигателен эшләү буйынса эштәр башлана. Был яңы проекттар өҫтөндә эшләүгә Германия белгестәре йәлеп ителмәгән; уларҙы заводтың ярҙамсы бүлектәренә күсергәндәр, ә 1950 йылдың авгусында улар тыуған иленә ҡайтып киткән[53].

 
РД-108 двигателе

1948 йылдың 10 октябрендә РД-100 двигателе менән Р-1 ракетаһы уңышлы осорола. 1951 йылда Р-2 ракетаһы уңышлы осоу һынауҙары үтә (Р-3 ракетаһын булдырыу яҡынса эштәр стадияһында туҡтатыла). 1953 йылдың 19 апрелендә ОКБ-456-ла эшләнгән (бушлыҡта 500 кН тартым көсөнә эйә) Р-5 ракетаһы РД-103 двигателе менән (иң юғары алыҫлыҡҡа (1200 км) күтәрелә[52])[54][55].

1953 йылдың 23 октябрендә В. П. Глушко СССР Фәндәр Академияһының техник фәндәр бүлеге (теплотехника) буйынса ағза-корреспонденты итеп һайлана[56]. Ике көндән (Глушко менән бер үк ваҡытта Академияның ағза-корреспонденты итеп һайланған) С. П. Королёвтан телеграмма килә. Королёв уға былай тип яҙа: «Мин һине ысын күңелдән ҡосаҡлайым, иң ҡәҙерле дуҫым минең, һәм СССР Фәндәр Академияһына һайланыуың менән ҡотлайым… Һиңә бик күп һаулыҡ, көс, яратҡан Совет Тыуған илебеҙ хаҡына яңы ҙур еңеүҙәр теләйем». Королёв менән Глушконың уңышлы хеҙмәттәшлеге һуңынан космонавтика тарихына мәңгелеккә яҙылған иҫ киткес ҡаҙаныштар серияһына әүерелде, 1959—1960 йылдарҙа улар араһында ауыр ракета йөрөтөүселәрҙе үҫтереү перспективаһына ҡараштарында һәм улар өсөн яғыулыҡ компоненттарын маҡсатҡа ярашлы һайлау мәсьәләһе буйынса барлыҡҡа килгән килешмәүсәнлектәр ике ракета техникаһы пионерының шәхси мөнәсәбәттәрендә лә кире сағылыш тапты[57].

1954—1957 йылдарҙа ОКБ-456-ла Глушко етәкселегендә бушлыҡта 1000 кН тартымлы РД-107 ракета двигателдәре һәм бушлыҡта 941 кН РД-108 тартыу менән РД-108 ракета двигателдәре уйлап табыла, улар С. П. Королёвтың ОКБ-1 махсус конструкторлыҡ бюроһында төҙөлгән Р-7 ракетаһына һәм уның модификацияларында урынлаштырырға тәғәйенләнгән — шуға ярашлы рәүештә ситке блоктарға (1-се баҫҡыс) һәм үҙәк блоктарға (2-се баҫҡыс) ҡуйыу өсөн тәғәйенләнә[58].

1956 йылдың 2 февралендә һынау һөҙөмтәләре буйынса хәрби ядро заряды менән Р-5М ракетаһын В. П. Глушко (ракета эшкәртеүҙә башҡа ҡатнашыусылар кеүек) СССР Юғары Советы Президиумының 1956 йылдың 20 апрелендәге Указы менән «алыҫ баллистик ракеталарҙы булдырыу эшендәге ҡаҙаныштары өсөн» Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә лайыҡ була, ә 456-сы Махсус Конструктор Бюроһы Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән бүләкләнә[59][60].1956 йылдың 29 сентябрендә Глушко аҡлана[61]; шул уҡ йылдың ноябрендә ул КПСС ағзаһы итеп ҡабул ителә[60]. Реабилитациянан һуң В. П. Глушко ГДЛ һәм РНИИ буйынса атылған иптәштәренең ғаиләләренә ярҙам итеү һәм совет йыһан программаһын башлап ебәреүселәрҙең исемдәрен мәңгеләштереү өсөн күп көс һала[61].

1957 йылдың 21 авгусында ОКБ-456 конструкциялы РД-107 һәм РД-108 шыйыҡсалы ракета двигателдәре урынлаштырылған континенталь-ара баллистик ракетаһын (МБР) уңышлы осороу үткәрелә[62]. Һуңынан был двигателдәр оҙаҡ йылдар ракета техникаһында файҙаланылған; 1977 йылда академик А. Ю. Ишлинский улар хаҡында былай тип яҙҙы: «Академик Валентин Петрович Глушко двигателдәренең ышаныслылығы әле һаман һоҡланыу тыуҙыра»[63].

Йыһанды үҙләштерә башлау үҙгәртергә

 
Королёв менән Глушко Ерҙең тәүге яһалма юлдашын осороуға 50 йыл тулыуға арналған 2007 йылда сығарылған Украинаның почта блогында
 
РД-301 двигателе

1957 йылдың 4 октябрендә йыһан эраһы башлана: «Спутник» ракета йөрөтөүсеһе менән орбитаға сығарылған (шул уҡ двигателдәр менән Р-7 ракетаһы модификацияһы) тәүге яһалма Ер юлдашы осорола[64]. Тәүге ер юлдашын осороуға индергән өлөшө өсөн В. П. Глушко, башҡа билдәле ғалимдар һәм конструкторҙар кеүек үк, Ленин премияһына лайыҡ була[65]. 1957 йылдың 26 октябрендә уға ВАК ҡарары менән диссертацияһыҙ техник фәндәр докторы ғилми дәрәжәһе бирелә[7], ә 1958 йылдың 20 июнендә В. П. Глушко СССР Фәндәр академияһының Техник фәндәр бүлеге (энергетика) буйынса мөхбир ағзаһы итеп һайлана[56]. Планетаның беренсе космонавты Ю. А. Гагариндың йыһанға осоуын тәьмин итеүгә индергән өлөшө өсөн («Восток» ракета йөрөтөүсеһе өсөн РД-107 һәм РД-108 двигателдәрен[58] эшләгән) ОКБ-456 Ленин ордены менән наградлана, ә баш конструктор В. П. Глушко 1961 йылдың 17 июнендә икенсе тапҡыр Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә лайыҡ була[65][66].

Артабанғы йылдарҙа Глушко етәкселегендә совет ракета йөрөтөүселәренең (РН) һәм һәм бик күп хәрби ракеталарҙың беренсе баҫҡыслыларында һәм икенсе баҫҡыслаларының күбеһендә файҙаланылған түбән температурала ҡайнаусы һәм юғары температурала ҡайнаусы яғыулыҡтарҙа ҡеүәтле шыйыҡсалы ракета двигателдәре уйлап табыла[67]. Тулы булмаған исемлек түбәндәгеләрҙе: «Космос» ракета йөрөтөүселәре өсөн РД-119, РД-214, РД-216, РД-219 двигателдәрен, 1-се баҫҡыслы «Протон» ракета йөрөтөүселәре өсөн РД-253 двигателдәре, ракеталарҙың өҫкө баҫҡыстары һәм ҡыуыу блоктары өсөн эксперименталь РД-301 (донъяла берҙән-бер фтор-аммиак яғыулыҡҡа нигеҙләнгән шыйыҡсалы ракета двигателе) ракета двигателен[68]) һ. б. үҙ эсенә ала[14][69].

Шул уҡ ваҡытта Глушко Н-1 үтә ауыр ракета йөрөтөүсеһе өсөн двигателдәр эшләүгә заказ ала алманы, уны эшләү бурысы СССР Министрҙар Советының 1960 йылдың 23 июнендәге ҡарары менән көн тәртибенә ҡуйылған. 1960 йылдың 1 октябрендә Махсус конструкторлыҡ бюроһы ошо ракетаның 1-се һәм 2-се баҫҡыс двигателдәрен эшләү өсөн техник эштәрҙе бер үк ваҡытта В. П. Глушко етәкләгән 456-сы Махсус конструкторлыҡ бюроһына һәм Н. Д. Кузнецов исемендәге Һамар фәнни-техник комплексына йүнәлтә. Ике фирма ла проект-конструкторлыҡ эштәренә тотона: әгәр Глушко Махсус конструкторлыҡ бюроһында яғыулыҡ сифатында азот тетроксиды + НДМГ комбинацияһына өҫтөнлөк бирелһә (ҡабатлаусы вариант булараҡ, шулай уҡ кислород + НДМГ кислороды комбинацияһы ла ҡарала), Кузнецовтың махсус конструкторлыҡ бюроһында кислород-кәрәсин яғыулығы һайлап алына[70]. Королёв Глушконың тәҡдимдәренә ҡаршы әүҙем сығыш яһай, быны НДМГ-тың юғары ағыулы булыуы менән дәлилләй; һөҙөмтәлә 1962 йылдың 16 июлендә үткән Дәүләт эксперт комиссияһы ултырышында заказды Кузнецовтың махсус конструкторҙар бюроһына бирергә ҡарар ителә[71].

НПО «Энергия» етәкселегендә үҙгәртергә

 
«Энергия» ракета йөрөтөүсеһе (РН) «Буран» йыһан карабы менән

Артабан Н-1 төҙөү программаһы оҙаҡҡа һуҙыла, планлаштырылған эштәрҙе башҡарыу ваҡыты бер нисә тапҡыр өҙөлә. 1974 йылдың майында, КПСС Үҙәк Комитетында Д. Ф. Устинов рәйеслегендә үткән кәңәшмәнең тәҡдимдәренә һәм СССР Оборона советының 17 майҙағы Н-1 буйынса эштәрҙе туҡтатыу, В. П. Мишинды Эксперименталь машиналар төҙөү Үҙәк конструктор бюроһының (ЦКБЭМ) Баш конструктор вазифаһынан бушатыу (Королёв үлгәндән һуң 1-се Махсус конструкторҙар бюроһы шулай аталған), Эксперименталь машиналар төҙөү Үҙәк конструктор бюроһын СССР-ҙың «Энергия» ғилми-етештереү берекмәһе итеп үҙгәртеп, уға «Энергомаш» КБ-һын (1967 йылдың 1 ғинуарынан 456-сы Махсус конструкторҙар бюроһы шулай аталған) индереү тәҡдим ителә. 21 майҙа СССР Министрҙар Советы «Энергия» тип аталған яңы ғилми-етештереү берекмәһен булдырыу һәм Глушконы яңы ғилми-етештереү берекмәһенең баш конструкторы итеп тәғәйенләү тураһында ҡарар ҡабул итә. 21 майҙа Дөйөм машиналар төҙөү министры С. А. Афанасьевтың бойороғо менән В. П. Глушко «Энергия» ғилми-етештереү берекмәһе директоры һәм генераль конструкторы итеп тәғәйенләнә[72].

Шул уҡ көндө Глушко, хәҙер инде элекке Эксперименталь машиналар төҙөү Үҙәк конструктор бюроһына (ЦКБЭМ) килә, тәү сиратта Мишинды предприятиеға индермәҫкә ҡуша (артабан В. П. Мишин Мәскәү авиация институтында уҡытҡан). СССР Министрҙар Советының Н-1 темаһы буйынса эштәрҙе туҡтатыу тураһында вәғәҙә ителгән ҡарары (ул 1976 йылдың февралендә донъя күрә) сығыуын көтмәйенсә, Глушко 5 июндә «Энергия» ғилми-етештереү берекмәһе етәксеһе вазифаһында Н1-Л3 комплексы һәм Н-1 ракета йөрөтөүсеһе буйынса бөтә эштәрҙе туҡтатыу тураһында 54-се тәүге бойороғона ҡул ҡуя. Башҡа программалар өҫтөндә эш дауам итә, ә СССР Министрҙар Советының 1976 йылдың 17 февралендәге «Энергия»—"Буран" кп тапҡыр ҡулланылған йыһан системаһы программаһы өҫтөндә эшләү «Энергия» ғилми-етештереү берекмәһе өсөн күп йылдар дауам иткән йүнәлешкә әйләнә[72].

Н1-Л3 комплексы буйынса эштәрҙең туҡтатылыуы Глушко өсөн ай программаһынан баш тартыу тигәнде аңлатмай. 1974 йылдың октябрендә ул «Энергия» ғилми-етештереү берекмәһенең алдағы йылдарға комплекслы эш планын тәҡдим итә, уның пункттарының береһе булып Айҙа оҙаҡ ваҡытлы ғилми-тикшеренеү базаһын булдырыу мәсьәләһе тора. Бының өсөн «тура схема» буйынса («Аполлон» программаһындағы кеүек Ай эргәһендәге орбитала тоташмайынса) Айға барып етерлек «ЛЭК» йыһан карабы (Ай экспедиция карабы) төҙөргә тәҡдим ителгән. ЛЭК — Ай экспедиция карабы соу-ултырыу комплексы ҡеүәтле төп һәм дүрт руль шыйыҡсалы ракета двигателе булған ултырыу баҫҡысынан, осоу баҫҡысынан һәм йәшәү блогынан торорға тейеш булған. Ай экспедиция карабын ай тирәләй орбитаға сығарыу сараһы сифатында Ер тирәләй түбән орбитаға 200 т ауырлығындағы объекттарҙы сығарырға һәләтле 73 800 килоНьютон старт тартымлы яңы «Вулкан» ракета йөрөтөүсеһен (Н1Ф вариантында 49 700 кН ракета йөрөтөүсеһенә ҡаршы) булдырырға тәҡдим ителде[73][74].

 
РД-170 двигателе

В. П. Глушко тәүҙә «Спейс шатлл» Америка системаһы тибы буйынса күп тапҡыр ҡулланыла торған йыһан системаһын булдырыу тураһындағы ҡарарға ҡаршы сығыш яһай, әммә был система хәрбиҙәрҙең көслө баҫымы аҫтында ҡабул ителде. Проект эштәре барышында Глушко «Буран» карабын орбитаға сығарыу системаһының совет вариантындағы яңы «Энергия» ракета йөрөтөүсеһе (старт тартымы 35 700 килоНьютон) булыуына өлгәшә[74]); шул уҡ ваҡытта ике ҡаты яғыулыҡлы тиҙләткестең оҡшшы (аналогы) булып РД-170 двигателдәре менән дүрт старт тиҙләткесе (улар дөйөм алғанда ракетаның 1-се баҫҡысын тәшкил итә), ә тышҡы яғыулыҡ багының аналогы булып — дөйөм алғанда 2-се баҫҡысты тәшкил иткән РД-0120 кислород-водород менән йыһазландырылған шыйыҡсалы ракета двигателе (Баш конструктор А. Д. Конопатов етәкселегендәге «Химавтоматика» КБ-һы булдырған) сығыш яһай[75][76]. РД-170 кислород-кәрәсин двигателен эшләү идеяһы Глушконыҡы, ә уны эшләү «Энергомаш» КБ-ның Баш конструкторы В.П. Радовскийҙың туранан-тура етәкселегендә алып барыла, ул ерҙә 7260 килоНьютон тартыу көсө һәм вакуумда 7900 килоНьютон тартымы булған донъялағы иң ҡеүәтле шыйыҡсалы реактив двигателенә әйләнә [77].

Глушко бер үк старт тиҙләткесе булған һәм 2-се баҫҡыс менән бер төргә килтерелгән (унифицированный) өс ракета йөрөтөүсенән ракеталар системаһы: «Гроза» (ике тиҙләткес менән), «Энергия» (дүртәү менән) һәм «Вулкан» (һигеҙ менән) төҙөлөр тип иҫәп тотҡан; ләкин «Гроза» һәм «Вулкан» ракета йөрөтөүселәре буйынса эштәрҙе финанслауға аҡса табылмай. 1976 йылдың декабрендә «Энергия» ракета йөрөтөүсеһе буйынса эскиз проект тамамлана, ә 1977 йылдың ноябрендә СССР Министрҙар Советының үтә ауыр «Энергия» ракета йөрөтөүсеһен һәм «Буран» карабын эшләү тураһындағы ҡарары сыға[75][76][78].

1977 йылдың июнендә Глушко «Энергия» ғилми-етештереү берекмәһе директоры вазифаһын ҡалдыра, ләкин ғүмеренең аҙағына тиклем генераль конструктор сифатында берекмәне етәкләүен дауам итә. 1974-1989 йылдарҙа Баш конструкторҙар советы рәйесе булараҡ, «Энергия» ғилми-етештереү берекмәһе төп роль уйнаған проекттар буйынса илдең ракета-йыһан сәнәғәте предприятиелары һәм ойошмалары эштәренә техник етәкселек итә һәм көйләй (координациялай). Ул идара ителеүсе «Союз» йыһан караптарын, «Прогресс» йөк карабын, «Салют» орбиталь станцияларын камиллаштырыу, «Мир» орбиталь комплексын һәм күп тапҡыр ҡулланыла торған «Энергия» - «Буран» транспорт-йыһан системаһын булдырыу буйынса эштәргә етәкселек итә[66][79].

Файл:Могила академика Валентина Глушко.JPG
Мәскәүҙәге Новодевичье зыяратында В. П. Глушконың ҡәбере

1987 йылдың 15 майында РД-170 двигателенең 1-се баҫҡысына шыйыҡсалы реактив двигателе ҡуйылған «Энергия» ракета йөрөтөүсеһе (РН) уңышлы осош яһай. 1988 йылдың 15 ноябрендә «Энергия» ракета йөрөтөүсеһе тарфынан орбитаға сығарылған «Буран» йыһан карабы үҙенең йфыһанға тәүге (һәм берҙән-бер) осошон яһай[14].

В. П. Глушко Ҡалмыҡ АССР-ынан 7-11-се саҡырылыш СССР Юғары Советының Милләттәр советы депутаты, КПСС ҮК ағзаһы була (1976—1989) [80], КПСС ҮК ағзаһы (1976—1989)[79], Халыҡ-ара аэронавтика академияһының мөхбир ағзаһы (1976) була[81].

Бер нисә тиҫтә йылдар дауамында В.П. Глушко СССР Фәндәр академияһы Президиумы ҡарамағында «Жидкое ракетное топливо» («Шыйыҡ ракета яғыулығы») проблемаһы буйынса ғилми советты етәкләй[82]. Ғилми ойошмаларҙың ракета яғыулыҡтары характеристикаларын өйрәнеү буйынса эштәрен көйләй (координациялай), һөҙөмтәлә 1956 йылдан 1982 йылға тиклем ошондай яғыулыҡтарҙа файҙаланылған төрлө матдәләрҙең үҙенсәлектәре тураһында мәғлүмәтле белешмә баҫмаларының 40 томы нәшер ителә[83].

1989 йылдың 10 ғинуарында 81-се йәшендә мейе артериялары атеросклерозынан вафат була[7]. Ул Мәскәүҙәге Новодевичье зыяратында ерләнгән[84].

Ғаиләһе үҙгәртергә

В. П. Глушконың атаһы Пётр Леонтьевич Глушко, батрак улы булыуына ҡарамаҫтан, ул юғары белем алған; әсәһенең исеме Матрона Семеоновна. Ир менән ҡатындың өс балаһы тыуған: ҡыҙы Галина (1907 йылғы) һәм улдары Валентин (1908 йылғы), Аркадий (1915 йылғы)[85].

В. П. Глушконың тәүге ҡатыны Сусанна Михайловна Георгиевская (һуңғараҡ балалар яҙыусыһы булған) менән тәүге никахы оҙаҡҡа һуҙылмай. Икенсе ҡатыны Тамара Саркисованан (был никах рәсми теркәлмәгән) - Глушконың 1938 йылда Евгения исемле ҡыҙы тыуған; Глушко төрмәнән сыҡҡандан һуң Тамара Саркисова менән мөнәсәбәттәре тергеҙелмәй. Германияға командировканан ҡайтҡас, Глушко инглиз теле уҡытыусыһы Магда Максовна Глушкоға өйләнә (1960 йылдарҙан алып Мәскәү дәүләт университетының механика-математика факультетында инглиз теле кафедраһы мөдире була; 1980 йылдан - филология фәндәре докторы)[86]); Уларҙың ике балаһы була: ҡыҙы Елена (1948 йылғы) һәм улы Юрий (1952 йылғы). 1959 йылда ул 4556-сы тәжрибә-конструкторлыҡ бюроһы хеҙмәткәре Лидия Дмитриевна Пёрышкова менән таныша; 1972 йылда уларҙың Александр исемле улы тыуа[5][7][87], ул тарихсы[88]. Лидия Дмитриевна хөрмәтенә Валентин Петрович Венера планетаһындағы кратерҙы «Лида» тип атаған[89].

Шәхси сифаттары үҙгәртергә

Б.Е. Черток үҙенең хәтирәләрендә билдәләүенсә, В. П. Глушко юғары техник компетентлығы, киң эрудицияһы, дөйөм мәҙәниәте, ағымдағы проблемалар араһынан төп бурысты тиҙ арала билдәләй белеүе менән айырылып торған. Әммә ҡул аҫтында эшләүселәргә һәм коллегаларына бәйләнсегерәк булған. Эске торошо нисек булыуына ҡарамаҫтан, ул тыныс булып ҡала белгән; һәр ваҡыт йыйнаҡ һәм ифрат бөхтә кейенгән[90].

Глушко (ярһыу Королёвтан айырмалы) бер ҡасан да үҙенә буйһонған кешеләргә ҡысҡырмаған[91]. Эшендә ул «әгәр һәр кем үҙ эшен яҡшы эшләһә, дөйөм эш тә яҡшы булыр» принцибына таянып эш иткән[92].

Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре үҙгәртергә

Файл:Глушко москва.jpeg
Мәскәүҙәге Космонавтар аллеяһында Валентин Глушко һәйкәле (2001 йылдың 4 октябрендә асылған)[83]
  1. Указом Президиума Верховного Совета СССР № 235/13 в статусе «совершенно секретно» от 20 апреля 1956 года «за заслуги в деле создания дальних баллистических ракет»[93].

В. П. Глушко Калуга (1975), Одесса (1975), Королёв һәм Химки (1979), Байконур (1983), Ҡазан (1987), Приморье һәм Элиста (1988) ҡалаларының почётлы гражданы була[66].

Хәтер үҙгәртергә

Файл:Памятник академику Глушко (Байконур).JPG
Байконур ҡалаһында В.П. Глушко бюсы
 
Рәсәйҙең күренекле шәхестәре. В. П. Глушконың тыуыуына 100 йәш тулыуға бағышланған Рәсәй банкы иҫтәлекле тәңкәһе, көмөш, 2 һум, 2008 йыл
  • 1994 йылда Халыҡ-ара астрономия союзы Айҙың күренеп торған яғындағы кратерға Глушко исемен бирҙе[95].
  • Шулай уҡ уның хөрмәтенә 1976 йылда Н. С. Черных тарафынан асылған астероид 6357 Глушко[uk] аталған[96].
  • В.П. Глушконың бронза бюсы - Одессала һәм Байконурҙа, һәйкәлдәр Мәскәүҙә һәм Химкиҙа ҡуйылған[66].
  • Уның исеме Мәскәүҙәге урамға (Төньяҡ Бутов районы), Санкт-Петербургтағы юлға, Одессалағы проспектҡа, Казандағы, Калугалағы, Химкиҙағы һәм Байконурҙағы урамдарға бирелгән.
  • «Энергомаш» фәнни-производство берекмәһе предприятиеһына В. П. Глушко исеме бирелде [66].
  • Краснодар ҡалаһының 72-се гимназияһына В. П. Глушко исеме бирелгән[97].
  • Одесса ҡалаһында Глушко йәшәгән урамындағы 10-сы йортҡа мемориаль таҡтаташ ҡуйылған, ә йорт үҙе архитектура һәм ҡала төҙөлөшө ҡомартҡыһы тип танылған [98].
  • «Аэрофлот» компанияһы самолёты 2011 йылдан В.П. Глушко исемен йөрөтә[99].
  • 1973 йылда ойошторолған Космонавтика һәм ракета техникаһы музейына (Петропавлов ҡәлғәһе, Санкт-Петербург) В. П. Глушко исеме бирелгән[100].
  • 2008 йылда Рәсәй банкы В.П. Глушконың тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы «Рәсәйҙең күренекле шәхестәре» серияһында 2 һумлыҡ иҫтәлекле көмөш тәңкә сығарҙы [101].
 
Авиация һәм космонавтика Үҙәк музейында В. П. Глушко стенды
  • 2018 йылда - ғалимдың тыуыуына 110 йыл тулған йылда - Украинаның Милли банкы В.П. Глушкоға арнап «Украинаның күренекле шәхестәре» серияһында сығарылған 2 ҡылыслы нейзильберҙан иҫтәлекле тәңкәне әйләнешкә индерҙе[102].
  • Академик В. П. Глушко исемендәге «Әҙәбиәттә фәнде пропагандалаған өсөн» халыҡ-ара премияһы.

Кинематографта үҙгәртергә

  • «Утты ауыҙлыҡлау» нәфис фильмы персонаждарының береһе (1972; Сергей Королёвтың биографияһы мотивтары буйынса төшөрөлгән СССР-ҙың 1-се Махсус конструктор бюроһының беренсе Баш конструкторының Евгений Огнев исеме аҫтында асылған көрәштәше. Был персонаждың прототибы булып Валентин Глушко тора, тип һанала. Ләкин актёр Игорь Горбачёв уйнаған Огнев тышҡы яҡтан Василий Павлович Мишинға оҡшаған. Бынан тыш, Башкирцев менән Огневтың мөнәсәбәттәре фильм дауамында дуҫтарса күрһәтелә, ә Королёвтың Глушко менән мөнәсәбәттәре бигерәк тә һуңғы йылдарында йылы тип әйтерлек булмай; Д. Ф. Устинов: «...Королёв иҫән саҡта беҙ уны Глушко менән татыулаштыра алманыҡ. Әгәр улар Башкирцев менән Огнев кеүек дуҫ булһа, беҙҙә күп нәмә башҡасараҡ булыр ине»[103].
  • «Йыһан өсөн көрәш» телесериалында (2005; Валентин Глушко ролен рәсәй сығыышлы Америка актёры Равиль Исьянов башҡара[104]. Телесериалда, Глушко ҡулға алынғандан һуң (бәлки, язалауҙар арҡаһында) Королёвҡа яла яҡҡан, һөҙөмтәлә һуңғыһы ҡулға алына тиелә, һәм был факт Королёвтың Глушкоға кире мөнәсәбәте өсөн нигеҙ була, тип раҫлана. Был версия фактик материал менән раҫланмаған[105][106][107]. Глушконың күрһәтеүҙәрендә Королёв фамилияһы телгә алына, әммә Глушконың «зарар килтереү эшмәкәрлегенән» зыян күреүсе сифатында ғына[22].
  • «Кедр» күкте тишеп үтә» (2011, Рәсәй); Һуғыш осоронда һәм унан һуңғы йылдарҙа йыһанды үҙләштереү өсөн көрәш хаҡында һөйләгән телесериалында Глушко ролен Юрий Гребельник башҡара.

«Главный» («Төп») кинофильмында Глушко ролен актёр Борис Щербаков башҡара.

Баҫылған хеҙмәттәре үҙгәртергә

 
Совместная книга Лангемака и Глушко (1935)

В. П. Глушко является автором более 400 научных работ, статей и изобретений. Некоторые его работы:

  • Лангемак Г. Э., Глушко В. П. . Ракеты: их устройство и применение. — М.—Л.: ОНТИ, 1935. — 118 с.
  • Глушко В. П. . Жидкое топливо для реактивных двигателей. Ч. 1. — М.: ОНТИ, 1936.
  • Глушко В. П. . Основы устройства реактивных двигателей на жидком топливе. — М.: Изд-во МВТУ, 1948.
  • Глушко В. П. . Источники энергии и их использование в реактивных двигателях. — М.: Воениздат, 1955. — 452 с.
  • Петрович Г. В. . Ракетные двигатели ГДЛ — ОКБ. 1929—1969. — М.: Наука, 1969. — 35 с. (Г. В. Петрович — псевдоним В. П. Глушко[61])
  • Глушко В. П. . Путь в ракетной технике. Избранные труды, 1924—1946. — М.: Машиностроение, 1977. — 504 с.
  • Глушко В. П. . Развитие ракетостроения и космонавтики в СССР. — 3-е изд. — М.: Машиностроение, 1987. — 304 с.
  • Избранные работы академика В. П. Глушко. Часть 3 / Составители: B. C. Судаков, В. Ф. Рахманин, Р. Н. Котельникова, А. С. Козлов, Л. Д. Пёрышкова, С. А. Колинова, Н. М. Евсюкова. — Химки: НПО «Энергомаш», 2008. — 139 с.

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ ГЛУШКО // Большая российская энциклопедия (урыҫ) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
  2. ↑ Valentin Petrovich Glushko // Encyclopædia Britannica (ингл.)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Стернин Л. Е.  «Всё, что создал Валентин Петрович Глушко, он создавал впервые». К 100-летию со дня рождения (рус.) // Природа. — Наука, 2008. — № 8. — С. 58—67.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Симоненков, 2014, с. 136
  5. ↑ 5,0 5,1 Mark Wade. Glushko, Valentin Petrovich. Энциклопедия Астронавтика[en]. Дата обращения: 22 февраль 2017.
  6. ↑ Рахманин В. Ф.  Тридцать три года в ракетной технике: успехи, разногласия, конфликты // Двигатель. — 2015. — № 4. — С. 68—77.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Глушко А. В. Академик Глушко Валентин Петрович. www.buran.ru. Дата обращения: 26 декабрь 2016.
  8. ↑ Космонавтика СССР, 1986, с. 26—27
  9. ↑ 9,0 9,1 Глушко А. В. . Взаимоотношения академика В. П. Глушко со своими руководителями // Дерибасовская — Ришельевская: Одесский альманах. Кн. 28 / Сост. Ф. Д. Кохрихт, Е. М. Голубовский, О. И. Губарь. — Одесса: Печатный дом, 2007. — 320 с. — ISBN 966-8099-99-0. — С. 32—57.
  10. ↑ Глушко, 1987, с. 29
  11. ↑ Энциклопедия «Космонавтика», 1985, с. 78, 88
  12. ↑ Космонавтика СССР, 1986, с. 33
  13. ↑ Глушко, 1987, с. 39—42
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 НПО «Энергомаш» имени академика В. П. Глушко. Вехи истории. НПО «Энергомаш» имени академика В. П. Глушко. Дата обращения: 26 декабрь 2016. 2016 йыл 7 декабрь архивланған.
  15. ↑ Рахманин и Судаков, 2008, с. 18
  16. ↑ Глушко, 1987, с. 27—31
  17. ↑ Космонавтика СССР, 1986, с. 27
  18. ↑ Рахманин и Судаков, 2008, с. 19—20
  19. ↑ Голованов, 1994, с. 226
  20. ↑ Глушко, 1987, с. 35
  21. ↑ Глушко, 2010, с. 349, 361—368, 402
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 Рахманин В. Ф.  Тридцать три года в ракетной технике: успехи, разногласия, конфликты. Криминальные страницы биографии Глушко и Королёва // Двигатель. — 2015. — № 5. — С. 52—60.
  23. ↑ Голованов, 1994, с. 230, 233
  24. ↑ Симоненков, 2014, с. 137
  25. ↑ 25,0 25,1 Глушко А. В.  Опровергать факты нельзя // Техника — молодёжи. — 2000. — № 7. — С. 10—14.
  26. ↑ Голованов, 1994, с. 248, 249
  27. ↑ «Так кто же есть кто!» Интервью Л. С. Душкина // Крылья Родины. — 1989. — № 7. — С. 28—31. Стр. 28, 29, 30, 31.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Рахманин В. Ф.  Тридцать три года в ракетной технике: успехи, разногласия, конфликты. Как во городе было во Казани // Двигатель. — 2015. — № 6. — С. 46—52.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Глушко, 1987, с. 39
  30. ↑ Симоненков, 2014, с. 138—139
  31. ↑ Голованов, 1994, с. 305
  32. ↑ Янбердина Ю. А. . Георгий Сергеевич Жирицкий: личность и деятельность // XXII Туполевские чтения (школа молодых учёных): Междунар. молодёжная науч. конф., 19—21 октября 2015 года: Материалы конф. Сб. докладов. Т. 5. — Казань: Фолиант, 2015. — 732 с. — ISBN 978-5-905576-52-2. — С. 510—513.
  33. ↑ 33,0 33,1 Энциклопедия «Космонавтика», 1985, с. 78
  34. ↑ Голованов, 1994, с. 302
  35. ↑ Татарстан — один из арсеналов победы в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг. Госкомархив Республики Татарстан. Дата обращения: 1 декабрь 2016. Архивировано из оригинала 26 декабрь 2016 года. 2016 йыл 26 декабрь архивланған.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Грибин В. Г. . О Георгии Сергеевиче Жирицком // МЭИ: история, люди, годы. Сборник воспоминаний. Т. 1 / Под ред. С. В. Серебрянникова. — М.: Издательский дом МЭИ, 2010. — 544 с. — (Выдающиеся деятели МЭИ). — ISBN 978-5-383-00576-7. — С. 420—430.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 Рахманин В. Ф.  Тридцать три года в ракетной технике: успехи, разногласия, конфликты. Совместная работа В. П. Глушко и С. П. Королёва в Казани // Двигатель. — 2016. — № 1. — С. 34—45.
  38. ↑ Голованов, 1994, с. 313
  39. ↑ Королёв. Энциклопедия жизни и творчества, 2014, с. 12
  40. ↑ Энциклопедия «Космонавтика», 1985, с. 79
  41. ↑ Глушко, 1987, с. 39—40, 58
  42. ↑ Рахманин и Судаков, 2008, с. 21
  43. ↑ Глушко, 1987, с. 5
  44. ↑ 44,0 44,1 Дрегалин А. Ф., Глебов Г. А.  К 70-летию кафедры В. П. Глушко, С. П. Королёва: первой в стране кафедры ракетных двигателей // Актуальные проблемы авиационных и аэрокосмических систем: процессы, модели, эксперимент. — 2015. — Т. 20. — № 1 (40). — С. 161—172.
  45. ↑ 45,0 45,1 Рахманин В. Ф.  Тридцать три года в ракетной технике: успехи, разногласия, конфликты. Изучение немецкой ракетной техники и организация её воспроизводства в СССР // Двигатель. — 2016. — № 2. — С. 38—47.
  46. ↑ Рахманин В. Ф.  О «немецком следе» в истории отечественного ракетостроения. Часть 1 // Двигатель. — 2005. — № 1. — С. 52—55.
  47. ↑ 47,0 47,1 Рахманин В. Ф.  О «немецком следе» в истории отечественного ракетостроения. Часть 2 // Двигатель. — 2005. — № 2. — С. 50—54.
  48. ↑ Качур и Глушко, 2008, с. 418—419
  49. ↑   документа Постановление СМ СССР от 13 мая 1946 года № 1017-419сс «Вопросы реактивного вооружения» в Викитеке
  50. ↑ Э. Белобородько. Когорта. К 100-летию со дня рождения академика В. П. Бармина. Портал «Русское воскресение». Дата обращения: 5 ғинуар 2017. Архивировано из оригинала 13 ноябрь 2013 года. 2013 йыл 13 ноябрь архивланған.
  51. ↑ Королёв. Энциклопедия жизни и творчества, 2014, с. 288
  52. ↑ 52,0 52,1 Энциклопедия «Космонавтика», 1985, с. 327—328
  53. ↑ Рахманин В. Ф.  О «немецком следе» в истории отечественного ракетостроения. Часть 3 // Двигатель. — 2005. — № 4. — С. 40—43.
  54. ↑ Рахманин В. Ф.  Тридцать три года в ракетной технике: успехи, разногласия, конфликты. Первые собственные ракеты дальнего действия // Двигатель. — 2016. — № 3. — С. 24—30.
  55. ↑ Королёв. Энциклопедия жизни и творчества, 2014, с. 14—15
  56. ↑ 56,0 56,1 Глушко Валентин Петрович. Историческая справка. // Официальный сайт РАН. Дата обращения: 25 декабрь 2016.
  57. ↑ Черток, кн. 4, 1999, с. 47—49
  58. ↑ 58,0 58,1 Энциклопедия «Космонавтика», 1985, с. 67—68, 327—329
  59. ↑ Черток, кн. 3, 1999, с. 14
  60. ↑ 60,0 60,1 Рахманин В. Ф.  Тридцать три года в ракетной технике: успехи, разногласия, конфликты. Первая стратегическая ракета Р-5М // Двигатель. — 2016. — № 5—6. — С. 52—60.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 Глушко А. В. . Взаимоотношения академика В. П. Глушко со своими руководителями (окончание) // Дерибасовская — Ришельевская: Одесский альманах. Кн. 29 / Сост. Ф. Д. Кохрихт, Е. М. Голубовский, О. И. Губарь. — Одесса: Печатный дом, 2007. — 320 с. — ISBN 966-8099-99-0. — С. 15—31.
  62. ↑ Рахманин В. Ф.  Проблематичное начало и драматический конец разработки ракеты-носителя Н1. Часть 10 // Двигатель. — 2013. — № 3. — С. 48—55.
  63. ↑ Ишлинский А. Ю. . Механика: Идеи, задачи, приложения. — М.: Наука, 1985. — 624 с. — С. 584.
  64. ↑ Энциклопедия «Космонавтика», 1985, с. 67, 186
  65. ↑ 65,0 65,1 Судаков В. С., Рахманин В. Ф.  Разработка ЖРД РД-107 и РД-108 для семейства РН Р-7 (к пятидесятилетию полёта Ю. А. Гагарина) // Двигатель. — 2011. — № 1. — С. 26—31.
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 66,3 66,4 66,5 66,6 66,7 66,8 Дважды Герой Социалистического Труда Глушко Валентин Петрович. Интернет-проект «Герои Страны». Дата обращения: 31 декабрь 2016.
  67. ↑ Энциклопедия «Космонавтика», 1985, с. 88
  68. ↑ Глушко, 1987, с. 94—95
  69. ↑ Энциклопедия «Космонавтика», 1985, с. 202, 307, 329—331
  70. ↑ Рахманин В. Ф.  Проблематичное начало и драматический конец разработки ракеты-носителя Н1. Часть 1 // Двигатель. — 2011. — № 6. — С. 36—43.
  71. ↑ Рахманин В. Ф.  Проблематичное начало и драматический конец разработки ракеты-носителя Н1. Часть 2 // Двигатель. — 2012. — № 1. — С. 30—34.
  72. ↑ 72,0 72,1 Рахманин В. Ф.  Проблематичное начало и драматический конец разработки ракеты-носителя Н1. Часть 7 // Двигатель. — 2012. — № 6. — С. 34—41.
  73. ↑ Афанасьев И. Б. . Неизвестные корабли. — М.: Знание, 1991. — 64 с. — (Новое в жизни, науке, технике. Серия «Космонавтика, астрономия»; № 12). — ISBN 5-07-002194-X. — С. 60—62.
  74. ↑ 74,0 74,1 Афанасьев И. Б.  «Лунная тема» после Н1—Л3 // Авиация и космонавтика. — 1993. — № 2. — С. 42—44.
  75. ↑ 75,0 75,1 Гладкий В. Ф.  Как родился проект «Энергия — Буран» // Авиация и космонавтика. — 2002. — № 1. — С. 9—13.
  76. ↑ 76,0 76,1 Афанасьев И. Б.  Космические многоразовые // Авиация и космонавтика. — 1993. — № 4. — С. 20—21.
  77. ↑ Рахманин В. Ф.  Проблематичное начало и драматический конец разработки ракеты-носителя Н1. Часть 16 // Двигатель. — 2014. — № 3. — С. 28—36.
  78. ↑ Рахманин и Судаков, 2008, с. 25
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 79,3 79,4 Королёв. Энциклопедия жизни и творчества, 2014, с. 298
  80. ↑ Списки депутатов Верховного Совета СССР: 7-й созыв Ҡалып:Архивировано, 8-й созыв Ҡалып:Архивировано, 9-й созыв Ҡалып:Архивировано, 10-й созыв Ҡалып:Архивировано, 11-й созыв (недоступная ссылка — история). // Сайт «Справочник по истории Коммунистической партии и Советского Союза. 1898 — 1991». Дата обращения: 5 ғинуар 2017. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 81,3 Энциклопедия «Космонавтика», 1985, с. 89
  82. ↑ История предприятия. Валентин Петрович Глушко (1908—1989). // Сайт ПАО «Ракетно-космическая корпорация „Энергия“ имени С. П. Королёва». Дата обращения: 6 ғинуар 2017. 2017 йыл 7 ғинуар архивланған.
  83. ↑ 83,0 83,1 Краев М. В., Назаров В. П.  Основоположник отечественного ракетно-космического двигателестроения // Вестник СибГАУ. — 2008. — № 2 (19). — С. 105—109.
  84. ↑ Глушко Валентин Петрович (1908—1989) (могила на Новодевичьем кладбище). // Сайт «Московские могилы». Дата обращения: 5 ғинуар 2017.
  85. ↑ Глушко А. В.  Выпускник реального училища Святого Павла — академик Валентин Петрович Глушко // Всемирные Одесские новости. — 2006. — № 5 (64). — С. 4.
  86. ↑ Глушко Магда Максовна. // Сайт «Летопись Московского университета». Дата обращения: 9 ғинуар 2017.
  87. ↑ Осипчук, Игорь.  Сын академика Валентина Глушко: «После разговора со Сталиным отца освободили и сняли с него судимость» // Факты и комментарии. — 2013. — № от 3 сентября.
  88. ↑ Можайцев И. Встреча в Музее героев // Вестник героев. — 2018. — Октябрь. — № 6 (78). — С. 8. 2021 йыл 16 октябрь архивланған.
  89. ↑ Передача «„Легенды космоса“ с Андреем Барило». «Валентин Глушко» (интервью с Лидией Пёрышковой). «МИРмедиа», телеканал «Звезда», 2017.
  90. ↑ Черток, кн. 4, 1999, с. 48, 68
  91. ↑ Голованов, 1994, с. 562
  92. ↑ Голованов, 1994, с. 694
  93. ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Социалистического Труда т.т. Бармину В. П., Глушко В. П., Королеву С. П., Кузнецову В. Н., Мишину В. П., Пилюгину Н. А., Рязанскому М. С. за заслуги в деле создания дальних баллистических ракет» от 20 апреля 1956 года.
  94. ↑ 94,0 94,1 94,2 94,3 94,4 94,5 94,6 Глушко А. В. Глушко Валентин Петрович. Энциклопедия «Космонавтика». Дата обращения: 1 ғинуар 2017.
  95. ↑ Losiak A., Kohout T., O’Sulllivan K., Thaisen K., Weider S. Lunar Impact Crater Database. // Lunar and Planetary Institute, Lunar Exploration Intern Program, 2009; updated by T. Öhman in 2011. Дата обращения: 25 декабрь 2016. Архивировано 18 август 2014 года.
  96. ↑ Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (5001)—(10000). // Website of The Minor Planet Center (MPC). Дата обращения: 1 декабрь 2016.
  97. ↑ Основные сведения | Гимназия № 72 имени академика В. П. Глушко г. Краснодар. Дата обращения: 11 сентябрь 2018. Архивировано из оригинала 11 сентябрь 2018 года. 2018 йыл 11 сентябрь архивланған.
  98. ↑ Одесса, Ольгиевская улица, 10. // Сайт «Домофото: архитектурная фотобаза». Дата обращения: 1 август 2017.
  99. ↑ Аэрофлот ввёл в эксплуатацию самолёт А320 «В.Глушко». // Сайт www.aeroflot.com (2 февраль 2011). Дата обращения: 11 ноябрь 2015.
  100. ↑ Притяжение Космоса. Музей космонавтики и ракетной техники. // Сайт «Музеи России». Дата обращения: 30 апрель 2017.
  101. ↑ 2 рубля 2008 года «Глушко В.П.» // Сайт «Деньги России». Дата обращения: 16 август 2018. Архивировано из оригинала 16 август 2018 года. 2018 йыл 16 август архивланған.
  102. ↑ Валентин Глушко. // Сайт «Національний банк України». Дата обращения: 3 август 2018. Архивировано из оригинала 3 август 2018 года.
  103. ↑ Черток, кн. 4, 1999, с. 345
  104. ↑ Битва за космос. // Сайт «Энциклопедия отечественного кино». Дата обращения: 2 ғинуар 2017. Архивировано из оригинала 3 ғинуар 2017 года. 2017 йыл 3 ғинуар архивланған.
  105. ↑ Сергей Лесков. Юрий Гагарин нашёлся в Румынии. Газета «Известия» (10 апрель 2006). Дата обращения: 2 ғинуар 2017.
  106. ↑ Космонавт Савицкая возмущена фильмом Первого канала «Битва за космос». // Сайт РИА «Новости» (11 апрель 2011). Дата обращения: 2 ғинуар 2017.
  107. ↑ Глушко А. В. К слову о фильме «Битва за космос». // Сайт Энциклопедии «Космонавтика». Дата обращения: 2 ғинуар 2017.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

Һылтанмалар үҙгәртергә

Ҡалып:Русские конструкторы ракетно-космических систем Ҡалып:Хорошая статья

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Глушко_Валентин_Петрович&oldid=1222557» битенән алынған