Байым (Баймаҡ районы)

Байым (рус. Баимово) — Башҡортостандың Баймаҡ районындағы ауыл. 2010 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны 487 кеше. Почта индексы — 453672, ОКАТО коды — 80206840006.

Ауыл
Байым
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Баймаҡ районы
Координаталар	52°51′56″ с. ш. 57°59′39″ в. д.
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 206 840 006
ОКТМО коды	80 606 440 111
Байым

Исеменең килеп сығышы

Указлы мулла булып хеҙмәт иткән тәүге төпләнеүсе Байым Тәнебәков (1733—1816) исеме менән Муллабайым тип аталған. 1786 һәм 1802 йылдарҙағы карталарҙа әлеге ауыл Кинйәғол тип күрһәтелгән. Филолог-тикшеренеүсе Усманова М. Ғ. үҙенең хеҙмәтендә ауыл исеме Байым антропонимынан алынған тип яҙа, шулай уҡ ауылдың башҡа исемдәрен күрһәтә: Ҡырҡсусҡалар, Атъетәр (гидронимдар). Информанттар мәғлүмәттәренә ярашлы, Байым хәҙрәт үҙ дәүеренә өсөн бик уҡымышлы, белемле кеше булғанға күрә, Атъетәр ауылының исеме 175 йылдан һуң Байым хәҙрәт хөрмәтенә Байым тип үҙгәртелә. 1795, 1816 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, Ырымбур губернаһы Верхнеурал өйәҙе Бөрйән улусы составында Байым ауылы (Мулла Байым йорто, Муллабаимова) теркәлгән

Географик урыны

Таулы һәм Саҡмағош йылғалары янында урынлашҡан

• Район үҙәгенә тиклем (Баймаҡ): 41 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (2-се Эткол): 5 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Сибай): 89 км

Тарихы

Проф. Ә. З. Әсфәндиәров билдәдәүенсә, ауыл XVIII быуаттың 70-се йылдарында Таулы йылғаһы буйында барлыҡҡа килгән. 1775 йылдан алып Муллабайым исеме аҫтында билдәле, 1786, 1802 йылдарҙағы карталарҙа Кинйәғол тип күрһәтелгән. Хәҙерге ваҡытта Байым тип йөрөтөлә. Байым ауылына 2-се Этҡол һәм Яйыҡбай ауылы кешеләре нигеҙ һалған. Байымдың улдары — Мөхәмәтғәле (уның улдары — Мифтахетдин, Тажетдин), Заһритдин (улдары — Насибулла, Сәхиулла, Әхтәм, Ғәзиз), Хәжиәхмәт (улдары — Хәммәт, Ғәлләмитдин), Тажиәхмәт. Был ауылда Байым мулланың ҡустыһы Торсонбай (1770 йылғы) ҙа йәшәгән. 1811 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, ауылда ҡаҙаҡтар Үҙәнбай, Яныбай, Килмөхәмәт Ҡылҡанаевтар ҙа иҫәпкә алынған. 1795 йылда 30 йортта 230 кеше йәшәгән, Х ревизия мәғлүмәттәре буйынса, 48 йортта — 305 кеше. Ауыл халҡы башлыса малсылыҡ менән шөғөлләнә, йылдың йылы миҙгелендә — йәйләүҙә, ҡышын ихаталарҙа йәшәй. 1843 йылда 262 кеше йәненә 200 йылҡы малы, 320 һыйыр, 85 һарыҡ тура килгән, 44 бот ужым һәм 440 бот ярауай иген сәселгән. </ref>. Мәсет булған.

Рядовой Үҙәнбай Ғәҙелгәрәев 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнаша, көмөш миҙалдар кавалеры. Тайғуба Иткөсөкөв Францияға ҡаршы [[Пруссия)) һәм Польша территорияһындағы һуғышта (1806—1807) ҡатнаша.

Совет осоро

1920 йылда ауыл күпкә үҫешкән була: 140 йортта 793 кеше йәшәй. 1929 йылда ауыл халҡы — «Ҡыҙыл ҡарағай» ауыл хужалығы артеленә, 1930 йылда Сталин исемендәге колхозға берләшә. Колхоз күп тапҡыр төрлө эреләтеү-бүленеү үҙгәрештәрен кисерә, исемдәре лә төрлө була. Аҙаҡҡы ваҡытта ауыл ауыл хужалығы етештереү комплексы (СПК) — «Урал» колхозына ингән.

«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында күрһәткән фиҙакәр хеҙмәт өсөн» миҙалы менән 50 кеше наградланған.

Бөгөнгөһө

Ниғәмәт ауыл Советына ҡарай. Ауылда төп мәктәп, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, китапхана, мәсет бар. Ағинәйҙәр ойошмаһы булдырылған.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)	304	156	148	51,3	48,7
1920 йыл 26 август	793
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	228	103	125	45,2	54,8
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	474	244	230	51,5	48,5
2002 йыл 9 октябрь	521	261	260	50,1	49,9
2010 йыл 14 октябрь	487	239	248	49,1	50,9

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Милли составы

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, ауылда бөрйән ырыуы башҡорттары йәшәй (100 %).

Ауылдың билдәле шәхестәре

• Байым ишан Динебәков (1733—1816) — дин әһеле, мәғрифәтсе;
• Байымов Ә. Х. — (1876 — 17.11.1964) — дин әһеле, башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре. Байым ишандың бүләһе;
• Байымов М. Ә. — ғалим һәм яҙыусы;
• Ғәлин Ғ. — «Ҡыҙыл Баймаҡ» гәзитенең мөхәррире урынбаҫары;
• Зарипов А. Г. — колхозсы, ике тапҡыр Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры;
• Ғүмәров М. И. — Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы;
• Мөхәмәтйәнов Р. М. — Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған механизаторы.
• Тажетдинов Азамат Әғзәм улы (12 декабрь 1938 йыл — 2015 йыл) — Рәсәй Федерацияһының мәғариф алдынғыһы (1993). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2013). Батыр Вәлид исемендәге премия лауреаты (2005). Байым ауылында тыуған.

Ер-һыу атамалары

— Әүлиәләр зыяраты

Урамдары

• М. Байымов урамы (рус.  М. Баимова улица
• Баҡсалы урам (рус.  Садовая улица)
• Йәштәр урамы (рус.  Молодежная улица )

Шулай уҡ ҡарағыҙ

— Байым ишан

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 89. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Ред.составитель А. Багуманов. Баймакский край. Краеведческое и энциклопедическое издание. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 2002. — 332 с. — ISBN 5-295-03157-8.
• Усманова М. Г. Имя отчей земли. Историко лингвистическое исследование топонимов бассейна реки Сакмар. — Уфа: Китап, 1994, — 272 стр.. ISBN 5-295-01337-5
• Словарь топонимов Башкирской АССР

Һылтанмалар

• Байым (Баймаҡ районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• «Һаҡмар», 25 декабрь 2021. Гүзәл Иҫәнгилдина. Тарихтары ташҡа баҫылды