Ҡалмаҡтар

Ҡалмаҡтар (рус. Калмакларово) — Башҡортостандың Салауат районындағы ауыл, Салауат ауыл Советына ҡарай. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 208 кеше. Почта индексы — 452496, ОКАТО коды — 80247853002.

Ауыл
Ҡалмаҡтар
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Салауат районы
Координаталар	55°09′58″ с. ш. 58°11′11″ в. д.
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 247 853 002
ОКТМО коды	80 647 453 106
Ҡалмаҡтар

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Малаяҙ): 3 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Малаяҙ): 3 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Кропачёво): 29 км

Ҡалмаҡтар (Ҡалмаҡлар) ауылы Йүрүҙән йылғаһы буйында, район үҙәге Малаяҙ ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 3 километрҙа һәм Кропачёво (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнсығышҡа табан 29 километрҙа урынлашҡан.

Тарихы

Ҡалмаҡтар ауылына 1729 йылда Ҡаратаулы ырыуы башҡорттарынан «мәңгелек биләү хоҡуғы» алған хеҙмәтле ҡалмыҡ типтәрҙәре нигеҙ һалған(XX быуаттың 1950 йылдарҙағы картаһында Ҡалмаҡул тип яңылыш аталған, Иҫке Ҡаратаулы һәм Усман ауылдары араһында урынлашҡан булған. — Ә. Ә.). Ауыл әкрен үҫкән.

1795 йылда 8 хужалыҡта 26 ир-ат һәм 30 ҡатын-ҡыҙ, 1816 йылда - 74, 1834 йылда - 98 кеше йәшәгән.

1798-1865 йылдарҙағы кантон идаралығы осоронда Ҡалмаҡтар ауылы 8-се йортҡа ла, 9-сы ла йортҡа ла керетелмәгән, ә Типтәр командаһы составында торған. Халҡы оҙаҡ ҡына дәүер типтәр тип йөрөтөлгән. Яйлап типтәрҙәр башҡорттар тарафынан ассимиляцияланған.

Был процесс тураһында 1767-1768 йылдарҙа Иҫәт провинцияһы башҡорттарынан Уложенный комиссия депутаты Мәкәтин улусы старшинаһы,

Е. И. Пугачёвтың фельдмаршы Баҙарғол Юнаев түбәндәге фекерҙе әйткән:

«Тархандар һәм башҡорт халҡы араһында беҙҙең менән бер бөтөн мосолман булған һарттар, ҡалмыҡтар күпмелер өлөш тәшкил итә, һарттар - дала халыҡтары биләгән сиктәрҙән үҙҙәре беҙгә ҡушылған, шулай уҡ ҡалмыҡтар ҙа һуғыш замандарынан бәләкәй саҡтарынан беҙҙең рәткә баҫҡан. Беҙ улар менән уртаҡ ергә һәм башҡа дөйөм файҙаланыу урындарына эйә, һәм дәүләт хеҙмәтендә лә, башҡа урында ла һәммәбеҙ ҙә башҡорт тип танылабыҙ. Шул сәбәпле, һарттарҙы һәм ҡалмыҡтарҙы ла башҡорт тип атауығыҙҙы һорайбыҙ»

Оригинал текст  (рус.)  

Между нашего тарханского и башкирского народа именуются сартами и калмыками некоторая часть, но все единаго с нами магометанского закона, которое их название произошло в древние времена, сарты, вышедшие из-за граници само­произвольно от владении степных народов, а калмыки так же в древние времена получены были нашими башки­рами при войнах в малолетстве, которые из давних лет именуются с нами единым званием башкирцами с отличеством, что одни произошли от сарт, а другие - от калмык, почему как землями и всеми угодями общее владение имеем и почитаемся все башкирцами, равно же в государственных службах обще и наряду обращаемся без всякого отличества и отделении от башкирцев, просим, чтоб оным сартам и калмыкам единственное уже звание иметь и именоватца башкирцами, а звание сарт и калмык оставить»

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1757	Ҡаратаулы улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	10-сы йорт	Типтәр командаһы	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	10-сы йорт	Типтәр командаһы	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	10-сы йорт	Типтәр командаһы, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	10-сы йорт	Типтәр командаһы, Өфө өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	Ҡаратаулы улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	Нәсибаш улус Советы (1918 й.), Ҡаратаулы ауыл Советы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	РСФСР
1926	Ҡаратаулы ауыл Советы (1923 йылдан)	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Ҡаратаулы ауыл советы	Малаяҙ районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Ҡаратаулы ауыл советы	Салауат районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1978	Салауат ауыл советы	Салауат районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы
1990	Салауат ауыл советы	Салауат районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

1859 йылда Ҡалмаҡтарҙа 140 кеше йәшәгән. Игенселек, малсылыҡ, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр.

Ер биләү община формаһында тормошҡа ашырылған. 1859 йылдан килгән 72 рәүиз йәне иҫәбенә бирелгән ер биләмәләренән 1889 йылда бар булған йән иҫәбенә - 128 йән - күскәндәр.

Ҡалдаулы сәсеү әйләнеше ҡулланылған. Тупраҡты тиреҫ менән ашлау бөтә хужалыҡтарҙа ла ҡулланылмаған.

XIX быуат аҙағында ауылда 2 һуҡҡыс, 4 елгәргес булған. Өҫтөнлөклө яҙғы ашлыҡтар — һоло менән бойҙай. 1 дисәтинәнән 75 бот арыш, 45 бот бойҙай урып алынған.

Ҡалмаҡтар ауылы эргәһендә 1780 йылғы картала Киҙаяҡ ауылы күрһәтелгән һәм 1740 йылғы ихтилал материалдарында Ҡусаҡ ауылы аталған.

Ауылдың XX быуаттағы үҫеше

1906 йылда Ҡалмаҡтар ауылында һыу тирмәне, бакалея кибете теркәлгән.

Совет йәниҫәбенән күренеүенсә, 1920 йылда Ҡалмаҡтар ауылындағы 76 йортта 388 кеше йәшәгән.

Әлеге ваҡытта Ҡалмаҡтар ауылында клуб бар.

Халыҡ һаны

Ҡалмаҡтар ауылында башҡорттар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	388
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	380
1959 йыл 15 ғинуар	334
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	177
2002 йыл 9 октябрь	230
2010 йыл 14 октябрь	208	91	117	43,8	56,3

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле кешеләре

• Миһранов Әнүәр Низам улы (15.01.1922 — ????), совет дәүләт һәм партия хеҙмәткәре. Бөйөк Ватан һуғышы яугиры. 1962—1966 йылдарҙа Мәсетле районының халыҡ депутаттары Советы башҡарма комитеты рәйесе.

Урамдары

• Йылға аръяғы урамы (рус.  Заречная (улица)
• Үҙәк урамы (рус.  Центральная (улица)
• Тыныслыҡ урам (рус.  Мирная (улица)
• Йәшел урам (рус.  Зелёная (улица)
• Юрий Шәрипов урамы (рус.  Юрия Шарипова (улица)
• Күпер урамы (рус.  Мостовая (улица)
• Дуҫлыҡ урамы (рус.  Дружная (улица)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар:

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ҡаратаулы ырыуы

Һылтанмалар

• Ҡалмаҡтар // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 514. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А.З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 120-121 с. – 304 с. — ISBN 5—295—02843—7 (рус.)