Бодуэн де Куртенэ Иван Александрович

Иван Александрович Бодуэ́н де Куртенэ́ (йәки Ян Нецислав Игнаций Бодуэ́н де Куртенэ́; пол. Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay, 1 (13) март 1845(18450313), Варшава эргәһендәге Раздымин — 3 ноябрь 1929, Варшава) — Рәсәй лингвисы, сығышы менән поляк. Петербург Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы.

Бодуэн де Куртенэ Иван Александрович
пол. Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay
Герб
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Польша  Рәсәй империяһы
Тыуған көнө	13 март 1845({{padleft:1845|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:13|2|0}})[…] или 13 март 1846({{padleft:1846|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:13|2|0}})
Тыуған урыны	Радзымин[d], Радиминский уезд[d], Варшава губернаһы[d], Польша батшалығы[d], Рәсәй империяһы Варшава, Рәсәй империяһы
Вафат булған көнө	3 ноябрь 1929({{padleft:1929|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:3|2|0}})[…]
Вафат булған урыны	Варшава, Польша Варшава, Польша Республикаһы[d]
Ерләнгән урыны	Кальвинистское кладбище Варшавы[d]
Атаһы	Aleksander Baudouin de Courtenay[d]
Хәләл ефете	Бодуэн де Куртене, Ромуальда Ромуальдовна[d]
Балалары	Цезария Бодуэн де Куртенэ[d] һәм София Ивановна Бодуэн де Куртенэ[d]
Һөнәр төрө	лингвист, профессор, эсперантолог, филолог, славист, фонетист
Эшмәкәрлек төрө	тел ғилеме
Эш урыны	Тарту университеты[d] Ҡазан (Волга буйы) федераль университеты Ягеллон университеты Варшава университеты Санкт-Петербург дәүләт университеты Люблинский католический университет[d] Императорский Санкт-Петербургский университет[d] Ҡаҙан Император университеты Император Дерпт университеты
Уҡыу йорто	Карл университеты HU Berlin Варшава университеты Ягеллон университеты Варшавская главная школа[d] Лейпцигский университет[d]
Ғилми исеме	РФА ағза-корреспонденты[d]
Ғилми дәрәжә	фән докторы
Ғилми етәксе	Измаил Иванович Срезневский[d]
Аспиранттар	Щерба Лев Владимирович, Бернштейн, Сергей Игнатьевич[d], Василий Алексеевич Богородицкий[d], Сергей Константинович Булич[d] һәм Якубинский, Лев Петрович[d]
Уҡыусылар	Анатолий Генко[d], Василий Алексеевич Богородицкий[d], Сергей Константинович Булич[d], Крушевский, Николай Вячеславович[d], Поливанов, Евгений Дмитриевич[d], Щерба Лев Владимирович һәм Якубинский, Лев Петрович[d]
Кемдә уҡыған	Измаил Иванович Срезневский[d]
Әүҙемлек урыны	Тарту, Краков, Санкт-Петербург һәм Варшава
Сәйәси фирҡә ағзаһы	Конституционно-демократическая партия[d]
Ойошма ағзаһы	СССР Фәндәр академияһы[d], Санкт-Петербург фәндәр академияһы[d], Академия знаний[d], Польское научное общество во Львове[d], Матица сербо-лужицкая[d], Q20033803? һәм Научное общество имени Тараса Шевченко[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
Тасуирлау биттәре	polskipetersburg.pl/hasl…
Гражданский чин	действительный статский советник[d]
Бодуэн де Куртенэ Иван Александрович Викимилектә

Биографияһы

Бодуэн де Куртенэ, ырыуының риүәйәте буйынса, Куртенэ тигән боронғо француз аҡһөйәк ырыуынан сыҡҡан, ырыуҙың башы король Людовик VI-гә барып тоташҡан, Латин империяһы императорҙары ла ошо ырыуға ҡараған. Польшаға Бодуэн де Куртенэның ата-бабалары XVII—XVIII быуаттар сигендә күскән.

1866 йылда Варшавала Төп мәктәпте магистр дәрәжәһе менән тамамлай. Сит илдә (1867—1868), шунан һуң Санкт-Петербургта һәм Мәскәүҙә (1868—1870) тел ғилеме буйынса белемдәрен камиллаштыра. 1870 йылда Лейпциг университетында философия докторы, ә 1870 йылдың 9 ноябрендә Петербург университетында сағыштырма тел белеме магистры дәрәжәһен ала; шул уҡ йылдың 13 декабрендә приват-доцент вазифаһына раҫлана.

Ғилми эшмәкәрлеген филолог, этнограф Измаил Срезневский етәкселегендә башлай. Срезневский кеүек үк, словен телен һәм Словения мәҙәниәтен өйрәнә; 1871 йылдың 3 декабренән башлап өс йылдан ашыу сит илдә командировкала була. 1872—1873 йылдарҙа Горицала рус телен өйрәнеү түңәрәген алып бара. Артабан Бодуэн словен ерҙәренә ерле һөйләштәр буйынса материалдар йыйыу өсөн 1877, 1890, 1892, 1893 һәм 1901 йылдарҙа бара.

1875 йылдың 12 майында Петербург университетында сағыштырма тел белеме докторы дәрәжәһен ала һәм октябрҙән Ҡазан университетында уҡыта башлай, 1875 йылдың 20 декабренән — экстраординар профессор, 1876 йылдың 9 октябренән — ординар профессор.

Ҡазан университетынан һуң Юрьев (1883—1893), Краковтағы Ягеллон (1893—1899), Петербург (1900—1918), Варшава (1918 йылдан) университеттарында уҡыта.

1887 йылда — Польша Фәндәр академияһы ағзаһы, 1897 йылда Петербург Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы итеп һайлана.

Ике тапҡыр өйләнә, икенсе никахындағы ҡатыны — Ромуальда Багницкая, ул рус, поляк, чех матбуғатында йыш баҫыла. Ҡыҙы София Ивановна Бодуэн де Куртенэ (1887—1967), рәссам, рус авангардсылары күргәҙмәләрендә ҡатнаша, икенсе ҡыҙы Цезария Эренкрейц (икенсе никахта Енджеевич; 1885—1967) билдәле этнограф була.

1910-сы йылдарҙан башлап сәйәсәт менән әүҙем шөғөлләнә. Кадет үҙәгенә инә, әммә сәйәси ҡараштары буйынса федералист-автономистарға ҡарай.

Польшаның мәҙәни үҙаллылығы һәм поляк теленең рус теле менән тиңлеге өсөн көрәшә. Рәсәй империяһы властары тарафынан бер нисә тапҡыр ҡулға алына.

Польша республикаһы үҙаллылығын тергеҙгәс, унда күсә. Милли әҙселектәрҙең хоҡуҡтары өсөн көрәшеп, сәйәси эшмәкәрлеген дауам итә. Был юлы поляктар түгел, ә башҡа аҙ һанлы милләттәрҙең, шул иҫәптән рустарҙың хоҡуҡтарын яҡлаусы булып китә. 1922 йылда милли әҙселектәр тарафынан (үҙ ихтыярынан тыш) Польша президентлығына кандидат итеп күрһәтелә. Һайлауҙың беренсе турында 9 декабрҙә 103 тауыш йыя (19,04 %) һәм өсөнсө урынды ала. Бишенсе турҙа һайланған Габриэль Нарутович алдағы турҙарҙа Бодуэн өсөн бирелгән тауыштарҙың байтаҡ өлөшөн ала; һулдарҙы һәм милли әҙселектәрҙе яҡлаған өсөн Нарутовичты уңдар күрә алмай башлай, тиҙҙән ул үлтерелә.

1919—1929 йылдарҙа Куртенэ Варшава университетының почетлы профессоры һәм сағыштырма тел белеме кафедраһы мөдире була.

Бодуэн де Куртенэ ҡәбере

Варшавала вафат була. Кальвинсылар (инжил реформатсылығы) зыяратында ерләнә.

Ғилми эшмәкәрлеге

Брокгауз һәм Эфрондың 1891 йылда сыҡҡан сыҡҡан томы 46 йәшлек Бодуэн де Куртенэны «хәҙерге замандың мәшһүр лингвистарының береһе» тип атай. Бодуэн үҙе иҫ киткес баҫалҡы кеше була.

Бодуэн де Куртенэ тел тураһындағы фәндә түңкәрелеш яһай: уға тиклем лингвистикала тарихи йүнәлеш хакимлыҡ итә — телдәр тик яҙма ҡомартҡылар буйынса ғына өйрәнелә. Ә ул үҙ хеҙмәттәрендә телдең асылы телмәр эшмәкәрлегендә булыуын иҫбатлай, тимәк, тере телдәрҙе һәм диалекттарҙы өйрәнергә кәрәк. Шулай итеп кенә телдең эш итеү механизмын аңларға һәм лингвистик теорияларҙың дөрөҫлөгөн тикшерергә мөмкин.

Бодуэн де Куртенэ оҙаҡ йылдар буйы һинд-европа телдәрен өйрәнә, ғилми хеҙмәттәрен рус һәм поляк телдәрендә генә түгел, немец, француз, чех, итальян, литва һәм башҡа телдәрҙә лә яҙа. Славян телдәрен һәм диалекттарын тикшереү экспедицияларында уларҙың фонетик үҙенсәлектәрен теркәп бара. Славян телдәренең сағыштырма (типологик) анализы өлкәһендәге асыштары артабан танылған типолог-славист Роман Якобсон хеҙмәттәрендә дауам иттерелә. Был тикшеренеүҙәр Бодуэн де Куртенэға фонемалар һәм фонетик сиратлашыуҙар (иртә мәрхүм булған коллегаһы Н. В. Крушевский фекерҙәрен дә иҫәпкә алып) теорияһын эшләргә мөмкинлек бирә. Теорияһы «Опыт фонетических чередований» (1895) хеҙмәтендә тасуирлана. Бодуэн фонологияға нигеҙ һала һәм Николай Трубецкой теорияһының элгәре була.

Бодуэн де Куртенэ беренсе булып лингвистикала математик моделдәр ҡуллана башлай. Телдәрҙә барған үҙгәрештәрҙе ситтән ҡарап теркәп барырға ғына түгел, ә телдәрҙең үҫешенә йоғонто яһарға мөмкинлекте иҫбат итә. Уның хеҙмәттәре нигеҙендә эксперименталь фонетика йүнәлеше барлыҡҡа килә.

Тел өйрәнгәндә Бодуэн де Куртенэ лингвистика сиктәренә генә ҡыҫылып ҡалмай. Ул тел ғилеме психология һәм социология ҡаҙаныштарына нигеҙләнергә, тел факторҙарын тикшергәндә этнография, мәҙәниәт тарихы, археология һәм башҡа фәндәр мәғлүмәттәренә мөрәжәғәт итергә тейеш тип иҫәпләй.

Куртенэ Даль һүҙлегенең өсөнсө һәм дүртенсе баҫмаларын әҙерләгәндә һүҙҙәрҙең этимологияһын аныҡлай, ояларға бүленеште төҙәтә (Далдә был бүленеш ярайһы уҡ ирекле була), яңы һүҙҙәр менән тулыландыра, шулай уҡ Далдә булмаған вульгар-әр лексикаһын өҫтәй. Өҫтәмәләре өсөн ҡаты тәнҡиткә дусар була, совет осоронда «Далдең Бодуэн һүҙлеге» баҫтырылмай. Совет осорондағы баҫмалар Даль һүҙлегенең икенсе баҫмаһына ниеҙләнә; Бодуэн версияһы үҙаллы һүҙлек тип һанала.

Бодуэн де Куртенэ яһалма телдәр менән ныҡлы ҡыҙыҡһына, эсперантоны яҡлап сығыш яһай. 1907 йылдың октябрендә Отто Есперсен һәм башҡа ғалимдар менән халыҡ-ара ярҙамсы телде ҡабул итеү буйынса халыҡ-ара делегацияла (франц. Délégation pour l'Adoption d'une Langue Auxiliaire Internationale) уның вице-рәйесе сифатында ҡатнаша. Эсперантоны нигеҙләгән Людовик Заменһоф менән шәхсән таныш була, әммә үҙен эсперантосы тип һанамай.

1874—1883 йылдарҙа, Ҡазанда эшләгән сағында, ғалим Ҡазан лингвистика мәктәбен булдыра, ошо мәктәптә эре ғалим Василий Богородицкийҙың таланты сәскә ата. Петербургта Куртенэ Петербург лингвистика мәктәбен булдыра, ошо мәктәптә ХХ быуаттың билдәле рус лингвистары Лев Щерба менән Евгений Поливанов ғалим булараҡ үҫә. Бодуэн де Куртенэны күптәр Фердинанд де Соссюр менән йәнәш структурализмға нигеҙ һалыусы тип иҫәпләй. Петербург мәктәбенең, айырыуса уны нигеҙләүсенең йоғонтоһо Рәсәйҙә һәм СССР-ҙа, Польшала һәм Чехословакияла ныҡлы һиҙелә. Был мәктәп тәҡдим иткән положениеларҙың күбеһе, айырыуса фонология өлкәһендәгеләр, Прага лингвистика түңәрәге тарафынан да популярлаштырыла һәм донъя фәненең нигеҙ таштарының береһенә әйләнә.

Ватан лингвистары менән бергә Орфографик комиссия эшендә ҡатнаша, был комиссия алдына рус яҙмаһын ябайлаштырыу бурысы ҡуйылған була (1904—1918).

Бодуэн де Куртенэның ҡайһы бер хеҙмәттәре Воронежда сыҡҡан «Филологические записки» журналында баҫыла.

Бүләктәре

• 3-сө дәрәжә Изге Станислав ордены;
• 3-сө дәрәжә Изге Анна ордены;
• 2-се дәрәжә Изге Станислав ордены (1879);
• 2-се дәрәжә Изге Анна ордены (1884);
• 4-се дәрәжә Изге Владимир ордены (1903);
• «Император Александр III-нөң батшалыҡ итеүе иҫтәлегенә» миҙалы;
• «Романовтар йортоноң батшалыҡ итеүенең 300 йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы.

Әҙәбиәт

• Бодуэн де Куртенэ, Иван Александрович // Биографический словарь профессоров и преподавателей Императорского Казанского университета: За сто лет (1804—1904). Ч. 1. — Казань : типо-лит. Имп. ун-та, 1904. — С. 38—39.
• Список гражданским чинам первых четырёх классов. — Пг., 1914. — С. 31.
• Биографический словарь профессоров и преподавателей Императорского С.-Петербургского университета за истекшую третью четверть века его существования, 1869—1894. — СПб.: Типография и литография Б. М. Вольфа, 1896. — Т. I (А—Л). — С. 69—75. — 419 с.

Һылтанмалар

 

• Бодуэн де Куртенэ, Иван-Игнатий-Нецислав Андреевич // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Русская фонетика 2008 йыл 23 февраль архивланған.
• Виноградов В. В. И. А. Бодуэн де Куртенэ // И. А. Бодуэн де Куртенэ. Избранные труды по общему языкознанию. — М.: Изд-во АН СССР, 1963. — Т. І. — С. 6—20.
• Николаева Т. М. Бодуэн де Куртенэ — редактор словаря В. Ф. Трахтенберга «Блатная музыка» («Жаргон тюрьмы») // Русская и сопоставительная филология: Лингвокультурологический аспект. — Казань, 2004. — C. 176-181.
• Учёный, опередивший эпоху // Газета «Казанский университет». — 2011. — № 51.
• Бодуэн де Куртенэ Иван (Игнатий-Нецислав) Александрович // Биографика СПбГУ