Тотемизм

Тотемизм — ҡасандыр киң таралған һәм әле лә булған дини-социаль система. Уның нигеҙендә тотем культы ята.

Тотемизм

Тотемизм Викимилектә

Был термин 1791 йылда Лонг тарафынан тәүге тапҡыр ҡулланыла. Ул Төньяҡ Американың оджибва ҡәбиләһенән үҙләштерелгән. Улар телендә totem араның атамаһын һәм билдәһен (гербын), шулай уҡ араның махсус культы булған хайуандың исемен аңлата. Фәнни мәғәнәлә тотем предметтар йәки тәбиғәт күренештәре класына (индивид түгел) ҡарай. Уларға билдәле бер социаль төркөм, ара, фратрия, ҡәбилә, ҡайһы берҙә хатта төркөм эсендәге һәр бер енес (Австралия), ә ҡайһы берҙә индивид (Төньяҡ Америка) айырым ғибәҙәт ҡыла, улар үҙҙәрен туғандаш тип һанайҙар һәм үҙҙәрен уның исеменән атайҙар. Тотем була алмаған объект юҡ, әммә иң таралған (һәм, күрәһең, боронғо) тотемдар хайуандар булған.

Тотемизм компоненттарының береһе тотемик мифтар.

Тотем төрҙәре

Тотем сифатында ел, ҡояш, ямғыр, йәшен, һыу, тимер булырға мөмкин, хатта айырым хайуандарҙың йәки үҫемлектәрҙең бер өлөшө, мәҫәлән, гөбөргәйел башы, сусҡа балаһы ашҡаҙаны, япраҡ остары һ. б. , әммә йышыраҡ — хайуандар һәм үҫемлектәр класы ҡарағандар.

Мәҫәлән, төньяҡ америка ҡәбиләһе оджибва 23 ырыуҙан тора, уларҙың һәр береһе айырым хайуанды (бүре, айыу, ҡондоҙ, карп, бикре, өйрәк, йылан һәм башҡаларҙы тотем тип атай; ә Ганала тотем булып инжир һәм шәкәр кукурузы һабағы һанала

Тотемизм айырыуса киң таралған Австралияла хатта бөтә тышҡы тәбиғәт урындағы халыҡтың тотемдарын кәүҙәләндерә. Мәҫәлән, Маунт-Гамбир австралияларында ҡарға тотемаһына ямғыр, йәшен, ялағай, болоттар, боҙборсаҡ, йылан тотемаларына балыҡтар, тюлень, ҡайһы бер ағас тоҡомдары һ.б. ҡарай. Маккай Порт ҡәбиләләрендә Ҡояш көнгөрә тотемына, Ай аллигатор тотемына ҡарай.

Тотемды ҡулланыу өлкәһе

Викторияла тотем

Тотемистик күҙаллауҙар тәүтормош анимизмында сағыла. Тотемизмдың төп билдәһе — тотем ошо социаль төркөмдөң нигеҙ һалыусыһы булып иҫәпләнә, һәм тотем класының һәр индивиды — ҡан туған, уның табыныусылар төркөмөнөң һәр ағзаһына туған. Әгәр тотем булып, мәҫәлән, ҡарға хеҙмәт итһә, ул был ырыуҙың ысын ата-бабаһы тип һанала һәм һәр ҡарға затташ тип һанала. Тотемизмға тиклемге теротеистик культ стадияһында кеше тәбиғәтенең бөтә объекттары һәм күренештәре хайуандар образында антропоморф йән эйәләре булып күренә, шуға күрә йышыраҡ хайуандар тотем булып тора.

Африка

Африкала тотемы йылан булған ырыуҙарҙа яңы тыуған сабыйҙарҙы махсус һынауға дусар итәләр: әгәр йылан балаға теймәһә, ул законлы тип һанала, кире осраҡта уны сит кеше булараҡ үлтерәләр. Австралия мурҙары тотем хайуанды «үҙ тәне» тип атай. Карпентария ҡултығындағы ҡәбиләләр, тотемдарын үлтергән саҡта: «Ниңә был кешене үлтерҙеләр? Был минең атайым, ҡустым һ. б» — тиҙәр. Енси тотемдар булған Австралияла ҡатын-ҡыҙҙар тотем вәкилдәрен һеңлеләре, ирҙәре — ағай, ҡусты тип уйлай. Тотемаһы булған ҡәбиләләрҙең күбеһе, үлгәндән һуң, һәр кеше тотем хайуанына әйләнә, тимәк, һәр хайуан — мәрхүм туған, тип иҫәпләй.

Традицион ҡараштар буйынса, тотем хайуаны этник төркөм менән айырым мөнәсәбәттәрҙе һаҡлай. Мәҫәлән, тотем хәүефле йыртҡыс булһа, ул ырыуҙы мотлаҡ ярлыҡарға тейеш. Сенегамбияла урындағы халыҡ скорпиондар үҙенең табыныусыларына теймәй, тип ышана. Тотемы крокодил булған бечуалылар унан мәрхәмәтлек көтә: әгәр кешене крокодил тешләһә, хатта крокодилдың ҡойроҡ менән һуғыуынан һыу тейһә лә, уны законһыҙ ағза булараҡ ырыуҙан асыҡтан-асыҡ ҡыуып сығаралар.

Африкала ҡайһы берҙә кеше ниндәй ырыуға йәки тотемға ҡарай тигән һорау урынына унан ниндәй бейеү бейеүен башҡарыуын һорайҙар. Дини тантаналар ваҡытында йөҙгә тотем һүрәттәре төшөрөлгән битлектәр кейәләр, тотем хайуандарының тиреһен ябыналар, ҡауырһындары менән биҙәйҙәр һ. б. Бындай күренеш ҡалдыҡтарын хатта хәҙерге Европала ла осратып була. Көньяҡ славяндарҙың балалары тыуғанда әбей: «Бүре бүре бүре балаһы тапты!» — тип ҡысҡырып килеп сыға, шунан һуң баланы бүре тиреһе аша үткәрәләр, ә бүренең күҙе һәм йөрәге киҫәген күлдәккә тегеп ҡуялар йәки муйынына элеп ҡуялар. Тотем менән ырыу союзын тулыһынса нығытыу өсөн тәүтормош кешеһе ырыу ағзалығына сит кеше ҡабул иткәндәге кеүек һәм халыҡ-ара союздар һәм тыныслыҡ килешеүҙәре төҙөгәндә, йәғни ҡан килешеүенә ҡул ҡуя.

Башҡорттарҙа тотемизм

Ибн Фадланға замандаш башҡорттар ҙа үлгән кешенең әруахын кәүҙәләндереүсе кейеҙ йәки ағас һын яһап, уны «төс» тип атағандар. Быны Ибн Фадлан башҡорттарҙың әруах күсеүенә ышаныуы менән аңлата. Шулай уҡ сәйәхәтсе башҡорттарҙың тотемдары булған хайуан һәм ҡоштарҙы атап сыға, улар башҡорт шәжәрәләренән дә мәғлүм. Ибн Фадлан ун ике тотемды билдәләй, был башҡорттарҙың ун ике ырыу тармағына тап килә. Бөрйән ҡәбиләһенең тотемы булараҡ шәжәрәләрҙән мәғлүм булған торна ла Ибн Фадлан тарафынан тотем сифатында иҫкә алына.

Уҡығыҙ

• Тотемизм // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Эҙләнеү эше Башҡорт халыҡ тотемы

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Психология толпы
• Фратрия
• Масонство
• Эйәләштереү
• Ҡулға өйрәтеү
• Этологияһы
• Кукла Вуду
• Монголдарҙа бүре тотемы

Әҙәбиәт

• Семенов Ю. И. Тотемизм, тәүтормош мифологияһы һәм тәүтормош дине / / Скепсис. № 3/4. 2005 йылдың яҙы. С. 74-78.
• J. F. M 'Lennan, " The worship of Animals and Plants "(«Fortnightly Review», окт. һәм нух. 1869 й.һәм февр. 1870 й.), шулай уҡ «studies in ancient history» (1896); W. Robertson Smith, «Religion of the Semites» (яңы. изд. Лондон., 1894);
• J. G. Frazer, «Totemism» (1887); уның, «The golden hough»; уның, шулай уҡ, «The origin of Totemism» («Fortnightly Review», апрель һәм май, 1899); шулай уҡ, «Observations on Central australian Totemism» («journal of the Anthropological institute for (Great Britain Etc.», февраль һәм май, 1899);
• В. Spencer, «Remarks on Totemism etc.»; E. Tylor, " remarks on Totemism " (шунда уҡ 1898 йыл, август һәм ноябрь);
• Lang, « Mythes, Ritual and Religion» (2 изд. 1899); « М. Frazer’s theory of totemism» («Fort. Review» LXV);
• F. B. Jevons, «Introduction to the history of Religion»; шулай уҡ "« The place of Totemism in the evolution of Religion» («Folk-Lore», 1900, X);
• В. Spencer һәм Gillen, « The native tribes of Central Australia» (1899);
• J. Pikler u. F. Somlo, «Der Ursprung des Totemismus» (Берл., 1900);
• Kohler, «Zur Urgeschichte der Ehe, Totemismus etc.»;
• Геффлер-гельц, «Der medizinische Dämonismus» («centralblatt für Anthropologie etc.», 1900, вып. I),
• G. Wilken, «Het Animisme bijde Volken wan den indischen Archipel» (1884);
• E. S. Hartland, «The legend of Perseus»;
• Staneley, «Totemism», «Science», 1900, IX);/
• Л. Штернберг, географҡа хәбәр. йәмғиәттә ("Тере Боронғолар " ҙа ҡыҫҡаса отчеттар, 1901).

Һылтанмалар

• Токарев С. А. Ранние формы религии. М.: Политиздат, 1990. — 622 с. (Б-ка атеист. лит.) Глава «Тотемизм» 2023 йыл 8 июль архивланған.
• Коробейников А. В., Чураков В. С. О «реликтах» тотемизма у удмуртов / Демидовские чтения на Урале. Тезисы докладов. Екатеринбург. — Март 2-3. — 2006. — С. 357—358.
• Семёнов Ю. И. «Тотемизм, первобытная мифология и первобытная религия» // Скепсис. — № 3/4 — (Весна 2005)
• Семёнов Ю. И. «Основные этапы эволюции первобытной религии» // Скепсис. — № 2. — (Зима 2003)
• Тотемизм // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)