Инжир

Инжи́р (лат. Fícus cárica) — туттар ғаиләһе фикус ырыуына ҡараған япраҡ ҡойоусы субтропик үҫемлек. Кария фикусы инжирҙың тыуған төйәге — Кесе Азия провинцияһының боронғо Кария тау өлкәһе тигән урын исеме менән аталған. Урта Азияла, Кавказда, Сочиҙа, Карпат тауҙарында, Ҡырымда һәм хатта Рәсәйҙең урта һыҙатында (сорттарҙы дөрөҫ һайлағанда һәм тәрбиәләгәндә) асыҡ тупраҡта емеш биргән үҫемлек булараҡ үҫтерелә.

Инжир
Инжир япраҡтары һәм емештәре (Тунис)
Фәнни классификация
Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Үҫемлектәр Аҫҡы батшалыҡ:  Йәшел үҫемлектәр Бүлек:  Сәскәлеләр Класс:  Ике өлөшлөләр Тәртип:  Роза сәскәлеләр Ғаилә:  Тутовые Ырыу:  Фикус Вид:  Инжир
Халыҡ-ара фәнни исеме
Ficus carica L., 1753
Синонимдар
список Caprificus insectifera Gasp. Caprificus leucocarpa Gasp. Caprificus oblongata Gasp. Caprificus pedunculata (Miq.) Gasp. Caprificus rugosa (Miq.) Gasp. Caprificus sphaerocarpa Gasp. Ficus albescens Miq. Ficus burdigalensis Poit. & Turpin Ficus caprificus Risso Ficus colchica Grossh. Ficus colombra Gasp. Ficus communis Lam. Ficus deliciosa Gasp. Ficus dottata Gasp. Ficus globosa Miq. nom. illeg. Ficus hypoleuca Gasp. Ficus hyrcana Grossh. Ficus kopetdagensis Pachom. Ficus latifolia Salisb. Ficus leucocarpa Gasp. Ficus macrocarpa Gasp. Ficus neapolitana Miq. Ficus pachycarpa Gasp. Ficus pedunculata Miq. Ficus polymorpha Gasp. Ficus praecox Gasp. Ficus regina Miq. Ficus rugosa Miq. Ficus silvestris Risso
Һаҡлау статусы
Ҙур хәүеф янамай IUCN 3.1 Least Concern : 63527
Викитөркөмдә Систематика рәсем эҙләү рәсемдәр GRIN   16801

Урта диңгеҙ буйындағы илдәрҙә, Кавказ аръяғында, Ҡырымдың Көньяҡ ярҙарында, Карпат тауҙарында, Краснодар крайының Ҡара диңгеҙ буйында, Урта Азияла, Иран таулығында киң таралған.

Инжир — иң боронғо культуралы үҫемлектәрҙең береһе һанала. Культурала инжир башта Ғәрәбстанда үҫтерелгән, унан Финикия, Сүриә һәм Мысыр үҙләштергән. Б. э. т. XIII быуатта Пилос батшалығының ауыл хужалығында мөһим роль уйнаған. Америкаға тик XVI быуат аҙағында ғына эләгә.

Диндә

Тәүрат китабында инжир ағасының япрағы Әҙәм менән Һауаның тән яланғаслығын ҡаплар өсөн ҡулланылған. Тәүрат китабынан тыш, инжир Иҫке һәм Яңы Гәһедтә күп тапҡыр телгә алына. Ғайса пәйғәмбәрҙең бер ҡиссаһы — өсөнсө йыл емеш бирмәгән һәм йөҙөм баҡсаһының хужаһы уны ҡырҡып алырға теләгән йөҙөм баҡсаһындағы емешһеҙ инжир тураһындағы ҡисса. Библия инжиры башлыса диңгеҙ ярҙары тигеҙлегендә йәки Иорданияның эҫе үҙәнендә үҫкән.

Боронғо Римда ҡырағай фига ағасы, руминаль инжир ағасы дини һәм мифологик әһәмиәткә эйә булған; уны ҡатын-ҡыҙ символы тип иҫәпләнгән смокваның ирҙәр аналогы итеп хөрмәт иткәндәр. Фига емештәрен алыу өсөн, культуралы инжир ағасы ботаҡтарына ҡырағай инжир ағасының ботаҡтарын элгәндәр; был операция «капрификация» (лат. caprificatio) исеме аҫтында билдәле булған, уның тураһында Плиний һәм Теофраст яҙып үтә.

Ҡөрьәндә шулай уҡ инжир менән бәйле Әт-Тин сүрәһе бар.

Төп етештереүсе илдәр

Алдынғы инжир етештереүселәр (тонна)
Ил	2012	2018
Төркиә	274,535	306,499
Египет	171,062	189,339
Марокко	102,694	128,380
Алжир	110,058	109,214
Иран	78,000	59,339
Испания		47,750
Сүриә	41,224	35,300
АҠШ	35,072	28,874
Тунис	25,000	25,696
Албания	27,255	24,448
Бразилия	28,010	23,674
Барлығы	1,031,391	1,135,316

Ботаник тасуирламаһы

Инжир емшәндәре

Инжир

Инжир емештәре

О. В. Томе, «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885 китабынан ботаник иллюстрация

Аҡһыл һоро төҫтәге, шыма ҡабыҡлы ағас.

Япрағы эре, сиратлы, 3-5-7 бармаҡса айырсалы йәки айырым, ҡаты, ҡойолоусы япраҡ ҡолаҡсынлы. Япраҡ ҡуйындарында ҡыҫҡа генератив үрентеләр, ике типтағы сәскәлектәр — каприфигтар һәм фигалар (сиконий) үҫешә. Улар төрлө ағастарҙа үҫешә, күсәренең өҫкө өлөшөндә һәм эсендә ваҡ күркһеҙ айырым енесле сәскәләр урынлашҡан ҡыуышлыҡ булған шар һымаҡ-овал формала үҫеүе менән ҡылыҡһырлана. Каприфигтар — составында ата сәскәләр булған ваҡ сәскәлектәр: сәскә формулаһы $\mathrm {\ast \;P^{Ca}\;_{(5)}\;A_{3({\underline {3}})}}$ һәм Фигалар — ҡыҫҡа бағаналы инә галл сәскәләре: $\mathrm {\ast \;P^{Ca}\;_{(5)}\;G_{({\underline {2}})}}$.

Инжирҙың, яһалма сығарылған партенокарпик сорттарҙан тыш, бик ҡыҙыҡлы һеркәләнеү: ул һеркәне ата ағасынан инә ағастарына күсергән ҙур булмаған ҡара бластофаг һағыҙаҡтары ярҙамында үтә. Бластофагтар үҙҙәре инжирһыҙ үрсей алмайҙар. Инә һағыҙаҡ инжир сәскәлеге эсендә ҡанатһыҙ иркәк менән аталанғас та ата сәскәлектең осондағы тишек аша тышҡа сыға. Өҫтәүенә үҙенең тәненә ата сәскәләренән һеркә ҡабул итә. Ата сәскәлектәрҙе эҙләп һағыҙаҡтар инә сәскәлектәрҙең бер өлөшөнөң эсенә инәләр. Улар индергән һеркә емешлек ауыҙына эләгә һәм шуның һөҙөмтәһендә сәскәләр һеркәләнә. Палеонтология мәғлүмәттәренә ҡарағанда, бындай һеркәләндереү системаһы кәм тигәндә 34 миллион йыл элек барлыҡҡа килгән.

Фигалар эсендә орлоҡтары булған һутлы, татлы, груша һымаҡ ҡуш емештәргә әйләнә. Улар ваҡ төксәле йоҡа тиресә менән ҡапланған була. Осонда тәңкәләр менән ҡапланған бәләкәй генә тишек — күҙ бар. Инжир ҡуш емештәре, сортына ҡарап, һарынан алып ҡара-күк төҫкә тиклем булалар. Йышыраҡ һарғылт йәшел емештәр осрай.

Химик составы

Инжирҙың яңы емештәрендә 24 процентҡа тиклем (башҡа мәғлүмәттәр буйынса, 75%), киптерелгәндәрҙә 37 процентҡа тиклем шәкәрҙәр (глюкоза, фруктоза) бар. Емештәрендә — органик кислоталар, дуплау матдәләре, аҡһымдар, майҙар, япраҡтарында кумариндар (уларҙың иң мөһимдәре — псорален һәм бергаптен) бар.

Инжирҙың яңы емештәрендә 1,3 процентҡа тиклем аҡһымдар, 11,2 % шәкәрҙәр, 0,5 % ҡына кислоталар бар. Киптерелгән фигаларҙа аҡһым өлөшө — 3-6 %-ҡа, шәкәр — 40-50 %-ҡа тиклем арта, был уларға тәрән татлы тәм бирә һәм туйыу тойғоһон уята (киптерелгән емештәрҙең калориялылығы — 100 граммға 214 ккал). Уларҙа витаминдар (β-каротин, B₁, B₃, PP, C), минераль матдәләр ҙә (натрий — 100 граммға 18 мг, калий — 268, кальций — 34 тиклем, магний — 20 тиклем, фосфор — 32 тиклем) бар. Киптерелгән инжирҙа калий финиктарҙағы кеүек күп тиерлек, калий күләме буйынса уларҙан сәтләүектәр генә өҫтөн. Өлгөрмәгән емештәрендә әсе һөт һымаҡ һуты бар, шуға күрә ашарға яраҡһыҙ.

Киптерелгән емештәр юғары калориялылығы менән айырылып тора һәм составында 50-77% шәкәр бар.

Хужалыҡ өсөн әһәмиәте һәм ҡулланылышы

Инжир орлоғо

Инжирҙың киптерелгән емештәре

Инжирҙы яңы йыйылған, киптерелгән һәм консерваланған килеш ҡулланалар. Яңы емештәрҙән ҡайнатмалар һәм джем бешерәләр. Емештәрендә бик күп ваҡ орлоҡтар бар, ә тәме үтә йәки уртаса татлы. Әгәр һәр емештә 900-ҙән ашыу орлоҡ булһа — был бик яҡшы, йомшаҡ инжир. 500-ҙән кәмерәк булһа — уртаса. Орлоҡһоҙ сорт та бар, ул һағыҙаҡтар ярҙамында һеркәләнеүгә мохтаж түгел, әммә уның ҡуш емештәре тәмле һәм һутлы түгел.

Киптереү өсөн күберәк асыҡ төҫтәге, алтынһыу ҡабыҡлы һәм аҡ итләсле, диам. яҡынса 5 см булған емештәр ҡулланыла. 3-4 көн ҡояш аҫтында киптерәләр.

Андалусияның Коинында ғәҙәттәгесә инжир икмәге бешерелгән.

Яңы инжир 100 г аҙыҡтың туҡлыҡлыҡ ҡиммәте
Энергетик ҡиммәте 74 ккал 310 кДж
Һыу 79 г Аҡһымдар 0.8 г Майҙар 0.3 г Углеводтар 19 г — дисахаридтар 16 г  — аҙыҡ сүстәре 3 г  Ретинол (A витамины) 7 мкг Тиамин (B1) 0.06 мг Рибофлавин (B2) 0.05 мг Ниацин (B3) 0.4 мг Пиридоксин (B6) 0.11 мг Фолацин (B9) 6 мкг Аскорбин кислотаһы (С витамины) 2 мг Токоферол (E витамины) 0.11 мг K витамины 4.7 мкг Кальций 35 мг Тимер 0.4 мг Магний 17 мг Фосфор 14 мг Калий 232 мг Натрий 1 мг Цинк 0.15 мг
Сығанаҡ: USDA Nutrient Database

Культурала инжир уңышы мул — гектарынан 20 тоннаға тиклем. Инжир талымһыҙ: ярлы ерҙәрҙә, таш ишелмәләрендә, ҡаяларҙа, таш стеналарҙа үҫә ала. Ләкин ҡеүәтле ағастар йылға үҙәндәрендә, яҡшы һыу тәьмин ителгән шарттарҙа осрай. Инжир ағасы икенсе — өсөнсө йылда емеш бирә башлай, 30-60 йәшкә тиклем, ә ҡайһы бер осраҡта 300 йәшкә тиклем йәшәй. Күпселек урындарҙа фига ағасы сәскәләрен яһалма һеркәләндереү өсөн капрификация үткәрелә.

Киптерелгән инжир 100 г аҙыҡтың туҡлыҡлыҡ ҡиммәте
Энергетик ҡиммәте 249 ккал 1041 кДж
Һыу 30 г Аҡһымдар 3.3 г Майҙар 1 г — туйындырылған 0.14 г  — монотуйындырылған 0.16 г  — политуйындырылған 0.36 г  Углеводтар 64 г — дисахаридтар 48 г  — аҙыҡ сүстәре 10 г  Ретинол (A витамины) 7 мкг Тиамин (B1) 0.09 мг Рибофлавин (B2) 0.08 мг Ниацин (B3) 0.62 мг Пиридоксин (B6) 0.11 мг Фолацин (B9) 9 мкг Аскорбин кислотаһы (С витамины) 1.2 мг Токоферол (E витамины) 0.35 мг K витамины 15.6 мкг Кальций 162 мг Тимер 2 мг Магний 68 мг Фосфор 67 мг Калий 680 мг Натрий 10 мг Цинк 0.55 мг
Сығанаҡ: USDA Nutrient Database

Дарыу итеп ҡулланыу

Сентябрь-октябрь айҙарында емештәрҙе алғандан һуң йыйып, киптерелгән инжир япраҡтарын ҡулланалар (лат. Folium Ficusi caricae) дарыу сеймалы сифатында ҡулланалар. Сеймалдан алопецияны һәм витилигоны дауалау өсөн ҡулланылған «Псоберан» препараты алына.

Элек-электән фигалар медицинала ҡулланыла. Уларҙы йүткереүҙән, тамаҡ ауырыуҙарынан дарыу итеп ҡулланғандар, шул сәбәпле ҡуш емештәрҙе ҡайнар һыу йәки ҡайнар һөт менән бешергәндәр. Емештең итсәһе яҡшы тир сығарыу һәм тән температураһын төшөрөү тәьҫиренә эйә. Тимер инжирҙа алмаға ҡарағанда күберәк, шуға күрә уны тимер дефицитлы анемия менән яфаланыусы ауырыуҙарға тәҡдим итәләр. Япраҡтарында кумарин булғанға күрә (организмдың ҡояш радиацияһына һиҙгерлеген күтәреүсе матдә), улар ҙа ҡулланылыш таба. Инжир туҡлыҡлы, һыуһынды ҡандыра. Инжир йөрәк тибеше йышайғанда, бронхиаль астма, йүткереү, күкрәк ауыртҡан ваҡытында файҙалы; уны баҙам менән бергә ашау ныҡ ябыҡҡанда ярҙам итә. Киптерелгән инжир эсте йомшарта. Инжир сиробы балалар өсөн тоник булып тора: ул уларҙың аппетитын арттыра һәм аш һеңдереүҙе яҡшырта. Инжир сиробы шулай уҡ мускулдар ревматизмы, тире ауырыуҙарында, бөйөрҙәге һәм бәүел ҡыуығындағы таштар ауырыуҙары булғанда, ҡатын-ҡыҙҙың енси ағзаларында һалҡын тейгәндә, бауыр күләме ҙурайғанда һәм ауыртҡанда ярҙам итә.

Инжир емештәре «Кафиол» дарыу составына инә.

Инжир тәбиғи антиоксидант булып тора, сөнки составында полифенолдар, флавоноидтар һәм антоциандар күп.

Бүлмә үҫемлеге

Рәсәйҙең урта һәм төньяҡ райондарында инжирҙы бүлмәләрҙә үҫтерәләр. Уның ҡышҡылыҡҡа ҡойолоусы айырсалы матур япраҡтары бар. Бүлмә эсендә емеш бирә ала, улар йышыраҡ йәй аҙағында йәки көҙ көнө, ҡайһы берҙә яҙ көнө өлгөрә. Инжирҙы ҡышҡы (япраҡһыҙ) һәм йәйге (йәшел) һабаҡсалар менән үрсетәләр. Бер-ике йыллыҡ үрентенән ҡышҡы һабаҡсаларҙы ҡырҡып алып, иртә яҙҙа, бөрөләре асылғансы, еңел ҡомло ергә ултырталар. Йәшел һабаҡсаларын яҙ аҙағында — йәй башында ҡомға ултырталар һәм дымлы мөхиттә тамырланғансы стакан йәки башҡа быяла япма аҫтында тоталар. Теге йәки был һабаҡсалар йылы урында еңел тамырлана. Тамырланған һабаҡсаларҙы көршәккә ултырталар.

Йәйен һыуҙы күпләп ҡойоп асыҡ тәҙрә төбөндә тоталар, ә ҡышын — уртаса һыу һибеп һалҡын урында. Өс йәшкә тиклем йыл һайын яҙын, үҫә башлағансы, кәҫле серетмәле ергә күсереп ултырталар. Ҙур үҫемлектәрҙе ике-өс йылдан һуң киң, ауырыраҡ ергә күсереп ултырталар.

• 
  Фига ағасы (Хорватия)
• 
  Инжир Ҡара диңгеҙ буйында

Әҙәбиәт

Рус телендә:

• Ҡалып:Анненков
• Инжир // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (Тикшерелеү көнө: 6 декабрь 2012)
• Ficus carica — Смоковница обыкновенная, винная ягода или фига // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор и редактор тома акад. В. Л. Комаров. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1936. — Т. V. — С. 380—382. — 762 + XXVI с. — 5175 экз.
• Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие (рус.) / Под(недоступная ссылка) ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — Москва: Высшая школа, 1990. — С. 237. — ISBN 5-06-000085-0. Архивная копия от 20 апрель 2014 на Wayback Machine
• Кобляков В. В. Инжир (фига) (рус.) : журнал. — 1999. — № 2.
• Греков С. П. Субтропические в средних широтах (рус.). — Москва - Донецк: АСТ - Сталкер, 2002. — 93 с. — (Приусадебное хоз-во). — ISBN 5-17-016228-6. — ISBN 966-596-782-7.
• Ҡалып:ВТ-БЭАН
• Фиговое дерево // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Сербин А. Г. и др. Медицинская ботаника. Учебник для студентов вузов (рус.). — Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые страницы, 2003. — С. 153. — 364 с. — ISBN 966-615-125-1.

Инглиз телендә:

• Kislev M., Hartmann A., Bar-Yosef O. Early Domesticated Fig in the Jordan Valley (инг.) // Science. — 2006. — Vol. 312.
• Compton et al Ancient fig wasps indicate at least 34 Myr of stasis in their mutualism with fig trees (инг.) // Biology Letters. — 2010. — Т. 6.

Һылтанмалар

• Марков А. Первым одомашненным растением был инжир  (урыҫ). Новости науки. Элементы (5 июнь 2006). Дата обращения: 30 июль 2013. Архивировано 13 август 2013 года.
• Фиговое дерево  (урыҫ). Сайт Ботаничка.ru.
• Инжир  (урыҫ). agromania.ru. 2018 йыл 26 декабрь архивланған.
• Инжир в домашних условиях  (урыҫ). fazenda-online.ru. 2021 йыл 25 ғинуар архивланған.