Болот

Болот — атмосфераның юғары ҡатламында ҡуйырған һыу парҙарының һыуынып тығыҙ томанға әйләнгән массаһы. Тышҡы күренешенә ҡарап ҡыйғас, ҡатлаулы һәм өйкөм болоттарға айырып йөрөтәләр; ваҡ ҡына һыу бөртөктәре йәки боҙ кристалдарының бергә тупланыуынан хасил булған атмосфераның түбәнге өлөшөндәге, ерҙән күренеп торған ҡатлам. Болоттағы ваҡ ҡына һыу тамсылары һәм боҙ кристалдары болот элементтары тип атала. Болот элементтары бергә ҡушылһа, ергә ямғыр йәки ҡар булып яуым-төшөм төшә.

Болот
Барлыҡҡа килгән, эшләнгән	водяной пар[d], капелька[d] һәм кристаллы льда[d]
Ҡайҙа өйрәнелә	болоттар барлыҡҡа килеүе һәм климат үҙгәнеүе[d]
Digital Atlas of Idaho URL	digitalatlas.cose.isu.edu/…
Болот Викимилектә

Болоттар тропосферала күҙәтелә.

Ер атмосфераһы болоттары үҙенсәлектәре

Болоттар һыу һәм/йәки һыулы боҙ кристалдарынан тора, улар «болот элементтары» тип атала. Тамсы болот элементтары болотта −10 °C юғарыраҡ һауа температураһы булғанда күҙәтелә. Болотта һауа температураһы -15 -10 °C булғанда, болот ҡатнаш составҡа эйә (тамсылар һәм боҙ кристалдары). Болотта һауа температураһы -15 °C түбән булғанда - кристаллдарҙан ғына тора. Һыу пары болоттарҙың төп компоненты түгел.

Конденсация һөҙөмтәһендә болот элементтары күбәйгәс, уларҙың төшөү тиҙлеге арта. Әгәр болот элементтарының төшөү тиҙлеге өҫкә күтәрелеү тиҙлегенән артып китһә, улар ер өҫтөнә ашығалар һәм төшкәндә парға әйләнеп китмәһәләр, яуым-төшөм рәүешендә төшөүе мөмкин. Ҡағиҙә булараҡ, яуым-төшөм, кәм тигәндә, ниндәйҙер ҡатламда ҡатнаш составлы болоттарҙан (кумулонимбус, ҡат-ҡат ямғыр, бейек ҡатламлы) яуым-төшөмгә тура килә.

Бер төрлө болоттарҙан (тамсы йәки кристалл) — ҡатлаулы, ҡатламлы-кумуляторҙар төшөп ҡалыуы мөмкин.

Болоттар йылылыҡ режимын һаҡлауҙа, альбедо (һыуытыуға булышлыҡ итә), шулай уҡ теплица эффектын көсәйтеүҙә төп роль уйнай, шулай итеп, тотош ер шарында һәм ҙур ғына региондарҙа диурналь һәм миҙгелле температура тирбәлеүен йомшарта.

Болоттоң уртаса ауырлығы 500-800 тонна тирәһе.

Болот төрҙәре

Болоттар тропосферала күҙәтелә. Тропосфера болоттары болоттарҙың халыҡ-ара классификацияһына ярашлы төрҙәргә, сорттарға һәм өҫтәмә үҙенсәлектәргә бүленә. Ҡайһы берҙә болоттарҙың башҡа төрҙәре лә күҙәтелә: мәрүәт болоттар (20-25 км бейеклектә) һәм ноктилюцент (көмөш) болоттар (70-80 км бейеклектә).

Хасил булыу шарттары буйынса болот төрҙәре

Тип	Род
Конвектив болоттар	(Cumulonimbus, Cb)
Тулҡынлы болоттар	Ҡыйғас өйкөм болоттар (Cirrocumulus, Cc) Бейек өйкөм болоттар (Altocumulus, Ac) Ҡатлаулы өйкөм болоттар (Stratocumulus, Sc)
Өҫкә шыуышҡан болоттар	Ҡыйғас болоттар (Cirrus, Ci) Ҡатлаулы ҡыйғас болоттар (Cirrostratus, Cs) Ҡатлаулы бейек болоттар (Altostratus, As) Ҡатлаулы ямғыр болоттары (Nimbostratus, Ns)
Турбулент ҡатнаш болоттар	Ҡатлаулы болоттар (Слоистые) (Stratus, St)

• Ҡыйғас болоттар – еңел болоттар, улар күк йөҙөнөң иң бейегендә йөҙә.
• Ҡатлаулы болоттар – ҙур-ҙур ҡатламдарҙан торалар. Үҙҙәре менән ямғыр, ҡар йә борсаҡ яуыны алып киләләр.
• Өйкөм болоттар – түбәнерәк йөҙәләр, тышҡы күренеше менән ҙур мамыҡ төргәген хәтерләтәләр. Шулай уҡ ямғыр, ҡар йә борсаҡ яуыны алып киләләр.

Ҡайһы саҡта болоттар үҙ-ара ҡушылып ҡатлаулы-ҡатлаулы ҡарағусҡыл болоттар хасил итәләр. Ямғыр болоттары бик ауыр, шуға ергә яҡын йөҙәләр. Был ваҡытта көслө ел сыға, күк күкрәүе, йәшен йәшнәүе мөмкин.

Конвектив болоттар

1. термаль конвектив болоттар аҫтан тигеҙ булмаған йылытыу һәм йылы һауа массаларының өҫкә күтәрелеүе арҡаһында барлыҡҡа килә.
2. Динамик конвекция болоттары тауҙар алдында һауаның мәжбүри күтәрелеүе арҡаһында барлыҡҡа килә.

Тулҡынлы болоттар

Антициклонда инверсия (метеорология-inversions) ваҡытында, инверсияның түбәнге сиге конденсация кимәленә тап килгәс, тулҡынлы болоттар барлыҡҡа килә. Һауа тулҡындары хәрәкәт иткәндә йылы һауа (өҫкө) һәм һалҡыныраҡ (түбәндә) һауа араһындағы сиктә үҫешә. Уларҙың һырт өлөшөндә ҡалҡып торған һауа адиабатик һыуытыла — һөҙөмтәлә болоттар өйөм һәм һырттар рәүешендә барлыҡҡа килә. Тулҡындар соҡорҙарында һауа төшә, адиабатик йылына һәм шуға күрә һыу пары менән туйынмай, шуның һөҙөмтәһендә күк күк йөҙө люмендары барлыҡҡа килә.

Өҫкә шыуышҡан болоттар

Йылы һәм һалҡын һауа массалары осрашҡанда шыуып барған болоттар барлыҡҡа килә. Йылы һауа һалҡын һауа өҫтөнә күтәрелгәндә адиабатик һыуыныу һөҙөмтәһендә хасил була.

Турбулент ҡатлаулы болоттар

Турбулент ҡатлаулы болоттар ел көсәйгәндә һауаны күтәреү һөҙөмтәһе булып тора, бигерәк тә өҫкө ҡатламдарҙа томан күҙәтелһә, ул яйлап ҡатлы-ҡатлы болотлоҡҡа әйләнә.

Болоттарҙың морфологик классификацияһы

Ғаилә	Төрө	Ямғыр	Быҫҡаҡ ямғыр (Морось)	Ҡар	Ҡар ярмаһы	Боҙ	Болоттарҙың түбәнге сигенә тиклем бейеклек
Үрге ярус болоттары (урта киңлектәр өсөн — 6 — 13 км)	Ҡыйғас болоттар (Cirrus, Ci) Ҡыйғас өйкөм болоттар (Cirrocumulus, Cc) Ҡыйғас-ҡатлаулы болоттар (Cirrostratus, Cs)	— — —	— — —	— — —	— — —	— — —	7—10 км 6—8 км 6—8 км
Урта ярустағы болоттар (урта киңлектәр өсөн — 2 — 6 км)	Бейек ҡыйғас болоттар (Altocumulus, Ac) Бейек ҡатлаулы болоттар (Высокослоистые) (Altostratus, As)	— +	— —	— +	— —	— —	2—5 км 2—6 км
Түбәнге ярус болоттары (урта киңлектәр өсөн — 2 км-ға тиклем)	Ҡатлаулы ямғыр болоттары (Nimbostratus, Ns) Ҡатлаулы ҡыйғас болоттар (Stratocumulus, Sc) Ҡатлаулы болоттар (Stratus, St)	+ + —	— — +	+ + +	— + —	— — —	0,5—1,9 км 0,5—1,5 км 0,03—0,4 км
Өҫкә шыуышҡан болоттар	Өйкөм болоттар (Cumulus, Cu) Өйкөм ямғыр болоттары (Cumulonimbus, Cb)	+ +	— —	+ +	+ +	— +	0,6—1,2 км 0,6—1,2 км

Ҡыйғас болоттар (Cirrus, Ci)

Ҡыйғас болоттар (Виктория, Австралия)

Улар аҡ төҫтәге йоҡа еп йәки аҡ (йәки күбеһенсә аҡ) ваҡ һәм оҙонса һырттар рәүешендәге элементтарҙан тора. Улар еп кеүек (фибрус) төҙөлөшлө һәм/йәки ебәк кеүек ялтырауыҡ. Үрге тропосферала, ҡайһы берҙә тропопауза йәки туранан-тура унан аҫтараҡ (урта киңлектәрендә, нигеҙҙәре йышыраҡ 6-8 км бейеклектә ята, тропик киңлектәрҙә 6—18 км,поляр киңлектәрҙә — диңгеҙ кимәленән 3—8 км бейеклектә). Болот эсендә үтә күреү 150—500 м. Боҙ кристалдарынан тора. Шуға күрә ҡыйғас болоттарҙың вертикаль оҙонлоғо байтаҡ (йөҙҙәрсә метрҙан алып бер нисә километрға тиклем) була. Әммә елдең әҙерәк үҙгәреүе һәм кристалл үлсәмдәренең айырмаһы ҡыйғас болоттарҙың еүешләнеүенә һәм кәкрәйеүенә килтерә.

Болоттарҙың тарҡалыуы һәм айырым болоттарҙың бәләкәй булыуы арҡаһында болоттар бик яҡшы яҡтылыҡ сағылтмай (гало). Был болоттар йылы фронт йәки окклюзия фронты болоттар системаһының сигенә хас. Шулай уҡ йыш ҡына антициклон мөхитендә үҫешәләр, ҡайһы берҙә уларң өйкөм ямғыр болотоноң боҙло түбәләренең өлөштәре.

Ҡыйғас болот төрҙәре: нитевидные (Cirrus fibratus, Ci fibr.), когтевидные (Cirrus uncinus, Ci unc.), башенкообразные (Cirrus castellanus, Ci cast.), плотные (Cirrus spissatus, Ci spiss.), хлопьевидные (Cirrus floccus, Ci fl.) и разновидности: перепутанные (Cirrus intortus, Ci int.), радиальные (Cirrus radiatus, Ci rad.), хребтовидные (Cirrus vertebratus, Ci vert.), двойные (Cirrus duplicatus, Ci dupl.).

Ҡайһы ваҡыт улар рәтенә ҡыйғас-ҡатламлы һәм ҡыйғас-өйкөмлө болоттарҙы ла индерәләр.

Ҡыйғас һәм өйкөм болоттар (Cirrocumulus, Cc)

Аҡ һарыҡтарға ниндәйҙер визуаль оҡшашлыҡ өсөн уларҙы йыш ҡына «һарыҡ» (барашки) тип атайҙар. Шарға оҡшап торған, бер рәткә теҙелгән болоттар. Улар скумбрия арҡаһына йәки яр буйы ҡомондағы тулҡындаға оҡшаған. Түбәнге сиге диңгеҙ кимәленән 6-8 км бейеклектә, вертикаль оҙонлоғо 1 км тиклем, болот эсендә үтә күреү — 200—500 м. Йыш ҡына ҡыйғас йәки ҡыйғас- ҡатламлы болоттар менән бергә күҙәтелә.Ғәҙәттә улар яҡынлашып килгән дауыл билдәһе булып тора. Был болоттарҙа «иризация» күҙәтелә (болоттар сите йәйғор төҫөнә инә). Уларҙан күләгә төшмәй, хатта ҡояш ситкә китһә лә. Өҫкө тропосферала тулҡын һәм өҫкә табан хәрәкәттәр булғанда барлыҡҡа киләләр һәм боҙ кристалдарынан торалар. Ҡыйғас- өйкөм болоттарҙа Ҡояш һәм Ай тирәләй галос һәм таждар күҙәтелеүе мөмкин. Уларҙан яуым-төшөм дә төшмәй. Төрҙәре: тулҡын һымаҡ (Cirrocumulus undulatus), яҫмыҡ һымаҡ (Cirrocumulus lenticularis), өйкөм һымаҡ (Cirrocumulus cumuliformis), ялбыр һымаҡ (Cirrocumulus floсcus).

Ҡыйғас һәм ҡатлы (Cirrostratus, Cs)

Өҫкө ярустың елкәнгә оҡшаш болоттары. Боҙ кристалдарынан торалар. Улар бер төрлө, аҡһыл япма ҡиәфәтендә була. Түбәнге ситенең бейеклеге диңгеҙ кимәленән 6-8 км бейеклектә, вертикаль оҙонлоғо бер нисә йөҙ метрҙан алып бер нисә километрға тиклем (2-6 һәм унан да күберәк), болот эсендә күренеүсәнлек 50-200 м. Ҡыйғас ҡатламлы болоттар сағыштырмаса үтә күренмәле, улар аша ҡояш йәки ай асыҡ күренергә мөмкин. Был өҫкө яруслы болоттар, ҡағиҙә булараҡ, һауаның киң ҡатламдары конвергенция арҡаһында өҫкә күтәрелгәндә барлыҡҡа килә.

Ҡыйғас-ҡатламлы болоттар йыш ҡына Ҡояш йәки Ай тирәләй гало (яҡтылыҡ) күренештәре бирә. Гало — болотто тәшкил иткән боҙ кристалдарының яҡтылыҡты һындырыу һөҙөмтәһе. Ҡыйғас ҡатламлы болоттар, ғәҙәттә, йылы фронт яҡынлашҡанда ҡуйыра, тимәк, боҙ кристалдары барлыҡҡа килә. Һөҙөмтәлә гало яйлап юҡҡа сыға һәм Ҡояш (йәки ай) һирәгерәк күренә башлай.

Төрҙәре: сөс һымаҡ (Cirrostratus fibratus),томан һымаҡ (Cirrostratus nebulosus).

Бейек өйкөм болоттар (Altocumulus, Ac)

Бейек өйкөм болоттарҙың яһалыуы

Бейек өйкөм болоттар (Altocumulus, Ac) — йылы миҙгел өсөн ғәҙәти болоттар. Һоро, аҡ йәки тулҡындар һәм һырттар рәүешендәге болоттар, улар ялтырап торған ҡабырсаҡтарҙан һәм пластиналарҙан тора. Түбәнге сиктең бейеклеге — 2-6 км, вертикаль оҙонлоғо бер нисә йөҙ метрға тиклем, болот эсендә күренеүсәнлек — 50-80 м. Улар, ҡағиҙә булараҡ, Ҡояшҡа ҡараған яҡта урынлашҡан була. Ҡайһы саҡта ҡеүәтле өйөкөм болоттар стадияһына етәләр. Бик ҙур өйкөм болоттар, ғәҙәттә, йылы һауа массаларының күтәрелеүе, шулай уҡ йылы һауаны өҫкә күсереүсе һалҡын фронттың башланыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Шуға күрә йәйге йылы һәм дымлы иртәлә бик ҙур өйкөм болоттар булыуы дауыл болоттарының яҡынлашып килеүен йәки һауа торошоноң үҙгәреүен алдан белдерә.

Бейек ҡатлаулы болоттар (Altostratus, As)

Һоро йәки зәңгәрһыу төҫтәге бер төрлө йәки бер аҙ тулҡынлы япма барлыҡҡа килә. Ҡояш менән Ай, ғәҙәттә, күренә, әммә тоноҡ ҡына. Түбәнге сиктең бейеклеге — 3-5 км, вертикаль оҙонлоғо — 1-4 км, болоттарҙа күренеүсәнлеге — 25-40 м. Был болоттар боҙ кристалдарынан, һыу тамсыларының гипотермияларынан һәм ҡар бөртөктәренән тора. Бейек ҡатламлы болоттар ямғыр йәки ҡар килтереүе мөмкин.

Үтә күренмәле бейек ҡатлаулы болоттар (Altostratus translucidus, As trans)

Юғары ҡатламлы үтә болоттар. Болоттоң тулҡынлы төҙөлөшө һиҙелерлек, Ҡояш түңәрәге ярайһы уҡ айырылып тора. Ерҙә ҡайһы берҙә ярайһы уҡ айырылып торған күләгәләр булыуы мөмкин. Һыҙаттар асыҡ күренә. Болоттар япмаһы, ҡағиҙә булараҡ, яйлап бөтә күк йөҙөн ҡаплай. Нигеҙенең бейеклеге — 3-5 км, болоттар ҡатламының ҡалынлығы уртаса 1 км тирәһе, ваҡыты менән 2 км-ға тиклем. Яуым-төшөм булыштыра, әммә түбән һәм урта киңлектәрҙә йәй бик һирәк ергә барып етә.

Ҡатлаулы ямғыр болоттары (Nimbostratus, Ns)

Ҡатлаулы ямғыр болоттары ҡара-һоро төҫтә, өҙлөкһөҙ ҡатлам рәүешендә. Яуым-төшөм менән ҡатлаулы ямғыр болоттары ҡатламы бер төрлө күренә, яуым-төшөм араһында ҡатламдың тулҡындары һиҙелә. Ҡатлаулы болоттарҙан ҡараңғыраҡ һәм буталсыҡ төҫө, төҙөлөшөнөң төрлөлөгө һәм оҙаҡ ваҡытҡа һуҙылған яуым-төшөм менән айырыла. Түбәнге сиктең бейеклеге — 100 метрҙан алып 1900 метрға тиклем, ҡалынлығы бер нисә километрға тиклем.

Ҡатлаулы өйкөм болоттар (Stratocumulus, Sc)

Ҡатлаулы өйкөм болоттар

Ҙур һырттарҙан, тулҡындарҙан, пластиналарҙан торған һоро болоттар. Башлыса һыу тамсыларынан торалар. Түбәнге сиктең бейеклеге ғәҙәттә 500 метрҙан алып 1800 метрға тиклем диапазонда була. Ҡатламдың ҡалынлығы — 200 метрҙан алып 800 метрға тиклем. Ҡояш менән Ай болоттарҙың йоҡа ситтәре аша ғына балҡый ала. Яуым-төшөм, ҡағиҙә булараҡ, төшмәй. Ҡатлаулы үтә күренмәгән болоттарҙан яуым-төшөм бик әҙ була.

Ҡатлаулы болоттар (Stratus, St)

Ҡатлаулы болоттар томанға оҡшаш бер төрлө ҡатлам барлыҡҡа килтерә, ләкин ул ниндәйҙер бейеклектә урынлашҡан (йышыраҡ 100 метрҙан алып 400 метрға тиклем, ҡайһы берҙә 30-90 м) була. Ғәҙәттә бөтә күк йөҙөн ҡаплайҙар, әммә ҡайһы берҙә уларҙы өҙгөләнгән болот массалары рәүешендә күҙәтергә мөмкин. Был болоттарҙың аҫҡы сите бик түбән төшә ала, ҡайһы берҙә ерҙәге томан менән берләшәләр. Улар бик ҡалын булмай — т бер нисә тиҫтә, йәки йөҙ метр. Ҡайһы берҙә был болоттарҙан яуым-төшөм йышыраҡ ҡар бөртөктәре йәки ваҡ томан кеүек була.

Ҡатлаулы томан кеүек болоттар

Ҡатлаулы болоттар

Ҡатлаулы ямғыр болоттары һәм көслө һауа ағымы

Өйкөм болоттар (Cumulus, Cu)

Өйкөм болоттар. Өҫтән күренеше

Кумулус болоттары тығыҙ, көндөҙгө сағыу аҡ болоттар вертикаль үҫеш менән. Түбәнге сиктең бейеклеге ғәҙәттә 800 метрҙан алып 1500 метрға тиклем, ҡайһы берҙә — 2-3 км һәм унан да күберәк. Ҡалынлығы — 1-2 км, ҡайһы берҙә — 3-5 км. Кумулус болоттарының өҫкө өлөштәрендә түңәрәк контурлы көмбәҙҙәр йәки башнялар формаһы бар. Ғәҙәттә кумулятив болоттар һалҡын йәки нейтраль һауа массаларында [конвекция|конвектив] болоттар булараҡ барлыҡҡа килә.

Өйкөм ямғыр болоттары (Cumulonimbus, Cb)

Өйкөм ямғыр болоттары (Cumulonimbus capillatus incus)

Кумулонимбус — көслө вертикаль үҫешле ҡеүәтле һәм тығыҙ болоттар (бер нисә километр, ҡайһы берҙә бейеклеге 12-14 км тиклем), йәшенле һәм ҡайһы берҙә көслө боҙ-борсаҡ яуа. Кумулонимбус болоттары ҡеүәтле кумулятор болоттарынан үҫешә. Улар скволл һыҙығы тип аталған һыҙыҡты барлыҡҡа килтерә ала. Кумулонимбус болоттарының түбәнге кимәле башлыса һыу тамсыларынан тора, шул уҡ ваҡытта температура 0 °C-тан күпкә түбән булған юғары кимәлдә боҙ кристалдары өҫтөнлөк итә. Түбәнге сиктең бейеклеге, ҡағиҙә булараҡ, 2000 м түбән, йәғни тропосфераның түбәнге ярусында.

Болоттар хәрәкәте. Видео

Болоттар хәрәкәте. Видео

Ноктилюцент (аҡ) болоттар

Атмосфераның өҫкө ҡатламдарында ноктилюцент (көмөш, аҡ төҫтәге) болоттар барлыҡҡа килә. Был болоттар яҡынса 80 км бейеклектә урынлашҡан. Уларҙы ҡояш байығандан һуң йәки ҡояш ҡалҡҡанға тиклем күҙәтергә мөмкин. XIX быуатта яңы болоттар табыла, был антропоген әүҙемлектең артыуы менән бәйле булыуы ихтимал.

Тунгус метеоритының ҡолауынан һуң яңы болоттар барлыҡҡа килә, шул уҡ ваҡытта 3—300 км оҙонлоҡтағы тулҡын формалашҡан морфологик структура барлыҡҡа килә.

Мәрүәт болоттар

Мәрүәт болоттар стратосферала барлыҡҡа килә (яҡынса 20—30 км бейеклектә) һәм боҙ кристалдарынан тора.

Торба кеүек болоттар

Гималайҙа торба кеүек болоттар

Торба кеүек(шулай уҡ тубыл, марсупиаль, елен һымаҡ) болоттар — нигеҙе үҙенсәлекле кәрәҙле йәки марсупиаль формала булған болоттар. Улар һирәк осрай, башлыса эҫе һауа торошонда кумулонимбус болоттары үҫеше менән бәйле — болот ҡатламында дымлылығы түбән һәм болоттарҙың түбәнге сигенә яҡын бейеклеге булған ел тиҙлеге һиҙелерлек үҙгәрә.

Лентикуляр болоттар

Һауа тулҡындары ҡырында йәки һауаның ике ҡатламы араһында лентикуляр (лентикуляр) болоттар барлыҡҡа килә. Был болоттарҙың үҙенә генә хас үҙенсәлеге шунда: ел ни тиклем көслө булһа ла, улар хәрәкәт итмәй. Ҡаршылыҡтар тирәләй ер өҫтөнән аҡҡан һауа ағымы, һауа тулҡындары барлыҡҡа килә. Ғәҙәттә тау һырттарының ел ыңғайына, һырттар һәм айырым түбәләр артында 2 км-ҙан алып 15 км-ға тиклем бейеклектә эленеп торалар.

Пирокумулятив болоттар

Пирокумулятив болоттар йәки пирокумулдар — ҙур янғын йәки вулкан әүҙемлеге арҡаһында барлыҡҡа килгән конвектив (кумулулус йәки кумулонимбус) болоттар. Был болоттарға көслө янғын йәки ҡойған вулкан лаваһы һауаны туранан-тура үҙенән юғарыраҡ йылытҡанға ошондай исем бирелгән. Конденсация кимәле күтәрелгән һайын болоттарҙы — беренсе кумулулумбусты барлыҡҡа килтерә. Был осраҡта йәшен йәшнәүе ихтимал — был болоттан йәшен йәшнәүе йыш ҡына яңы янғындар сәбәпсеһе була.

Болоттарҙы өйрәнеү

Тарихы

Болоттарҙы тәүге туранан-тура күҙәтеүселәр булып шарҙа һауаға күтәрелгән (XVIII быуат аҙағынан) аэростатсылар тора. Улар күҙәтелгән болоттарҙың төҙөлөшө буйынса ике төркөмгә бүленеүен асыҡлай:

1. Шыйыҡ формалағы һыу киҫәксәләре болоттары.
2. Ваҡ боҙ кристалдары болоттары.

Һауа шарҙарының күтәрелеүе һәм тауға менгән саҡтағы күҙәтеүҙәр арҡаһында тағы бер факт асыҡлана: беренсе төркөм болоттарының төҙөлөшө, күҙәтеүсе һәр яҡтан шундай болот менән уратып алынғас, ер өҫтөнә яҡын күҙәтелгән ябай томандан бер нимәһе менән дә айырылмай. Түбәндә күҙәтеүсегә тау яғында йәки атмосфераның ниндәйҙер бейеклегендә болоттар кеүек тойолған масса, һуңынан шундай болотҡа барып еткәс, күҙәтеүсегә томан кеүек тойола.Галлей һәм Лейбниц заманынан башлап томандың айырым киҫәксәләренең, тимәк, болоттарҙың сферик формала булыуы раҫлана. Был шарҙарҙың һауала тигеҙләнештә (равновесие) тотолоуын аңлатыу өсөн томандың был сфера киҫәксәләре иң йоҡа һыу ҡабыҡсаһы менән уратып алынған һауа ҡыуыҡсаларынан тора тигән гипотеза тәҡдим ителә.

Клаузисус, ҡыуыҡса ҙурлығы һәм йоҡа ҡабығы етерлек булғанда, һыу ҡабығының ҡалынлығы 0,0001 мм-ҙан артыҡ булырға тейеш түгеллеген күрһәтә, уларҙың ҡолауына һауа ҡаршы тороусанлығы шул тиклем ҙур булырға тейеш, хатта «везикулярҙарҙың» төшөүе бик әкрен булырға мөмкин, һәм улар һауала йөҙгән булып күренергә тейеш, ә иң көсһөҙ ағымда уларҙың ҡолауы хатта өҫкә табан хәрәкәткә лә күсеүе мөмкин ти. Был гипотеза Клаузиус везикюлдәр тураһындағы гипотезаһын яҡлауҙа уңышҡа өлгәшкәндән һуң киң таралыу ала (күк йөҙө ни өсөн күк төҫтә икәне лә шуның менән аңланыла).

«Везикуляр гипотеза» менән бер үк ваҡытта томандарҙың һыу шарҙары тулыһынса шыйыҡ һыуҙан тора тип һанаған тағы бер фекер бар. Микроскоп аша һыу шарҙарын ҡарау ҡыйын. 1880 йылда Дин (Англия) һыу шарҙарын күҙәткәндә томан киҫәксәләре ысын һыу тамсылары тигән һығымтаға килә, улар 0,016 мм-ҙан 0,127 мм-ға тиклем ҙурлыҡта икәне асыҡлана. Артабан ошондай уҡ күҙәтеүҙәрҙе Ричард Ассман Броккен тауҙарында ҡабатлай. Бында бигерәк һалҡын миҙгелдә төрлө формалағы болоттар күпләп формалаша.

Ассман, ул күҙәткән шыйыҡ һыулы болоттарҙың бөтә формалары ысын тамсыларҙан тора, уның ҙурлығы 0,006 мм (болоттарҙың өҫкө өлөшөндә) һәм 0,035 мм (аҫҡы өлөштәрендә) араһында үҙгәреп тора, тип раҫлай. Был тамсылар -10 °C температурала ла шыйыҡ хәлдә күҙәтелгән; теләһә ниндәй ҡаты есемгә генә ҡағылыу (мәҫәлән, микроскоптың шыуыуы) менән, улар шунда уҡ боҙ энәһенә әүерелә. Ниһайәт, Обермайер менән Будда күрһәтеүенсә, капилларий күренештәренән сығып фекер йөрөтһәк, "везикулярҙарҙың" булыуы мөмкин түгел.

[Стокс, Джордж Габриэль Стокс тикшеренеүҙәре һәм Максвелл иҫбатлауынса, һыу тамсыларының төшөүен туҡтатыу өсөн секундына 0,5 метрҙан артмаған тиҙлек менән күтәрелгән көсһөҙ ағым етә. Ғәҙәттә бейеклектә барлыҡҡа килгән ҡыйғас һәм ҡыйғас- ҡаталулы болоттар аэростатсыларҙың күҙәтеүҙәре күрһәтеүенсә тик ҡаты тороштағы һыуҙан ғына тора. Иҫәпһеҙ-һанһыҙ боҙ кристалдары һәм энәләре, мәҫәлән, түбәнге атмосферала йыш ҡына ҡышын тыныс, һыуыҡ көндәрҙә, хатта болотһоҙ күк йөҙөндә лә даими алты алты яҡлы пластинкалар йәки микроскоптан ғына күренерлектән алып, ябай күҙгә күренеп торған алты яҡлы призмалар барлыҡҡа килә, өҫкө атмосферала һаҡлана һәм артабан айырым сүстәр йәки циррус йыйырсыҡтары (ҡыйғас ҡатлам) барлыҡҡа килтерә, монотон ҡатлам ҙур арауыҡтарға таралып, күккә ҡыйғас ҡатламлы болоттар менән аҡһыл төҫ бирә.

Болоттар барлыҡҡа килеү өсөн парҙың тамсы шыйыҡ хәлгә күсеүе кәрәк. Әммә Безольдтың Айткен тәжрибәһенә нигеҙләнгән теоретик тикшеренеүҙәре был күсеүҙең бик ҡатмарлы күренеш булыуын күрһәтә. Бик ҡыҙыҡ тәжрибәләр үткәреп, Айткен, һауа массаларының һыу пары менән туйыныу температураһынан түбән һыуытыуы парҙың тамсы-шыйыҡ хәлгә күсеүе өсөн етмәй, тип белдерә: бының өсөн иң бәләкәй ҡаты киҫәксәләр булыуы талап ителә, унда пар тамсыларға йыйыла башлай. Һыу пары менән тулған һауа бөтөнләй таҙа булғанда, парҙар, хатта туйыныу температураһы аша үткәндән һуң да, шыйыҡсаға әйләнеп бөтмәй.

Ҡайһы бер газлы есемдәр, мәҫәлән, озон һәм азотлы берләшмәләр һыу тамсыларының барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә ала. Болоттар барлыҡҡа килеүҙә ҡаты есемдәр ҙур роль уйнай, быны бысраҡ ямғырҙар барлығын асыҡлаған күҙәтеүҙәрҙән дә күрергә мөмкин ине. Ниһайәт, 1883 йылда Кракатау вулканы атылыуынан һуң күҙәтелгән сағыу таңдар бик бейеклектә атылыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән иң бәләкәй саң киҫәксәләренең булыуын күрһәтә. Быларҙың барыһы ла көслө елдәрҙең атмосфераға бик юғары микроскопик яҡтан ваҡ саң киҫәксәләрен күтәреү мөмкинлеген аңлата, ә Айткен менән Безольдтың болоттар барлыҡҡа килеү өсөн ҡаты киҫәксәләр булыу кәрәклеге тураһындағы фекере раҫлана.

Хәҙерге методтар

1930 йылдар башында Ленинград эксперименталь метеорология институтында (ЛИЕМ) В. Н. Оболенский етәкселегендә болоттарҙы өйрәнеү буйынса эксперименталь-теоретик эштәр башлана. 1958 йылдың мартында Н. С. Шишкин инициативаһы менән А. И. Воейков исемендәге төп геофизик обсерваторияла бойондороҡһоҙ «Болот физикаһы кафедраһы» ойошторола. Ерҙең болот япмаһын өйрәнеү һәм болоттарҙың барлыҡҡа килеүен һәм «эволюцияһын» өйрәнеү маҡсатында NASA 2006 йылда ике махсуслаштырылған юлдашты — CloudSat һәм CALIPSO-ны Ер орбитаһына сығара.

2007 йылдың апрелендә НАСА поляр орбитаға яңы болоттарҙы өйрәнеү өсөн тәғәйенләнгән AIM юлдашын (Мезосфералағы Боҙ аэрономияһы, (The Aeronomy of Ice in the Mesosphere) сығара.

Болот барлыҡҡа килеүҙе һәм яуым-төшөмдө балаларға аңлатыр өсөн

Ҡояш ер өҫтөн йылыта. Ер йылынған һыу парға әйләнеп өҫкә күтәрелә. Күҙгә күренмәй торған һыу парҙары һауала һәр саҡ була. Ер өҫтөнән күтәрелгән һайын температура түбәнәйә бара. Юғарыла һауа һыуанғас, һыу парҙары бергә ҡушылып күҙгә күренгән томан хасил итәләр. Болоттар бик юғарла йөҙөп йөрөгән томан тамсылары. Болоттар һәр ваҡыт хәрәкәт итеп тора. Уларҙы ел ҡыуып йөрөтә. Болот эсендә томан тамсылары бергә ҡушылып ҙураялар, ауыраялар һәм ергә ямғыр булып яуалар. Ҡыш көнө кристталлашҡан һыу тамсылары ҡар булып яуа.

Әҙәбиәт

• Андреев А. О., Дукальская М. В., Головина Е. Г. Облака: происхождение, классификация, распознавание. — СПб: РГГМУ, 2007. — 228 с. — ISBN 5-86813-184-3.
• Беспалов Д. П., Девяткин А. М. и др. Атлас облаков. — СПб: Д’АРТ, 2011. — 248 с. — ISBN 978-5-905264-03-0.
• Боровиков А. М., Гайворонский И.И. и др. Физика облаков / Под ред. А.Х. Хргиана. — Ленинград: Гидрометеорологическое издательство, 1961. — 248 с.
• Малявин В. Символизм облаков в Китае 2022 йыл 5 октябрь архивланған. // Книга прозрений / Сост. В. В. Малявин. — М.: Наталис, 1997, С. 334—339.
• Международный атлас облаков и состояний неба / Под ред. А.Ф. Дюбюка. — Москва: Гидрометеорологическое издательство, 1940. — 456 с. — 20 200 экз.
• Атлас облаков / Под ред. А.Х. Хргиана и Н.И. Новожилова. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1978. — 268 с. — 20 000 экз.
• Претор-Пинней Г. Занимательное облаковедение. Учебник любителя облаков = The Cloudspotter's Guide. — Гаятри, 2007. — 400 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9689-0088-3.
• World Meteorological Organisation. International Cloud Atlas. — Geneva: Secretariat of the World Meteorological Organization, 1975. — Vol. 1. — 155 p. — ISBN 92-63-10407-7. Архивная копия от 25 июль 2016 на Wayback Machine
• World Meteorological Organisation. International Cloud Atlas. — World Meteorological Organization, 1975. — Vol. 2. — 212 p. — ISBN 92-63-L2407-8. Архивная копия от 16 июнь 2017 на Wayback Machine

Һылтанмалар

• Международный атлас облаков Всемирной метеорологической организации
• Атлас облаков от ИА Метеоновости (описание всех облаков с фото)
• А. Онегов. Облака
• Атлас облаков на сайте Meteoweb.ru
• Общество любителей облаков (официальный сайт) (ингл.). Дата обращения: 8 июль 2015.
• Gavin Pretor-Pinney. These Cloud Formations Are Gorgeous (ингл.). Rodale's Organic Life (15 сентябрь 2015). Дата обращения: 2 декабрь 2015.
• Спутник ENASA обнаружил: облака становятся ближе

  Облака на Google Earth Google Maps  KMZ (файл меток KMZ для Google Earth)