Мәмбәтҡолов Бәҙри Мөжәүир улы
Мәмбәтҡолов Бәҙри Мөжәүир улы (1 май 1911 йыл — 20 сентябрь 1999 йыл) — педагог. 1963—1972 йылдарҙа Сибай педагогия училищеһы директоры. 1939—40 йылдарҙағы совет-фин һәм Бөйөк Ватан һуғыштарында ҡатнашыусы. Ленин (1960), 1‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), Ҡыҙыл Йондоҙ (1942, 1943, 1963) ордендары кавалеры. Сибай ҡалаһы, Баймаҡ ҡалаһы һәм Баймаҡ районының почётлы гражданы.
| Мәмбәтҡолов Бәҙри Мөжәүир улы | |
| Зат | ир-ат |
|---|---|
| Тыуған көнө | 1 май 1911 |
| Тыуған урыны | Баймаҡ районы, СССР |
| Вафат булған көнө | 20 сентябрь 1999[1] (88 йәш) |
| Вафат булған урыны | Сибай, Башҡортостан Республикаhы, Рәсәй |
| Уҡыу йорто | Магнитогорск дәүләт техник университеты |
Биографияһы
үҙгәртергәБәҙри Мөжәүир улы Мәмбәтҡолов 1911 йылдың 1 майында Ырымбур губернаһының Орск өйәҙе[2] Темәс ауылында тыуған.
Атаһы Беренсе донъя һуғышында һәләк була. 1925 йылда башланғыс мәктәпте, дүрт йылдан Темәстәге педагогик йүнәлештәге II баҫҡыс мәктәпте тамамлай.
1929—1931 йылдарҙа ауыл хужалығын коллективлашыу компанияһында әүҙем ҡатнаша. Ошо йылдарҙа ул педагогик хеҙмәт юлын башлай.
1930—1934 йылдарҙа башланғыс синыфтарҙа уҡыта. Ҡыҙыл Армияла хеҙмәт итеп ҡайтҡас, мәғариф бүлегендә эшләй. Тәүҙә инспектор, артабан мөдир вазифаһын башҡара. 1940 йылда Совет-фин һуғышында ҡатнаша.
1941 йылдың авгусында йәнә хәрби хеҙмәткә саҡырыла һәм фронтҡа оҙатыла. Билдәле 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының Таһир Күсимов етәкләгән 275-се полктың 2-се эскадроны командиры булып хеҙмәт итә.
Башҡорт кавалерия дивизияһының тәүге бәрелеше Курск өлкәһе Тербуны—2 тирәһендә 1942 йылдың 2-8 июлендә була. Дивизия Брянск фронты 8-се кавалерия корпусы составында һуғыша. Хәрби частар килеп етеүгә дошман Олым йылғаһының уң ярында яҡшы нығытылған оборона булдыра. Йылға яры шул тиклем текә, тайғаҡ була, ҡыуаҡлыҡ менән ҡапланған, ә кавдивизия частары йылғаның һул ярында, асыҡ һәм тигеҙ ерҙә, урынлашҡан. Немецтар йылға аша сыға башлайҙар, уларҙың төп көсө Кусимовтың 275-се полкына йүнәлтелә, ҡаты һуғыш башлана. Ошо киҫкен мәлдә Мәмбәтҡолов эскадроны хәрби задание ала: урау юл менән шым ғына йылғаның уң ярына сығырға һәм тылдан немецтарға һөжүм итергә. Эскадрон заданиены үтәй, немецтар өсөн һөжүм бөтөнләй көтөлмәгән була, ҙур юғалтыуҙар менән немецтар сигенергә мәжбүр булалар[3].
Был бәрелештә эскадрон командиры Мәмбәтҡолов яраланыуына ҡарамаҫтан, яугирҙары менән етәкселек итеүен дауам итә. Ҡыҫҡа бәрелештән һуң эскадрон фашистарҙың тылына төпкәрәк инә һәм уларҙың төп көстәренә һөжүм итә. Әлеге алышта күрһәткән батырлығы өсөн Бәҙри Мәмбәтҡолов «Ҡыҙыл Йондоҙ» орденына лайыҡ була.
Икенсе хәрби эпизод Сталинград алышында күҙәтелә: 1942 йылдың 28 ноябрендә немецтар 163,5 м бейеклектә нығыналар һәм үҙ көстәрен Блиновская утары янына туплай башлайҙар. Полк командиры Кусимов Мәмбәтҡоловтың эскадронына урау маневры менән бейеклекте алырға ҡуша. Дошмандың көслө ҡаршылашыуына ҡарамаҫтан, эскадрон һуғыша-һуғыша бейеклекте яулай һәм шунда нығына. Алыш көн дауамында бара. Дошман һаман яңы көстәр йәлеп итә.
«Өлкән лейтенант Бәҙри Мәмбәтҡолов эскадроны дошман танкылары һәм пехотаһы ҡамауында ҡала. Командир үҙе ҡаты яралана, әммә ауыртыныуына сыҙап, алыш менән етәкселек итә… Дошман Мәмбәтҡоловтың взводтарынан айырылған төркөмдө әсирлеккә алырға тырыша, әммә үҙ командиры менән илһамланған яугирҙар 3 сәғәт дауамында дошман контратакаларын кире ҡаға»
, — тип яҙа корпус командиры А. Белов[3].
Эскадрон командиры, иҫһеҙ рәүештә, ваҡытлыса немец тылында ятып ҡала:
«Кәрәк була ҡалһа, әгәр немецтар яҡын килһә, немецты һәм үҙемде үлтерәм, тере көйөнсә әсирлеккә бирелмәм, тип мин пистолетта ике патрон ҡалдырҙым»
, — тип яҙа үҙенең хәтирәләрендә Б. Мәмбәтҡолов[3]. Яралы командирын яугирҙар яу яланынан табып алып, хәрби госпиталгә оҙаталар. Ҡаһарман яугирҙың был һуңғы алышы була.
Яуҙа күрһәткән батырлыҡтары өсөн өс «Ҡыҙыл Йондоҙ»[4], «Ватан һуғышы»[5] ордендары һәм миҙалдар[6] менән наградлана.
Ҡаты яраланыуы арҡаһында ул хәрби хеҙмәткә яраҡһыҙ тип табыла һәм тыуған яҡтарына ҡайта. Һуғыштан ҡайтҡас, Баймаҡ райкомының хәрби бүлеген етәкләй.
1945 йылдың ғинуарынан алып Баймаҡ РОНО-һында инспектор булып эшләй. 1947 йылда Түбә ҡасабаһының 2-се мәктәбенә директор итеп күсерелә. Ситтән тороп Магнитогорск уҡытыусылар институтын, Силәбе педагогия институтының тарих факультетын тамамлай.
1963 йылда яңы асылған Сибай педагогия училищеһына директор итеп тәғәйенләнә. Ул бында 1972 йылға тиклем эшләй.
Намыҫлы хеҙмәте юғары баһалана. Республикала иң тәүгеләрҙән булып Ушинский исемендәге миҙал, Ленин ордены менән наградлана, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы исемдәрен ала.
1999 йылда үлеп ҡала. Сибай ҡалаһы зыяратында ерләнгән. Баймаҡ һәм Сибай ҡалаларында унын исемен йөрөткән урамдар бар.
2011 йылда Бәҙри Мөжәүир улының тыуыуына 100 тулыу айканлы Сибай ҡалаһында үҙе йәшәгән өйгә мемориал тактаташ ҡуйылды.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ башкирская Википедия — 2005.
- ↑ Хәҙер Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Рамазан Утягулов. Звезда Мамбеткулова. Воспоминания. — Сибай, 2011.
- ↑ Награда документтары «Халыҡ батырлығы» мәғлүмәт электрон базаһында
- ↑ Карточка награждённого «Халыҡ батырлығы» мәғлүмәт электрон базаһында
- ↑ Награда документтары «Халыҡ батырлығы» мәғлүмәт электрон базаһында
Әҙәбиәт
үҙгәртергәҺылтанмалар
үҙгәртергә- Мәмбәтҡолов Бәҙри Мөжәүир улы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Мәмбәтҡолов Бәҙри Мөжәүир улы. Библиографик күрһәткес(недоступная ссылка)
- Яугир һәм уҡытыусы иҫтәлегенә
- Владимир Романов. Исполнилось 100 лет со дня рождения знаменитого командира эскадрона Башкавдивизии Бадри Мамбеткулова // Башинформ : МА. — 2011.
| «Башҡорт атлы дивизияһы» порталы |
