Википедия

Минерва

рим мифологияһында аҡыл һәм һуғыш алиһәһе

Минерва (лат. Minerva) — боронғо рим аҡыл һәм һуғыш алиһәһе, һөнәрселәрҙе, яҙыусыларҙы, актёрҙарҙы, шағирҙарҙы, рәссамдарҙы, уҡытыусыларҙы, уҡыусыларҙы һәм табиптарҙы ҡурсалаусы. Ул атаһы Юпитер һәм уның ҡатыны Юнона менән бергә Боронғо Римдың иң хөрмәтле илаһтары триадаһына инә. Уның культы этрус сығышлы һәм тарихын урындағы Менрва алиһәһенән алып бара, ә ул үҙ сиратында боронғо грек Афинаһынан күп нәмәне ала.

Минерва
Джузеппе Вольпини Минерваһы Нимфенбургтың Һарай паркында, Мюнхен.
Джузеппе Вольпини Минерваһы Нимфенбургтың Һарай паркында, Мюнхен.
Мифология

Рим мифологияһы

 Минерва Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Беҙҙең эраға тиклем III быуатта рим диненең эллинлашыуынан һуң Минерваны Афина Паллада менән тиңләштерә башлайҙар.

Геркуланумдан фрескала Минерва (I быуат)

Алиһә хөрмәтенә төп байрамдар квинкваториялар була, ул йыл һайын 19-23 мартта билдәләнә. Ошо көндәрҙә шәкерттәр уҡыуҙан азат ителә һәм уҡытыусыларға түләү индерә. Байрам тантаналары гладиатор алыштары менән оҙатылып бара.

Сығышы. Этрус Менрваһы үҙгәртергә

 
Менрваның этрус һыны. Б.э. тиклем 500—480-се йй.

Рим Минерваһы этрус сығышлы[1]. Бәлки, Мерваның этрус культын тәүҙә сабиндар, ә һуңынан уларҙан римлеләр ҡабул итә[2]. Үҙ сиратында Менрваның грек Афинаһы менән уртаҡлыҡтары күп. Был этрус алиһәһе культының боронғо грек образы йоғонтоһонда барлыҡҡа килеүен дәлилләй[3].

Менрва атаһы Тиния һәм уның ҡатыны Уни менән бергә этрус аллалары триадаһына инә. Уның ҡарамағында бөтә тыныс кәсептәр, шулай уҡ ҡалаларҙы дошмандарҙан һаҡлау була. Бер үк ваҡытта бәпесләгәндәрҙе ҡурсалай, ауырыуҙарҙан дауалай, шуның арҡаһында эгей-анатолия ареалының иң боронғо әсә илаһы тип һанала[4][5]. Грек һәм римдарҙан айырмалы рәүештә Менрва образының этрус атрибуттары булып хәләл ефете Херкле менән улы Марис, шулай уҡ кешеләргә алырға мөмкинлек бирмәй алиһә үҙе һаҡлаған аллаларға ғына хас булған үлемһеҙлек һауыты тора[5].

Функциялары үҙгәртергә

Башта Римдә Минерва һөнәрселәрҙең ҡурсалаусы-алиһәһе була[6].

Беҙҙең эраға тиклем III быуатта рим дине нигеҙҙәрен билдәләү һәм тасуирлау буйынса понтификтар коллегияһының эшмәкәрлеге көсәйә. Атап әйткәндә, Юпитерҙан башҡа ниндәй илаһтарҙың йәшен ташлай алыуы тураһында мәсьәлә тикшерелә. Улар иҫәбенә Вулкан һәм Юнона менән бергә Минерва ла инә[7]. Шул ваҡытта рим динен эллинлаштырыу башлана. Минерваны Афина менән тиңләштерәләр[7], был уның аҡыл һәм һуғыш алиһәһе функциялары барлыҡҡа килеүендә сағыла[8]. Һуңыраҡ, Рим империяһы үҙ власын Британиянан алып Фарсы ҡултығының тиклем бик ҙур территорияларға таратҡас, Минерваны Британиялағы Суль һәм Галлиялағы Сулевия кеүек яулап алынған провинцияларҙың урындағы илаһтары менән тиңләштерә башлайҙар[8].

Беҙҙең эраға тиклем 207 йылда шағир һәм драматург Ливия Андроника ярҙамы менән ғибәҙәтхана янында ҡурсалаусылары Минерва булған яҙыусылар һәм актёрҙар коллегияһын ойошторалар. Һуңынан уға уҡытыусылар, табиптар һәм музыканттар ҙа табына башлай[8]. Рим дәүләте үҫешкән һайын, уның халҡы ауыл Һәм ҡала халҡына бүленә. Минерва ҡалаларҙа төрлө һөнәрҙәрҙең ҡурсалаусыһы булһа, ауыл общиналарында уны зәйтүн һәм йәшелсә уңышы өсөн яуаплы алиһә сифатында атағандар[7].

Культ үҙгәртергә

Табыныу үҙгәртергә

 
Капитолий триадаһы — Минерва, Юпитер һәм Юнона (һулдан уңға)

Боронғо Рим тарихының билдәле бер этабында, патрицийҙар һәм плебейҙарҙың ҡара-ҡаршы тороу осоронда бер үк ваҡытта юғары ҡатлам кешеләре өсөн дә, түбәнге синыфтар өсөн дә культтар булған[9]. Минерва ингән алиһәләрҙең Капитолий троицаһы патрициан була һәм плебей Авентина триадаһына — Церераға, Либерға һәм Либерға ҡаршы ҡуйыла[10][6].

Патрицийҙар һәм плебейҙар ярашҡандан һуң Минерва, үҙ функцияларынан сығып, һөнәрселәр араһында айырыуса хөрмәт ителә. Боронғо римлеләрҙең ышаныуҙарына ярашлы, уның ҡурсалауынан тыш туҡыусылыҡ йәки еп иләү, йорт төҙөү һәм башҡалар менән шөғөлләнеү мөмкин булмай. Үҙ башланғыстарында уға ярҙам һорап, шулай уҡ шағирҙар, рәссамдар, скульпторҙар һәм табиптар мөрәжәғәт итә. Дауалаусы Минерва лат. Medica [5]. эпитеты ала. Минерваның тағы бер эпитеты «Капиталь» була, был Афинаның Зевс башынан тыуыуы тураһында грек мифына һылтанма була[11].

Ғибәҙәтханалар үҙгәртергә

 
Римда Эсквилин убаһындаМинерва Медик ҡорамы емереклектәре

Капитолий троицаһы — Юпитер, Юнона һәм Минерваға бағышланған ғибәҙәтхана Ғорур Тарквиний Римда хакимлыҡ иткән осорҙа төҙөлгән (Б. э. т. 534—509 йылдар)[7]. Эстән ул өс өлөшкә бүленгән, уларҙың һәр береһе бер илаһҡа бирелгән[5]. Хәрби ҡурсалаусы булараҡ Минерваға ҡарата мөнәсәбәт Рим полководецтары тарафынан ниндәй ҙә булһа иҫ киткес еңеүҙән һуң уның хөрмәтенә бирелгән бүләктәрҙә һәм бағышлауҙарҙа раҫлау таба. Мәҫәлән, Луций Эмилий Павел, Македонияны яулап бөткәс, Минерва хөрмәтенә табылған табыштың бер өлөшөн яндыра; Триумфтан һуң уға Помпей Марс яланында ҡорам төҙөй, Акциумда еңгәндән һуң Октавиан Август та шулай эшләй. Римдә генә Минерва ҡорамдары Авентина[12], Целий[13], Эсквилин[14] ҡалҡыулыҡтарында, Нерва форумында һәм Марс яланында төҙөлә[15].

Римдан тыш, Минерва ҡорамдарын Британиянан империяның башҡа өлөштәрендә лә Африкаға тиклем төҙөгәндәр[16][17].

 
Римда Нерва форумында Минерва ғибәҙәтханаһының емереклектәре

Байрамдар үҙгәртергә

19 марттан 23-нә тиклем Минерва хөрмәтенә төп байрам — квинкватрия ойошторола. Беренсе көндә тантаналы рәүештә алиһәнең тыуған көнөн билдәләйҙәр. Минерваның яҡынса тыуған көнө «ҡанһыҙ» була. Уға көлсә, бал һәм май менән ҡорбан килтерәләр. Артабанғы көндәрҙә гладиаторҙар һуғышы үткәрелә[18]. Байрамдарҙа Минерва ҡурсаулығы ҡарамағында булғандарҙың барыһы ла, атап әйткәндә, бәйләм бәйләүселәр, иләүселәр, төрлө һөнәрселәр, рәссамдар, уҡыусылар һәм уҡытыусылар, шулай уҡ шағирҙар ҡатнаша. Был көндәрҙә йола буйынса уҡыусылар йәки уларҙың ата әсәләре уҡытыусыларына түләүҙәр индерә[19][20][5]. Квинкваторияларҙы теге йәки был һөнәр вәкилдәре генә башҡармай. Гай Светония Транквилл китабында байрам сараларында кәм тигәндә ике император — Октавиан Август һәм Домициандың ҡатнашыуы тураһында күрһәтмәләр бар[21][22].

13 июндән алып риүәйәт буйынса Афина эшләгән авлоста уйнаусы музыканттар (хәҙерге заман аналогы гобой) бәләкәй квинкваторияларҙы өс көн дауамында ойошторалар[23][24].

Мифтар үҙгәртергә

Минерва культы Менрва тураһындағы этрус ышаныуҙарында башланғыс ала, ул үҙ сиратында боронғо Афинаның грек культы йоғонтоһонда формалаша. Һуңынан Минерваны боронғо грек алиһәһе менән тиңләштерәләр. Рим яҙыусылары, теге йәки был вариацияларҙа, боронғо грек мифологияһын һөйләйҙәр һәм Афинаны Минерва тип атайҙар. Мәҫәлән, Гигинға ярашлы Минерва Геркулесҡа ярҙам итә[25], Юнона һәм Венера менән бергә Парис судында сығыш яһай[26].

Минерваға экстраполяцияланған Афина тураһындағы мифтар мәҡәләлә ҡабатланмай. Ни бары Овидийҙа һүрәтләнгән рим мифы ғына килтерелә, ул боронғо грек әҙәби әҫәрҙәрендә осрамай. Минерваны һуғыш аллаһы Марс теләй. Ул оло йәштәге Анна Переннаға үҙенең теләктәрен тормошҡа ашырыуҙа ярҙам һорап мөрәжәғәт итә. Алмашҡа Марс үҙенә арналған март айын ҡауыштырыусыһы менән бүлешергә вәғәҙә бирә. Анна ярҙам итергә вәғәҙә итә һәм һуғыш аллаһын осрашыуға өмөтләндереп оҙаҡ ғазаплай. Ахыр сиктә ул Марс һарайына Минерва килергә тейеш булған көндө тәғәйенләй. Төндә уның бүлмәһенә кәләш кейемендәге бер ҡатын инеп ултырғас, Марс уға ташлана. Уны үбеү өсөн фатаһын алып ташлағас, Анна Переннаны таный. Илаһтың көлкөгә ҡалған ҡиәфәте күренеште күҙәтеүсе Минерваның һәм Венераның күңелен күтәрә[27][28].

Минерва һүрәттәре үҙгәртергә

 
Гвадалахарала Минерва Һыны, Мексика

Рим Минерваһы һәм грек Афинаһы тураһындағы күҙаллауҙар ҡушылғандан һуң, алиһәне ҡалҡан һәм һөңгө менән, хәрби кейемдә, йыш ҡына уны изге өкө ҡошо менән йәнәш торған ҡиәфәттә һүрәтләйҙәр.

Минерва тәңкәләрҙә, миҙалдарҙа һәм банкноталарҙа үҙгәртергә

 
Минерва 90-91 йылғы Домициан ауреусы реверсында
 
1957 йылғы йөҙ итальян лираһы реверсы
 
Америка Конфедератив штаттары100 доллары Минерва һүрәте менән

Минерва һүрәте тәүге тапҡыр республика осороноң[29].триенстарында (1⁄3 асса) һәм дупондийҙарында (2 асса) төшөрөлә. Һуңынан уны император дәүеренең бер нисә йөҙ тәңкә төрөнә урынлаштыралар. Тиберийҙар[30], Нерон[31] һәм Веспасиандар ваҡытында[32] уны йыш ҡына тәңкәләр реверсында башҡа илаһтар төркөмө йәки статуя рәүешендә күрергә мөмкин, уның аҫтында император конгиарий тарата. Ул бер үҙе һүрәтләнгән осраҡта, ҡағиҙә булараҡ, алиһә оҙон поход позаһында оҙон туникала, ҡайһы берҙә күкрәгендә эгида менән, һөңгө менән торҡала, йәшен, зәйтүн ботағы менән йәки Виктория һыны менән бер ҡулында һәм ҡалҡан менән икенсеһендә. Минерва һүрәте төшөрөлгән тәңкәләр күп кенә императорҙар ваҡытында Гонорияға тиклем һуғыла (395—423)[33], бигерәк тә Домициан ваҡытында, ул уны үҙенең ҡурсалаусыһы тип һанай[34].

Рим империяһы ҡолатылғандан һуң мең ярым йыл үткәс Минерва яңынан Италияның 1954—1992 йылдарҙағы йөҙ лираларында барлыҡҡа килә[35].

Урыҫ мәҙәниәтендә Минерва образы XVIII быуат башында әүҙем ҡулланыла башлай. Ул шведтар менән Төньяҡ һуғышта рус ҡоралының еңеүе хөрмәтенә сығарылған иҫтәлекле миҙалдар серияһында барлыҡҡа килә. Боронғо рим алиһәһе уларҙа башҡа персонаждар менән бергә, аҡыл символы булараҡ та, айырым хәрби еңеүҙәр символы булараҡ та күренә. Пётр I идара иткәндән һуң XVIII быуатта Рәсәй империяһы тәхетен эҙмә-эҙлекле рәүештә императрицалар Екатерина I, Анна Иоанновна, Елизавета Петровна һәм Екатерина II биләй. Уларҙың һәр береһенә Минерва һыҙаттары бирелә, ә ҡайһы бер осраҡтарҙа, мәҫәлән, Мәскәү университеты студенттары өсөн награда миҙалында, императрицаны боронғо рим алиһәһе менән тиңләштергәндәр. Минерваның аллегорик һүрәттәре, ижадсылар фекеренсә, императрица яғынан хәрби еңеүҙәрҙе, ғәҙеллекте, фәндәрҙе һәм сәнғәтте яҡлауҙы һыҙыҡ өҫтөнә алырға тейеш була[36].

Шулай уҡ Минерваны күп кенә дәүләттәрҙең банкноталарына урынлаштыралар, атап әйткәндә, Австрия империяһы[37], Бельгия[37], Колумбия[37], Виргинияның Америка Конфедератив Штаттары[37], Франция[37], Германия империяһы[37], Бөйөк Британия[37], Италия[37], Мадагаскар[37], Мексика[37], Нидерланд[37], Парагвай[37], Польша[37], Португалия[37], Румыния[37], Испания[37] һәм Техас[37].

Минерва һынлы сәнғәттә үҙгәртергә

Яңырыу дәүерендә антик мифтар шул осорҙағы күп рәссамдарҙың картиналарында сағылыш таба. Шул уҡ ваҡытта улар Афина менән Минерва араһындағы айырмаларға артыҡ иғтибар итмәй: боронғо грек мифологик тарихтарын тасуирлап, улар илаһтарҙы үҙҙәренең рим вариҫтары исемдәре менән атай. Бындай типтағы әҫәрҙәргә «Минерва среди муз» композицияларын индерергә мөмкин (Н. Пуссен, К. Лоррен Һ. б. картиналары), А. Эльсхаймерҙың «Царство Минервы» картинаһын Минерва — аң кәүҙәләнеше — Б. Спрангерҙың «Минерва побеждает невежество», Тинторетто, Паоло Веронезе «Минерва и Марс» — тыныслыҡ кәүҙәләнеше[38]

Минерва астрономияла үҙгәртергә

Минерва хөрмәтенә төп билбауҙың өсләтә астероиды Минерва атала, ул 1867 йылдың 24 авгусында Детройт обсерваторияһында (АҠШ) Америка-Канада астрономы Джеймс Уотсон тарафынан асыла.

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ Minerva (ингл.). britannica.com. Encyclopaedia Britannica. Дата обращения: 16 февраль 2019. Архивировано 16 февраль 2019 года.
  2. ↑ Jannot Jean-Rene. Menerva, Menrva, Tecum? (Athena) // Religion in Ancient Etruria. — London: The University of Wisconsin Press, 2000. — P. 147. — ISBN 0-299-20844-3.
  3. ↑ de Grummond Nancy Thomson. Menrva // Etruscan Myth, Sacred History, and Legend. — Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Museum of Arcaeology and Anthropology, 2006. — P. 71. — ISBN 1-931707-86-03.
  4. ↑ Немировский, 1988
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Циркин, 2000
  6. ↑ 6,0 6,1 Штаерман, 1987, с. 5
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Штаерман, 1987
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Штаерман, 1988
  9. ↑ Штаерман, 1987, с. 12
  10. ↑ Циркин, 2000, с. 499—500
  11. ↑ Овидий. Фасты. Книга III. 840—841.
  12. ↑ Platner S. B.[en]. Aedes Minervae // A Topographical Dictionary of Ancient Rome / edited by Thomas Ashby. — Cambridge: Cambridge University Press, 2015. — P. 342. — ISBN 978-1-108-08324-9.
  13. ↑ Platner S. B.[en]. Minerva Capta // A Topographical Dictionary of Ancient Rome / edited by Thomas Ashby. — Cambridge: Cambridge University Press, 2015. — P. 343—344. — ISBN 978-1-108-08324-9.
  14. ↑ Platner S. B.[en]. Minerva Medica // A Topographical Dictionary of Ancient Rome / edited by Thomas Ashby. — Cambridge: Cambridge University Press, 2015. — P. 344. — ISBN 978-1-108-08324-9.
  15. ↑ Platner S. B.[en]. Minerva Chalcidica // A Topographical Dictionary of Ancient Rome / edited by Thomas Ashby. — Cambridge: Cambridge University Press, 2015. — P. 344. — ISBN 978-1-108-08324-9.
  16. ↑ ROMAN SHRINE TO MINERVA. Historic England (23 июль 1998). Дата обращения: 16 февраль 2019. Архивировано 16 февраль 2019 года.
  17. ↑ DOUGGA Temple of Minerva. Looklex Tunisia. Дата обращения: 16 февраль 2019. Архивировано 12 июнь 2016 года. 2016 йыл 12 июнь архивланған.
  18. ↑ Нейхардт, 1990
  19. ↑ Овидий. Фасты. Книга III. 809—848.
  20. ↑ ЭСБЕ, 1895
  21. ↑ Светоний. Домициан 4 (4)
  22. ↑ Светоний. Божественный Август 71 (3)
  23. ↑ ЭСБЕ, 1895, с. 872
  24. ↑ Нейхардт, 1990, с. 499
  25. ↑ Гигин. Мифы. 30. Двенадцать подвигов Геркулеса, те что по приказу Эврисфея.
  26. ↑ Гигин. Мифы. 92. Суд Париса.
  27. ↑ Овидий. Фасты. Книга III. 677—694.
  28. ↑ Циркин, 2000, с. 405
  29. ↑ Мэттингли, 2000
  30. ↑ RIC I (second edition) Tiberius 67. OCRE (Online Coins of the Roman Empire). Дата обращения: 17 февраль 2019. Архивировано 18 февраль 2019 года.
  31. ↑ RIC I (second edition) Nero 102. OCRE (Online Coins of the Roman Empire). Дата обращения: 17 февраль 2019. Архивировано 18 февраль 2019 года.
  32. ↑ RIC II, Part 1 (second edition) Vespasian 420. OCRE (Online Coins of the Roman Empire). Дата обращения: 17 февраль 2019. Архивировано 18 февраль 2019 года.
  33. ↑ RIC X Honorius 1376. OCRE (Online Coins of the Roman Empire). Дата обращения: 17 февраль 2019. Архивировано 18 февраль 2019 года.
  34. ↑ DRC, 1889
  35. ↑ Gigante, 2003, p. 624—625
  36. ↑ Пчелов Е. В. Образ Минервы в эмблематике русской культуры XVIII — нач. XIX в.: медальерное искусство, сфрагистика и геральдика // XIV Всероссийская Нумизматическая конференция. Тезисы докладов и сообщений. — СПб., 2007. — С. 232—234.
  37. ↑ 37,00 37,01 37,02 37,03 37,04 37,05 37,06 37,07 37,08 37,09 37,10 37,11 37,12 37,13 37,14 37,15 37,16 World Paper Money, 2008
  38. ↑ Лосев, 1987

Әҙәбиәт үҙгәртергә

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Минерва&oldid=1231760» битенән алынған