Мао Цзэдун
Ма́о Цзэду́н ҡытайса |毛澤東|毛泽东|Máo Zédōng|Мао Цзэдун, Уэйд-Джайлз: Mao Tse-Tung ; 26 декабрь 1893 йыл, Шаошань — 9 сентябрь 1976 йыл, Пекин) — XX быуатта Ҡытай дәүләт һәм сәйәси эшмәкәре, маоизм тәғлимәте теоретигы.
| Мао Цзэдун | ||||
| ҡытайса.毛澤東 | ||||
 | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| 20 март 1943 — 9 сентябрь 1976 | ||||
| Алдан килеүсе: | вазифа булдырыла | |||
| Дауамсы: | Хуа Гофэн | |||
| ||||
| 27 сентябрь 1954 — 27 апрель 1959 | ||||
| Вице-президент: | Чжу Дэ | |||
| Алдан килеүсе: | вазифа раҫлана; ул үҙе ҠХР халыҡ хөкүмәте рәйесе | |||
| Дауамсы: | Лю Шаоци | |||
| Дине: | атеизм | |||
| Тыуған: | 26 декабрь 1893 Шаошань, Хунань, Цин империяһы | |||
| Үлгән: | 9 сентябрь 1976 (82 йәш) Пекин, ҠХР | |||
| Ерләнгән: | Мао Цзэдун мавзолейы, Пекин | |||
| Исеме: | ҡыт. 毛澤東 | |||
| Атаһы: | Мао Женьшэн | |||
| Әсәһе: | Вэнь Цимэй | |||
| Ҡатыны: | 1) Ян Кайхуэй 2) Хэ Цзычжэнь 3) Цзян Цин | |||
| Балалары: | Мао Аньин[1][2][3] Мао Аньцин[d][1][2][3] Мао Аньлун[d][2] Ян Юэхуа[d] Ли Минь[d][4] Ли На[d][4] | |||
| Партия: | Ҡытай Коммунистар партияһы | |||
| Белеме: | Дуншаньская старшая школа[d] Первая старшая школа Сянсяна[d] Первая старшая школа Чанши[d] Первый университет Хунани[d] | |||
| Автограф: | 
| |||
Мао Цзэдун йәш сағында уҡ Ҡытай коммунистар партияһына (ҠКП) инә, 1930 йылдарҙа Цзянси провинцияһында коммунистар ҡулындағы районда етәксе була. Ҡытай өсөн айырым коммунистик идеология зарур тигән ҡарашта була. 1934—1936 йылдарҙа коммунистар Үҙәк Ҡытайҙан, гоминьдан армияһы ҡамауынан, үҙҙәре өсөн хәүефһеҙерәк төньяҡ районға сыға. Ошо тарихҡа «Бөйөк поход» атамаһы менән инеп ҡалған ваҡиғанан һуң, Мао Цзэдун Ҡытай коммунистар партияһы етәксеһе урынын ала.
Генералиссимус Чан Кайши ғәскәрен еңгәндән һуң (СССР яғынан хәрби, материаль, консультатив хәл иткес ярҙам була) , 1949 йылдың 1 октябрендә Ҡытай Халыҡ Республикаһы барлыҡҡа килгәндән алып, ғүмеренең һуңғы көнөнә тиклем (09.09.1976) ил етәксеһе була.
1943 йылдан алып ғүмер ахырына тиклем Ҡытай компартияһы рәйесе, шулай уҡ 1954—1959 йылдарҙа Ҡытай Халыҡ Республикаһы рәйесе вазифаһын башҡара. Бер нисә яңғырыуыҡлы компания үткәрә. Шуларҙың иң билдәлеһе — күп миллион кешенең ғүмерен өҙгән «Ҙур күтәрелеш» һәм «Мәҙәни революция» (1966—1976).
Мао Цзэдун хакимлыҡ иткән йылдар ҡапма-ҡаршылыҡлы була. Бер яҡтан — уның етәкселегендә илде индустриалләштереү үтә һәм ярлы ҡатламдың матди кимәле күтәрелә. Икенсе яҡтан — иң ҡоласлы репрессиялар үткәрелә, Маоның шәхес культы хөкөм һөрә. Был рәхимһеҙлек капиталистик илдәрҙә генә түгел, социализм илдәрендә лә тәнҡитләнә.
ИсемеҮҙгәртергә
| Ҡытайса исемдәре | ||
|---|---|---|
| Исеме | Икенсе исеме | |
| Традицион ҡытай иероглифтары | 毛澤東 | 潤芝 |
| Иероглифтарҙы ябайлаштырыу | 毛泽东 | 润芝 |
| Пиньинь | Máo Zédōng | Rùnzhī |
| Уэйд-Джайлз транскрипция системаһы | Mao Tse-tung | Jun-chih |
| Палладий системаһы | Мао Цзэдун | Жуньчжи |
Мао Цзедун исеме ике өлөштән тора — Цзэ-дун. Цзэ ике мәғәнәгә эйә: тәүге өлөшө — «еүеш, епшек», икенсеһе — «мәрхәмәт, изгелек, яҡшылыҡ» тип тәржемә ителә. Икенсе иероглиф — «дун» — «көнсығыш» тигәнде аңлата. Тулы исеме «Көнсығышҡа яҡшылыҡ ҡылыусы». Йола буйынса балаға рәсми булмаған исем дә биргәндәр. Уны ҡайһы бер осраҡта ҡулланғандар — «Юнчжи». «Юн» — данлау, ә «чжи» — йәки, дөрөҫөрәге, «чжилань» — «орхидея». Шулай итеп, икенсе исеме «Данланған орхидея» тип тәржемәләнә. Бер аҙҙан икенсе исемен алмаштырырға тура килә, сөнки унда геомантия күҙлегенән «һыу» билдәһе булмай. Һөҙөмтәлә икенсе исем мәғәнәһе буйынса беренсе исемгә оҡшаш булып сыға: Жуньчжи — «Һыу менән һуғарылған орхидея». «Чжи» иероглифын бер аҙ үҙгәртеү осрағында Жуньчжи тағы ла бер символик мәғәнәгә «жуньчжа»: «Барыһына яҡшылыҡ ҡылыусы» мәғәнәһенә эйә була. Бала сағында Маоны ябай ғына Ши сант я-цзы («Таш исемле өсөнсө бала») тип йөрөтәләр.
БиографияһыҮҙгәртергә
Тәүге йылдарыҮҙгәртергә
Мао Цзэдун 1893 йылдың 26 декабрендә Чанша ҡалаһы янында урынлашҡан Хунань провинцияһы Чанша идаралығы Сянтан өйәҙенең Шаошань ауылында тыуа. Цзедундың атаһы Мао Ичан (1870—1920) ваҡ ер биләүселәргә ҡарай, уның ғаиләһе етеш йәшәй. Атаһы-«конфуций» бик ҡаты була, шуға күрә буддизмды үҙ иткән әсәһе Вэнь Цимэй (1867—1919) артынан эйәреп, бәләкәй Мао буддизмға тартыла. Әммә үҫмер сағында Мао буддизмдан баш тарта. Йылдар аша ул үҙ яҡындарына ошолай тип һөйләп ҡалдырған[5]:
 |
Әсәйемә табындым… Ҡайҙа ғына барһа ла, мин уның артынан эйәрҙем… ғибәҙәтханала хуш еҫтәр сығаралар һәм ҡытай ҡағыҙ аҡсаһын яндыралар, Буддаға табыналар.… Әсәйем Буддаға ышанғанға күрә, мин дә уға ышандым! |  |
Йәш Мао урындағы мәктәптә классик башланғыс ҡытай белеме ала, унда Конфуций тәғлимәте менән таныша һәм боронғо ҡытай әҙәбиәтен өйрәнә. «Мин классиканы белә инем, ләкин уны яратманым», — тип таный Мао Цзэдун һуңыраҡ Эдгар Сноуға биргән интервьюһында[6]. Егет 13 йәшендә мәктәпте ташлағандан һуң да (уҡытыусыһы арҡаһында китә), уҡыуға ынтылышын һәм классик фәлсәфәүи трактаттарҙы яратмауын һаҡлап ҡала. Мао Ичан, йорт мәшәҡәттәрендә һәм йорт эштәрендә үҙенең таянысы булырына өмөтләнеп, улын ихлас теләктәр менән ҡаршы ала. Әммә уның өмөттәре аҡланмай: йәш Мао ниндәй ҙә булһа физик хеҙмәткә ҡаршы тора һәм буш ваҡытын китап уҡыуға сарыф итә[7]
1907 йыл аҙағында һәм 1908 йыл башында Маолар ғаиләһендә атаһы менән улы араһында сираттағы конфликт була. Был юлы уның сәбәбе булып Мао Ичандың өлкән улын өйләндереүе тора. Буласаҡ Рәйестең кәләше итеп Маоның өс туған һеңлеһе Ло Исю (1889—1910) һайлана. Мао Цзэдун әйтеүенсә, ул ҡатынын ҡабул итмәй һәм уның менән йәшәүҙән баш тарта. «Мин уның менән бер ҡасан да йәшәмәнем, ул саҡта ла, шунан бирле лә мин уны ҡатыным тип һанаманым», — тип, йылдар үткәс, һөйләй Рәйес Эдгар Сноуға[8]. Туйҙан һуң бер аҙҙан Мао өйҙән ҡаса һәм ярты йыл самаһы Шаошандағы эшһеҙ студент дуҫында ҡунаҡ булараҡ йәшәй. Ул китап уҡыу менән мауығыуын дауам итә: был ваҡытта Сыма Цяньдың классик ҡытай тарихнамәһе «Тарихи яҙмалары» һәм Бан Гуның «Хань династияһы тарихы» менән таныша.
Атаһы менән мөнәсәбәттәр көсөргәнешле булыуға ҡарамаҫтан, 1910 йылдың көҙөндә йәш Цзэдун ата-әсәһенән белем алыуын дауам итеү өсөн аҡса талап иткәс, Мао Ичан баш тарта алмай һәм улына юғары кимәлдәге Дуншань башланғыс мәктәбендә белем алыуҙы тәьмин итә. Мәктәптә Маоны дошмандарса ҡаршы алалар: ҡалған уҡыусылар уның тышҡы ҡиәфәтен (көньяҡ кешеһенә хас булмағанса, буйы 177 см була), сығышы (уҡыусыларҙың күпселеге эре ер биләүселәрҙең улдары була) һәм телмәрен (Мао ғүмеренең аҙағына тиклем урындағы Сянтан диалектында һөйләшә) оҡшатмай[9]. Әммә был яңы уҡыусының дәрестәргә ныҡышмалылығын һәм тырышлығын инҡар итмәй. Мао классик рәүешендә яҡшы иншалар яҙа ала, тырыш була һәм, ғәҙәттәгесә, күп уҡый. Бында ул география менән таныша һәм сит ил тарихы буйынса әҫәрҙәр уҡый башлай. Ул тәүге тапҡыр Наполеон, Екатерина II, Пётр I, Веллингтон, Гладстон, Руссо, Монтескье һәм Линкольн кеүек билдәле тарихи шәхестәр тураһында уҡып белә. Ҡытай реформаторҙары Лян Цичао һәм Кан Ювэе тураһында һөйләүсе баҫмалар уның өсөн ул ваҡыттағы төп китаптар була. Уларҙың конституцион монархия идеялары мәктәп уҡыусыһы Маоға ҙур йоғонто яһай, ул реформалар хәрәкәте лидерҙарының ҡараштарын тулыһынса ҡабул итә[10]
Ун һигеҙ йәшендә Мао Дуншандән Чаншаға күсә, һәм шунда Синьхай революцияһы шаһиты була. Ул төрлө төркөмдәр араһындағы ҡан ҡойошло бәрелештәргә, шулай уҡ һалдат ихтилалдарына шаһит була һәм үҙе ҡыҫҡа осорға провинция губернаторы армияһына инә. Ярты йылдан ул армиянан ҡаса һәм Чаншалағы Беренсе провинциаль урта мәктәптә уҡыуын дауам итә. Ләкин бында ла ул оҙаҡҡа туҡталмай «Миңә Беренсе мәктәп оҡшаманы. Уның программаһы сикле, ә тәртибе ҡот осҡос ине»[11]). Мао үҙ аллы уҡый һәм ярты йыл Хуньань провинциаль китапханаһында шөғөлләнә, айырым иғтибарын география, тарих һәм Көнбайыш философияһы йәлеп итә. Әммә Мао Ичан улының вайымһыҙ тормошо менән ҡәнәғәт булмай, Мао лайыҡлы шөғөл тапҡансы, аҡса ебәреүҙән туҡтай. Егет үҙе аҡса эшләүҙән баш тарта һәм 1913 йылдың яҙында Чаншала яңы асылған Дүртенсе провинциаль педагогия колледжы студенты сифатында уҡырға инергә мәжбүр була, һуңыраҡ уны педагогия училищеһы менән берләштерәләр.
1917 йылда уның тәүге мәҡәләһе «Яңы йәштәр» журналында баҫылып сыға. Училищела Мао дуҫтары менән «Халыҡты яңыртыу» йәмғиәтен булдыра, уның программаһы «конфуцианлыҡтың кантизм менән ҡатнашмаһы» була. Бер йылдан Пекин университетының этика профессоры Ян Чанджи саҡырыуы буйынса Пекинға күсә, унда университет китапханаһында, һуңынан Ҡытай Коммунистар партияһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған Ли Дачжаоның ассистенты булып эшләй. Пекинда Мао башҡа ҡытай студенттары менән бергә Францияла уҡыу мөмкинлегенә эйә була, әммә һуңыраҡ был мөмкинлектән файҙаланмай: күп сәбәптәр араһында физик хеҙмәтте яратмау һәм сит телдәрҙе өйрәнеүҙә ҡыйынлыҡтар булыуы тора[12] [13]. Бынан тыш, Пекинда йәш Мао үҙенең мөхәббәтен — Ян Чанцзиҙың ҡыҙы Ян Кайхуэйҙы таба, ул уның тәүге ысын ҡатыны була[14] Пекинда йәш Маоның сәйәси ҡараштарын формалаштырыуға Ли Дачжао (марксизм яҡлы) һәм Чэнь Дюсю менән танышыу, шулай уҡ анархизм идеялары, атап әйткәндә, П. А. Кропоткин әҫәрҙәре ҙур йоғонто яһай.[15]. Францияла уҡыу курсын тамамлағас, Мао, ниһайәт, Ҡытайҙа ҡалып, карьераһын ошонда ойошторорға тигән һығымтаға килә.
ИҫкәрмәләрҮҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 Spence J. The Search for Modern China — 1 — USA: W. W. Norton & Company, 1991. — P. 531. — ISBN 978-0-393-30780-1
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Short P. Mao: A Life — Great Britain: Hodder & Stoughton, 1999. — P. 116. — 782 p. — ISBN 978-0-340-60624-7
- ↑ 3,0 3,1 Zhisui L. The Private Life of Chairman Mao (1996 edition) — 1996. — P. 56. — ISBN 978-0-09-964881-9
- ↑ 4,0 4,1 Short P. Mao: A Life — Great Britain: Hodder & Stoughton, 1999. — P. 635. — 782 p. — ISBN 978-0-340-60624-7
- ↑ Чжан, 2007, с. 19
- ↑ Панцов, 2007, с. 24
- ↑ Панцов, 2007, с. 25
- ↑ Панцов, 2007, с. 33
- ↑ Панцов, 2007, с. 36
- ↑ Панцов, 2007, с. 37—38
- ↑ Панцов, 2007, с. 47
- ↑ Чжан, 2007, с. 30
- ↑ Панцов, 2007, с. 94
- ↑ Первая жена Мао Цзэдуна — Ян Кайхуэй. http://russian.cpc.people.com.cn/5773968.html Архивная копия от 3 апрель 2013 на Wayback Machine
- ↑ Панцов, 2007, с. 92
ӘҙәбиәтҮҙгәртергә
- Галенович Ю. М. Мао Цзэдун вблизи. — М.: «Русская панорама», 2006. — 325 с. — (Лидеры Китая). — 1000 экз. — ISBN 5-93165-158-6.
- Панцов А. В. Мао Цзэдун / Александр Панцов. — М.: Молодая гвардия, 2007. — 867 с. — (Жизнь замечательных людей). — 5000 экз. — ISBN 978-5-235-02983-5.
ҺылтанмаларҮҙгәртергә
|
Мао Цзэдун Викиөҙөмтәлә |
|---|---|
|
Мао Цзэдун Викикитапханала |
|
Мао Цзэдун Викимилектә |
|
Мао Цзэдун Викияңылыҡтарҙа |
- Биография Мао Цзэдуна I, русс.
- Биография Мао Цзэдуна II, русс.
- Маоистская библиотека, русс.
- Сочинения Мао Цзэдуна I, русс.
- Сочинения Мао Цзэдуна II, русс.
- Стихотворения Мао Цзэдуна, русс.
- Собрание Сочинений Мао Цзэдуна 2008 йылдың 4 март көнөндә архивланған., англ.
- Плакаты с изображением Мао Цзэдуна
- Маоизм — трагедия Китая. Документальный фильм
- Видео — Мао Цзэдун провозглашает образование КНР 2004 йылдың 16 декабрь көнөндә архивланған.
- Передача BBC о Мао Цзэдуне, кит.
- Александр Тарасов. «Наследие Мао для радикала конца XX — начала XXI века»
| Алдан килеүсе: Чэнь Дусю |
Ҡытай Коммунистар партияһы Рәйесе 1945–1976 |
Һуңынан килеүсе: Хуа Гофэн |
| Алдан килеүсе: -- |
Ҡытай Халыҡ Республикаһы Рәйесе 1949–1959 |
Һуңынан килеүсе: Лю Шаоци |
| Алдан килеүсе: -- |
Председатель Центральной Военной Комиссии КПК 1936–1976 |
Һуңынан килеүсе: Хуа Гофэн |