Манжурия
Маньчжу́рия, арх. Манджу́рия йәки Манжу́рия (маньчж. ᠮᠠᠨᠵᡠ [манчжу]ҙан ҡыт. трад. 滿洲, упр. 满洲, пиньинь: Mǎnzhōu, палл.: Манчжоу) — хәҙерге Ҡытайҙың төньяҡ-көнсығышындағы (Дунбэй регионы һәм Эске Монголияның көнсығыш өлөшө) тарихи өлкәһе[1]. 1858—1860 йылдарға тиклем «Манжурия» төшөнсәһенә шулай уҡ Айгун килешеүе (1858) һәм Пекин трактаты (1860) буйынса Рәсәйгә күскән хәҙерге Приамурье һәм Приморье территориялары индерелгән. Был территориялар XIX быуатта ваҡыты — ваҡыты менән «Тышҡы Манжурия» тип аталған.
| Маньчжурия | ||
| Northeast China.svg Манжурия картаһы | ||
| Осор |
XVII быуат — беҙҙең көндәр | |
|---|---|---|
| Хәҙерге көндәге өлкәләр |
| |
| Халҡы |
ҡытайҙар, тунгустар, манжурҙар, корейҙар, монголдар, орочондар, нанайҙар, урыҫтар, йәһүдтәр | |
| Майҙаны |
1 243 571 км² | |
| Хәҙерге исеме | ||
| Өлкә биләгән урын (хәҙерге картала) |
| |
| ||
| Тарихи өлкә урынындағы хәҙерге өлкәләр: | ||
|
| ||
Исеме XVII быуат башында манжурҙар (көньяҡ-тунгус сығышлы) халыҡ исеменән килеп сыҡҡан, элек улар үҙ дәүләтселегенә эйә булған. Цинь империяһы осоронда төбәк «Өс көнсығыш провинцияһы»: Ҡалып:Lang-mnc2 (dergi), Ҡалып:Lang-mnc2 (ilan), Ҡалып:Lang-mnc2 (golo) атамаһын йөрөтә. XXI быуатта Төньяҡ-Көнсығыш Ҡытай «тутыҡ билбау»ға әйләнә, 2010 йылдан 2020 йылға тиклем бында халыҡ һаны 98,5 миллионға яҡын була, 11 миллион кешегә (10 %) кәмей. Халыҡтың Ҡытайҙың башҡа төбәктәренә китеүе һәм тыуымдың түбән булыуы арҡаһында дөйөм юғалтыуҙарҙың яртыһынан күберәге төньяҡ Хэйлунцзян провинцияһына тура килә[2][3][4][5].
Хәҙерге географияһы
үҙгәртергәӘлеге ваҡытта ҡытай Манжурияһының тигеҙлек өлөшөндәге Хэйлунцзян, Цзилин һәм Ляонин провинцияларын биләй. Һырт Ҙур Һинган Эске Монголия автономиялы районы территорияһында урынлашҡан.
Тарихы
үҙгәртергәБоронғо Манжурия
үҙгәртергәБоронғо заманда Манжурия, йә бер баҫып алыусы юлбашсы хакимлығы аҫтында бер дәүләткә берләшеүсе, йә яңынан тарҡалыусы айырым биләмәләргә бүленә. Төньяҡтан төньяҡ Манжурияла хакимлыҡ иткән һуғышсан тунгус ҡәбиләләре хәрәкәт итә. Көньяҡта ҡытай колонизацияһы үҙе менән хань мәҙәниәте башланғыстарын алып килә. Тунгус-маньчжур ҡәбиләләре килгәнгә тиклем пуё телдәрендә һөйләшкән ҡәбиләләр йәшәгән. Б. э. т. II быуаттан 494 йылға тиклем Пуё дәүләте булған. 285 йылда Пуёнан Тонбуё (көнсығыш Пуё) айырыла. 494 йылда Пуё дәүләте ҡалдыҡтары, Пэкче дәүләте кеүек үк, уның вариҫы тип аталған Когурёға инә. Манжурияның байтаҡ өлөшө Когурё составына инә. 692 йылда көнсығыш Манжурия һәм Төньяҡ Корея территорияһында тунгус мукри ҡәбиләләре Бохай (Пархэ) дәүләтен төҙөгән. X быуатта (926 йыл) Бохай һәм бөтә Манжурия кидандар (Ляо Империяһы) тарафынан яулап алына. 1115 йылдан алып хакимлыҡ итә башлап, чжурчжэни (элекке мукри тоҡомдары), Манжурияны ла, бөтә төньяҡ Ҡытайҙы тиерлек контролдә тотҡан Цзинь династияһын булдырғандар. 1234 йылда Манжурияны монголдар яулап ала.
Ҡытайҙа монгол хакимлығы ҡолатылғандан һуң (1368 йыл), тергеҙелгән Ҡытай дәүләте — яңы Минь Империяһы — XV быуат башында Манжурияны яулап алырға маташа (ҡара: Ишихи йөҙөүҙәре), элек Эске Ҡытай Монгол дәүләте составына инә. Әммә Минь дәүеренең күпселек өлөшө дауамында төбәктең иң көньяғы ғына — Ляодун ярымутрауы (хәҙерге Ляонин) — тотороҡло рәүештә Пекин хакимлығы аҫтында ҡала.
Цинь империяһы
үҙгәртергәXVI быуат аҙағында чжурчжэнь башлыҡтарының береһе, Нурхаци, үҙ власы аҫтында күп чжурчжэнь (Хайси[Haixi_Jurchens], Цзяньчжоу Чжурчжэнь[Jianzhou_Jurchens], федерация Хулун гурун[Hulun_(alliance)], Ҡырағай чжурчжэндар һәм башҡа чжурчжэнь кландарын [List_of_Manchu_clans]) һәм монгол аймаҡтар (ырыуҙар, биләмәләр) берләштерә һәм 1616 йылда үҙен, XII—XIII быуаттарҙағы Цзинь империя традицияларын дауам итеү билдәһе тип, «Һуңғы Цзинь» тип аталған яңы империяның императоры тип иғлан итә. Һуңынан Минь империяһына ҡараған Ляодун ярымутрауы яулап алына. 1636 йылда Нурхациҙың улы Абахай, Һуңғы Цзинь исемен Цинь, ә чжурчжэнь — «манжур» тип үҙгәртә.
1644 йылда цинь армияһы Бөйөк ҡытай диуарын артыла һәм Пекинды ала. Оҙайлы һуғыштан һуң манжурҙар бөтә Ҡытайҙы үҙенең Цин дәүләте составына тулыһынса ҡуша.
Манжурҙар, Цин империяһында өҫтөнлөклө төркөм булып ҡалып, тиҙҙән ҡытай мәҙәниәтен ҡабул итә, әммә уларҙың тарихи тыуған иле, Манжурия, бер ҡасан да тулыһынса буйһондоролған Эске Ҡытай, менән берләшмәгән, юридик һәм этник айырмалыҡтарын һаҡлап ҡалған. Этник ҡытайҙарҙың (хань халҡының) инеүен контролдә тотоу өсөн, үҙәк һәм төньяҡ Манжурияға (йәғни Ляодун сигенән ситтә), урынлашыу йәки женьшень һәм башҡа тәбиғәт ресурстары йыйыу өсөн XVII быуат уртаһында хатта «Тал ҡойма» нығытмалар системаһы төҙөлә. XIX быуаттың икенсе яртыһында ғына, Приамурье һәм Приморьеныюғалтҡандан һуң, цин етәкселеге илдең төньяҡ-көнсығыш ситтәрендә төпләнеү кәрәклеген аңлай һәм ҡытайҙарҙың Манжурияға күмәкләп күсеп ултырыуына юл аса. Хәҙерге ҡытай тарихнамәһендә Ҡытайҙарҙың үтеп инеүенән һаҡлаған кәртә булараҡ Тал ҡойма төҙөүҙең төп сәбәбе төрлөсә йәшерелә, ә ҡойманы булдырыуҙың төп сәбәбе тип император аҡһөйәктәренең Маньчжурияның бөтә ерҙәренә шәхси хужа булыуы һәм уларҙың был территорияның тәбиғәт ресурстары менән идара итеү хоҡуғы атала. Бындай аңлатма этник чжурчжендарға Манжурияға Тал палисадының үткәреү пункттары аша үтеү өсөн махсус рөхсәт, шулай уҡ кәртәләнгән зона эсендә урынлашыу өсөн рөхсәт талап ителмәүенә тулыһынса ҡаршы килә. Манжур крәҫтиәндәренең тәбиғәт ресурстарын файҙаланыуы ла ниндәйҙер кимәлдә сикләнмәгән була.
XVII—XVIII быуаттарҙа европалылар йыш ҡына, төньяҡ Азияның башҡа ерле халыҡ менән бер рәттән, манжурҙарҙы һәм монголдарҙы дөйөмләштереп, «татарҙар» тип атай. Шуға ярашлы, Цин империяһы составына ингән Манжурия һәм Монголия Көнбайыш Европала «Ҡытай Тартарияһы» (мәҫәлән, Дюальдт атағанса, франц. la Tartarie chinoise, 1773 йылғы Китчен атласында — ингл. Chinese Tartary) булараҡ билдәле була[6]. Татар боғаҙы (франц. manche du Tartarie атамаһыфранц. manche du Tartarie[7]) ла шунан килеп сыҡҡан. XIX быуат башы географтары теүәл мәғәнәгә эйә «Манжурия» һүҙен ҡулланыу яҡлы була; мәҫәлән, Парижда 1804 йылда баҫылған Бөтә донъя географияһында («Ҡытай империяһы» бүлегенең бер өлөшө): «Төньяҡтың бойондороҡло провинциялары, йәки Манжурия, Монголия, Ҡалмыҡстан[8], Сифан[9], Кесе Бохария[10] илдәренә ғәҙәттә дөрөҫ аталмаған ТАРТАРИЯ» исеме бирелә[11][12]. Тик XIX быуатта ғына «Манжурия» һүҙе дөйөм ҡулланылышҡа инә.
Рәсәй Маньчжурияла
үҙгәртергә
Манжурияның төньяҡ сигендә урыҫтар менән бәрелештәр 1658 йылда рус-цинь һуғышынан башлана, уның барышында урыҫтар шулай уҡ беренсе тапҡыр кореялылар менән бәрелешә.
1689 йылда ҡул ҡуйылған Нерчинск килешеүе хәрби ҡаршы тороу һөҙөмтәһе була, уның буйынса Амур, Аргун һәм Горбица йылғалары урыҫ-ҡытай сигенә әйләндерелә.
Ҡытайҙың Әфиүн һуғыштарында еңелеүе Рәсәй империяһына Нерчинск тыныслығы һөҙөмтәләрен ҡайтанан ҡарау мөмкинлеген бирә. 1858 йылда Айгун килешеүе йомғаҡтары буйынса Рәсәйгә Приамурье, ә 1860 йылда Пекин килешеүе йомғаҡтары буйынса Приморье Рәсәйгә күсә.
1883 йылда алтын ятҡылыҡтары бай булыуы тураһында имеш-мимештәр Манжурия территорияһында Амур бассейнындағы Албазиха ҡушылдығы Желта йылғаһы ярында стихиялы рәүештә Желтугин республикаһы барлыҡҡа килеүенә килтерә. Желтугин республикаһы 1885—1886 йылдарҙың ҡышында манжур ғәскәрҙәре тарафынан бөтөрөлә.
Японияның Цинь империяһы менән һуғыштары (1894—1895) барышында Эске Манжурияның бер өлөшөн япондар баҫып ала, әммә Симоносек килешеүе буйынса Цинь империяһына кире ҡайтарыла.
Цинь хөкүмәтенең көсһөҙләнеүе яйлап урыҫ коммерция һәм сәйәси мәнфәғәттәре өлкәһенә индерелгән Манжурияла Рәсәй йоғонтоһоноң көсәйеүенә килтерә. Был, Япония менән һуғышта Цинь империяһы ғәскәрҙәре тар-мар ителгәндән һуң, күп осраҡта 1896 йылғы союздашлыҡ килешеүе менән бәйле була.
1896 йылдан алып Харбин аша Владивостокҡа иң ҡыҫҡа маршрут буйынса Көнсығыш Ҡытай тимер юлы (КВЖД) төҙөлә. Манжурияны өйрәнеүҙә һәм был юлды юл төҙөүҙә Н. С. Свиягин күренекле роль уйнай.
1898 йылда Рус-ҡытай конвенцияһы буйынса Рәсәй, яҡын-тирәләге утрауҙары менән, Ляодун ярымутрауын Цин империяһынан ҡуртымға алған, Порт-Артурҙы нығыта һәм Дальний коммерция портын төҙөгән, көнсығыш ҡытай линияһы Владивостокты тимер юл менән тоташтырылған.
1900 йылда Ихэтуань (боксёрҙар) ихтилалын баҫтырыу барышында Манжурияны рус ғәскәрҙәре баҫып ала.
Манжурия XX быуат башында
үҙгәртергә
1903 йылда Рәсәй Порт-Артурҙа Алыҫ Көнсығыш наместниклығын ойоштора, һәм Рәсәй хөкүмәте Манжурияны «Желтороссия» булараҡ нығытыу проекты итеп ҡарай, КВЖД-ның ситләтелгән һыҙатында яңы казак ғәскәре һәм урыҫ колонистары урынлашҡан 1899 йылда ойошторолған Квантун өлкәһе уның нигеҙе була[13].
Японияның Манжурияға һәм Кореяға дәғүәһе һәм, Рәсәй империяһының союздашлыҡ килешеүен боҙоп, Рәсәйҙең ғәскәрҙәрен Манжуриянан һәм Кореянан сығарыуҙан баш тартыуы 1904—1905 йылдарҙағы рус-япон һуғышына килтерә, бөтә көньяҡ Манжурия Мукденға тиклем хәрби хәрәкәттәр театрына әүерелә.
Портсмут тыныслыҡ килешеүе буйынса Квантун өлкәһе менән Ляодун ярымутрауы һәм Куанченцзынан (Чанчунь) Порт-Артурға тиклем Көньяҡ манжур тимер юлы (ЮМЖД) Японияға күсә. Эске Манжуриялағы иҡтисади рычагтарға таянып, 1905 һәм 1925 йылдар араһында Япония үҙенең йоғонтоһон тағы ла көсәйтә[14].
1910—1911 йылдарҙа Манжурияла кешелек тарихында һуңғы тағун эпидемияһы була.
Синьхай революцияһынан һәм Цин империяһының тарҡалыуынан һуң, 1912 йылдан 1932 йылға тиклем, Манжурия территорияһы ҡытай милитаристарының төньяҡ-көнсығыш төркөмө — Фэньцзянь өйөрө (клика) тарафынан контролдә тотола. 1920 йылдар аҙағына Ҡытай Гоминьдан хөкүмәте был территория өҫтөнән формаль контроль урынлаштыра. 1929 йылда ҡытай милләтселәре КВЖД ны баҫып алырға маташалар, әммә совет ғәскәрҙәре тарафынан ҡыйратыла.
1929—1931 йылдарҙа Көнсығыш Манжурияның кореялылар йәшәгән ҡайһы бер райондарында «Корея халыҡ Ассоциацияһы (КНАМ) Korean People's Association in Manchuria» тип аталған анархо-коммунизм урынлаштырыла.
Манжоу-го
үҙгәртергә
1932 йылда Манжурияға япон баҫып инеүе һөҙөмтәһендә Цин Ҡытайының һуңғы императоры Пу И. етәкселегендә Манжоу-го дәүләте булдырыла. Ғәмәлдә Манжурия Япония империяһы контроле аҫтында була һәм унда япон Квантун армияһы урынлаша. 1939 йылда Манжурия территорияһынан Япония ғәскәрҙәре һәм уның сателлиттары Халхин-Гол йылғаһында совет ғәскәрҙәренә һөжүм итә. 1945 йылдың авгусында совет-япон һуғышы һөҙөмтәһендә Манжоу — го бөтөрөлә. 1945—1946 йылдарҙа Манжурия совет ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына.
Ҡытай Халыҡ Республикаһы составында
үҙгәртергә1946 йылда совет ғәскәрҙәре сығарылғандан Һуң, Манжурия совет яҡлы Ҡытай коммунистар партияһы контроле аҫтына тапшырыла. Ҡытайҙа граждандар һуғышы барышында ҡытай милләтселәре Манжурия өҫтөнән контролде кире ҡайтарырға маташа, әммә 1948 йылғы Ляошэнь алышында ҡытай коммунистары тарафынан ҡыйратыла. Граждандар һуғышы тамамланғандан һуң Манжурия Ҡытай Халыҡ Республикаһы составына инә.
Логистик юлдар
үҙгәртергә«Манжурия—Забайкальск» манжур сик буйы тимер юл үткәүеле Ҡытайҙа ташыу күләме буйынса иң ҙуры булып тора. 2010 йылға тимер юл станцияһының йөк әйләнеше 70 млн тоннаға етә[15].
2009 йылдың июлендә Манжурияла халыҡ-ара автомобиль сик аша сығыу урыны асыла, һөҙөмтәлә автоташыу күләме йылына 6 млн тоннаға тиклем арта.
Әлеге ваҡытта Манжурия бөтә төр йөк: ағас материалдары, нефть, шыйыҡ химик продукттар, газ, ҡорамалдар, контейнерҙар өсөн йөк тейәү базаһы, иң функциональ ҡоро ер порты булып тора.
Урман сәнәғәте комплексы
үҙгәртергәМанжурия аша Ҡытайға импортланған Рәсәй ағас материалдарының 60%-ы сығарыла — был илгә индерелгән ағастың дөйөм күләменең 30%-ын тәшкил итә. 2012 йылда Манжурия аша экспорт күләме 8,9 млн м³ тәшкил итә, был 2011 йыл менән сағыштырғанда 12,4 %-ҡа кәмерәк[15].
Артабан продукцияны башҡа илдәргә экспортлаусы Ҡытайҙың сик буйы предприятиелары, йомро урман импортёрҙары ике тышҡы сауҙа операцияларын башҡарғанда ла льготалар менән файҙалана. Был льготалар һәм башҡа дәүләт саралары ағас менән импорт-экспорт операцияларын байтаҡ стимуллаштыра. 2014 йылда Ҡытай йомро ағас һәм ағас материалдары импорты буйынса донъяла беренсе урынды биләй.
Төбәк йомро урман һәм ағас материалдары партияларын йүнәлтеүсе трансфер үҙәге генә түгел, әммә иң ҙур үҙағас эшкәртеү зонаһы ла. 2003 йылда иҡтисади хеҙмәттәшлек сиктәрендә 19 км² самаһы майҙанға эйә манжур эшкәртеү сәнәғәте импорт-сеймал зонаһы булдырыла. Бында 130-ҙан ашыу эре предприятие урынлашҡан, улар өсөн Рәсәй Федерацияһынан импортланған урман сеймал булып тора. Уларҙың яҡынса 30%-ы ағасты тәрән эшкәртеүҙә махсуслаша.
2012 йылда Манжурияның бөтә ағас эшкәртеү предприятиеларының дөйөм йыллыҡ етештереү ҡеүәте 7 млн м³ тип баһалана. Урман эшкәртеү күләме 4,034 млн м³ тәшкил итә, был 2011 йыл күрһәткестәренән 16,2 %-ҡа түбәнерәк, шул уҡ ваҡытта аҡсалата сағылышта ул 26,4 %-ҡа, 1,250 миллиард долларға, тиклем артаref name=":0" />. Был етештереүселәрҙең ағас эшкәртеүҙе тәрәнәйтеүгә йүнәлтелеүен күрһәтә.
Манжур сәнәғәт импорт-сеймал зонаһын ойоштороуҙың уңышлы тәжрибәһе 2012 йылда ағас эшкәртеү буйынса сәнәғәт паркы базаһында төбәктең урман сәнәғәте комплексын үҫтереү концепцияһын тәшкил иткән «Бер баҙар, ике база, өс өҫтөнлөклө производство йүнәлеше» яңы дәүләт программаһын әҙерләү өсөн нигеҙ булып торҙо. Был программа Ҡытайҙа импорт урман менән сауҙа итеү буйынса майҙаны 5 км² булған иң ҙур баҙарҙы, ағас йорттар өсөн конструктив етештереү базаһы һәм эшкәртелгән ағас материалдарының иң ҙур сауҙа-логистик пункты булдырыуҙы үҙ эсенә ала.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергә- Желтугинский республикаһы
- Манжоу-го
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- ↑ В фокусе внимания Китая: китайский "ржавый пояс" рассчитывает на возрождение за счет "Пояса и пути" // Синьхуа. Архивировано из первоисточника 12 февраль 2023.
- ↑ NewGeography.com. Дата обращения: 12 февраль 2023. Архивировано 9 октябрь 2022 года.
- ↑ China Records First Population Dip Since 1961 as Policymakers Struggle to Catch Up // Asia Pacific Foundation of Canada. Архивировано из первоисточника 28 ғинуар 2023.
- ↑ China population: rust-belt province Heilongjiang unveils plan to halt exodus of residents, boost births // South China Morning Post. Архивировано из первоисточника 9 февраль 2023.
- ↑ Jean-Baptiste Du Halde. Description géographique, historique, chronologique, politique et physique de l’empire de la Chine et de la Tartarie chinoise 2012 йыл 22 декабрь архивланған. — Paris: P.G. Lemercier, 1735.
- ↑ Edme Mentelle, Malte Brun (1804), «Géographie mathématique, physique & politique de toutes les parties du monde», vol. 12, H. Tardieu, с. 144, <https://books.google.com/books?id=CghUAAAAQAAJ&pg=PA144> Архивная копия от 1 октябрь 2020 на Wayback Machine
- ↑ Т. е. Джунгария.
- ↑ Тибет
- ↑ Кашгария
- ↑ «Les provinces tributaires du nord ou la Mantchourie, la Mongolie, la Kalmouquie, le Sifan, la Petit Bucharie, et autres pays vulgairement compris sous la fausse dénomination de TARTARIE», в Mentelle & Brun 1804, p. 144
- ↑ Другой пример раннего использования: «Mandchourie ou pays du Mongols, mantcheoux ou orientaux» («Маньчжурия, или страна маньчжурских или восточных монголов») в: Edme Mentelle (1804), «Le cours complet de cosmographie, de géographie, de chronologie et d'histoire ancienne et moderne», vol. 3, Chez Bernard, с. 334, <https://books.google.com/books?id=XwlVAAAAQAAJ&pg=PA334> Архивная копия от 31 март 2015 на Wayback Machine
- ↑ Дальневосточный проект Российской Империи. // Русский архипелаг. Дата обращения: 29 апрель 2009. Архивировано из оригинала 24 март 2016 года.
- ↑ Япония в период с 20-х по 40-е годы. Дата обращения: 28 август 2008. Архивировано из оригинала 4 ғинуар 2010 года.
- ↑ 15,0 15,1 Рынок сбыта Манчьжурия, журнал Рынок сбыта Манчьжурия от портала 100m3.com. 100m3.com. Дата обращения: 13 апрель 2016. Архивировано из оригинала 24 апрель 2016 года.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Амур, как путь для маньчжурского экспорта // Сибирская торговая газета. № 207. 24 сентября 1910 года. Тюмень.
- В Маньчжурии. От собственного корреспондента. Из записок добровольца // Сибирский наблюдатель. Книга 11-12 (ноябрь-декабрь). Томск. 1904.
- Золотопромышленность в Маньчжурии // Сибирская торговая газета. № 11. 13 января 1902 года. Тюмень.
- О Маньчжурии // Сибирская торговая газета. № 155. 17 июля 1898 года. Тюмень.
- Маньчжурские города // Сибирская торговая газета. № 76. 5 апреля 1905 года. Тюмень.
- Япония в Маньчжурии // Сибирская торговая газета. № 196. 13 сентября 1905 года. Тюмень.
- Позднеев Д. М. Маньчжурия // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Попытка ввоза хлеба из Маньчжурии на юг России // Сибирская торговая газета. № 10. 12 января 1908 года. Тюмень.
- Маньчжурия и её население // Иллюстрированное приложение к № 35 газеты «Сибирская жизнь». 15 февраля 1904 года. Томск.
- Маньчжурия и её население (продолжение) // Иллюстрированное приложение к № 69 газеты «Сибирская жизнь». 28 марта 1904 года. Томск.
- Анерт Э. Э. Путешествие по Маньчжурии. — СПб.: Тип. Имп. акад. наук, 1904. — 566 с.
- Болобан А. П. Земледелие и хлебопромышленность Северной Маньчжурии — Харбин, 1909
- Гребенщиков А. В. По Амуру и Сунгари. Путевые заметки — Харбин, 1909
- Болобан А. П. Колонизационные проблемы Китая в Маньчжурии // Вестник Азии. Журнал Общества русских ориенталистов. — Харбин — 1910 — № 3 — С. С.85 — 127
- Мелихов Г. В. Маньчжуры на Северо-Востоке (XVII в). — М.: Наука, 1974. — 246 с.
- Мелихов Г. В. Маньчжурия далекая и близкая. — М.: Наука, 1991. — 319 с. (2-е изд., М.: Наука, 1994. — 317 с.);
- Штейнфельд Н. П. Русская торговля в Маньчжурии в характеристике местного купечества // Вестник Азии. Журнал Общества русских ориенталистов. — Харбин — 1910 — № 3 — С. С. 128—157
- Аварин В. Национальный вопрос и колонизация в Маньчжурии // Революция и национальности — 1931 — № 4
- Mentelle, Edme; Brun, Malte. Géographie mathématique, physique & politique de toutes les parties du monde. — 1804. — Vol. 12. — P. 144.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Соглашение между Россией и Китаем о Маньчжурии. Пекин, 26 марта/8 апреля 1902 г.
- Косинова О. А. Востоковедческая и краеведческая подготовка в учебных заведениях российского зарубежья в Китае // Электронный журнал «Знание. Понимание. Умение». — 2008. — № 2 — Педагогика. Психология.
- Косинова О. А. Исторические предпосылки формирования культурно-образовательного пространства России в Северной Маньчжурии // Электронный журнал «Знание. Понимание. Умение». — 2008. — № 2 — Педагогика. Психология.
- Косинова О. А. Становление системы образования российского зарубежья в Северной Маньчжурии // Электронный журнал «Знание. Понимание. Умение». — 2008. — № 2 — Педагогика. Психология.
- Литвинцев Г. Рус Маньчжурияһы, юҡҡа сыҡҡан ил.
- Китапхана Батша Ауылы (Маньчжурия тарихы буйынса китаптар).