Нанайҙар
Нанайҙар (нанай. нанай, наня, хэдзэни; ҡыт. трад. 赫哲族, пиньинь: hèzhézú; элекке атамаһы гольдтар) — Алыҫ Көнсығыштың Амур йылғаһы яры буйында һәм уның Уссури һәм Сунгари ҡушылдыҡтарында Рәсәй һәм Ҡытайҙа йәшәгән аҙ һанлы ерле халыҡ.
| Үҙ атамаһы |
нанай |
|---|---|
| Һаны һәм йәшәгән урыны | |
|
Барлығы: ▼ 16 000 чел.
| |
| Тел |
нанай теле, рус теле, ҡытай теле |
| Дин | |
| Халыҡ | |
| Туғандаш халыҡтар | |
_family.jpg)
Атамаһы
үҙгәртергә«Нанай» һүҙе «на» — ер, «най» — кеше, ер кешеһе тип аңлатыла[2]]. Элек нанайҙар әҙәбиәттә рус һәм башҡа европа телдәрендә гольдтар булараҡ билдәле булған[3]. Ҡытайҙа нанайҙар хэчжэ булараҡ билдәле (ябай. 赫哲族, пиньинь Hèzhé zú). «Түбәндәгеләрҙең» үҙатамаһы (Амур йылғаһы буйында Найхиндан түбән йәшәгән) нанайҙар — «Нани» — шулай уҡ ульчаларҙың үҙатамаһы булып тора. Ә Амур йылғаһы буйында Найхин өҫтөндә йәшәгән нанай халҡы йыш ҡына үҙҙәрен «хэдзэ(ни)» тип атай, «түбән ағымда йәшәүселәр» (күрәһең, Ҡытай һәм Манчус нанайҙарына ҡарата) тип тәржемә итергә мөмкин һәм билдәле бер парадокс булып тора, сөнки нанайҙарҙың байтаҡ өлөшө өсөн ул хәҙер бары тик «юғарылағы» нанайҙар булып тора.
Антропологик тибы
үҙгәртергәНанайҙар ҙур булмаған төньяҡ ҡытай антропологик компоненты ҡушылыуы менән Байкал антропологик тибы кешеләре булып тора[4].
Генетика
үҙгәртергәНанайҙарҙың ике эре ырыуының (ырыу берләшмәләре) — бельда һәм самар — Амур өлкәһе өсөн хас булған Y-хромосомалы N3a6 гаплотөркөмө өҫтөнлөк итә. Y-STR гаплотип селтәренең танышыу кластерҙары самар ырыуы (1400 ± 500 йыл) Бельда ырыуынан «олораҡ» булыуы ихтималлығын күрһәтә (800 ± 500 йыл). Бельданың Y-хромосомалы генофонды өс гаплотөркөмдөң 98 процентын тәшкил итә: N3, C2 һәм O. Бельданың Y-хромосомалы генофонды N3a6 гаплотөркөмөнөң 84 процентын тәшкил итә, ҡалған генофондтың 16 процентын O1b, C2b1a һәм J2a1a гаплотөркөмдәре тәшкил итә[5][6]. Нанайҙарҙың Киле ырыуы вәкилдәренең дүрттән өс өлөшө Y-хромосомалы C-M48 гаплотөркөмөнә ҡарай, Нанай халҡының өлөшө дүрт тапҡырға кәмерәк (уртаса 18 %). Киле ырыуы вәкилдәренең төп өлөшө C-Z40445 (67 %) субкладҡа ҡарай, ә яңғыҙ вәкилдәр C-B470 һәм C-B80 субкладтарына ҡарай. Нанайҙарҙа өҫтөнлөк иткән Y-хромосомалы N3a6-B479 гаплотөркөмө Киле ырыуы вәкилдәрендә бик һирәк осрай — 6 %[7][8].
Тарих
үҙгәртергәАмур бассейнының ерле халыҡтарының йәшәүе тураһында тәүге мәғлүмәттәр XVIII быуат уртаһында, Хабаров һәм башҡа сәйәхәтселәрҙең походтары барышында барлыҡҡа килә. Тарихсы Б. П. Полевой фекеренсә, Сунгариҙың түбәнге ағымында һәм Амур йылғаһы буйында Сунгари һәм Уссури тамағында йәшәгән дючерҙар нанайҙар булған.[9][10]. Әммә XIX быуатта әйтелгән фекерҙәр, дючерҙар юрхендарҙың вариҫтары йәки яҡын туғандары, тигән фекер беҙҙең көндәргә тиклем киңерәк ҡабул ителгән, ә нанайҙар, моғайын, сәйәхәтселәргә «ачандар» һәм «наткалар» булараҡ билдәле булғандыр, һәм элек дючер фермерҙары йәшәгән райондарға ҡытай властары 1650-се йылдарҙың икенсе яртыһында дючерҙарҙы Маньчжурия тәрәнлегенә күсергәндән һуң ғына таралған булғандыр[4][11][12].
Мәҙәниәт
үҙгәртергәРухи мәҙәниәттә эттең роле
үҙгәртергәТикшеренеүҙәр эттең Нанайҙарҙың рухи мәҙәниәтендә ҙур роль уйнағанын күрһәтә. Традицион мәҙәниәттә нанайҙар донъяны мифологик һәм анимистик позицияларҙан белгән. Мифологияла эт образы кеше менән тығыҙ бәйләнгән. Мәҫәлән, мифик Тимер эт (ана) образы ҡатын-ҡыҙ тип баһалана һәм ыңғай йәки кире үҙенсәлектәргә эйә. Йыш ҡына был образ Нанай ырыуҙарының килеп сығышы тураһында легендаларҙың төп геройҙарының береһе булып тора, унда уның архаикаһы күрһәтелә.
Шаманлыҡта иң әһәмиәтлеһе — шамандың эт ярҙамсыһы һәм ҡурсалаусыһының тылсымлы образы. Шаман уның ярҙамы менән кешенең юғалған йәки урланған йәнен эҙләгән.
Коммерция йолаларын, шаманлыҡты, йәшәү циклы йолаларын анализлау эт образының боронғо амур тамырҙарына нигеҙләнгәнлеген күрһәтә. Нанайҙарҙың эт менән бәйле идеялары борондан алып уның хужаһын һаҡлаусы һәм яҡлаусы булараҡ үҙенә генә хас функцияларҙы сағылдыра. Улар традицион мәҙәниәттең барлыҡ сағылыштарында ла тиерлек сағыла: тормош циклы йолаларында, шаманлыҡта һәм сауҙа культтарында.
Дөйөм алғанда, нанай эттәре үрсетеүҙең этномәҙәни үҙенсәлектәрен анализлау эттәрҙең эт үрсетеүенең төрлө аспекттарында һәм, киңерәк әйткәндә, нанай мәҙәниәтенең образы һәм роле уны этноэктлаусы маркер сифатында ҡулланыуға, нанай этник бер төрлөлөгөн күҙәтергә мөмкинлек биреүен күрһәтә.[13]
Йәшәгән урыны
үҙгәртергә
1860 йылғы Пекин килешеүе Амур һәм Уссури йылғаларын дәүләт сигенә әйләндереп, нанайҙарҙың йәшәү урынын Рәсәй менән Ҡытай араһында бүлә.
Рәсәйҙә нанай халҡының күпселеге (92,29 %) Хабаровск крайында йәшәй (10 771 кеше, шуларҙың 3950 кешеһе Нанай районында). Нанай ауылдары урта Амурҙың ике ярында (яҡынса Хабаровскиҙан Амурҙағы Комсомольскиға тиклем) һәм уның ҡушылдыҡтарында, шулай уҡ Уссуриҙың Рус (көнсығыш) ярында (Приморье крайының Пожарский районы) урынлашҡан.
Ҡытайҙа (Хэйлунцзян провинцияһы) нанайҙар Амур йылғаһының уң ярында Сунгари һәм Уссури (Цзямуси ҡала округының Тонгцзян һәм Фуюань өйәҙҙәре) һәм Уссуриҙың һул ярында (Шуаньяшан ҡала округының Чжаохэ өйәҙе) араһында йәшәй[14].
СССР-ҙа нанайҙар һаны 1989 йылда халыҡ иҫәбен алыу буйынса 12 023 кеше тәшкил итә, шуларҙың РСФСР-ҙа — 11 883 кеше. 2002 йылғы Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 12 160 кеше тәшкил иткән. 2000 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа Ҡытайҙа 4600 нанай кешеһе йәшәгән.[15].
Рәсәйҙә нанайҙар һаны:
2002 йылда тораҡ пункттарҙа нанайҙар һаны[16]: Хабаровск крайы:
- Амурҙағы Комсомольск ҡалаһы 986
- Амурск ҡалаһы 771
- Хабаровск ҡалаһы 768
- Даэрга ауылы 629
- Цзюэнь ауылы 466
- Найхин ауылы 460
- Ачан ауылы 445
- Джари ауылы 439
- Үрге Нерген ауылы 394
- Синда ауылы 391
- Троицк ауылы 385
- Кондон ауылы 384
- Лидога ауылы 359
- Дада ауылы 351
- Вознесенское ауылы 300
- Омми ауылы 281
- Түбәнге Халби ауылы 249
- Сикачи-Алян ауылы 232
- Бельго ауылы 212
- Маяҡ ауылы 130
- Улика-Милли ауылы 126
- Үрге Эконь ауылы 111
- Эльбань 110
- Усть-Гур ауылы 100
- Совет Гавань ҡалаһы 44
- Ҡыҙыл Яр ауылы 103
Нанайҙар һаны динамикаһы (бөтә ҡытай халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса)
үҙгәртергәТел
үҙгәртергәНанай теле тунгус-манчьчжур телдәре төркөмөнә ҡарай. Рәсәйҙә кириллица нигеҙендә яҙыу системаһы ҡулланыла, Ҡытайҙа ул яҙылмаған тиерлек (телде тикшереүсе ҡайһы бер баҫмалар пиньинды транскрипциялау өсөн ҡуллана).
Нанай административ-территориаль берәмектәре
үҙгәртергәНанай административ-территориаль берәмектәре әлеге ваҡытта (2011) Рәсәйҙә һәм Ҡытайҙа бар. Рәсәйҙә улар иҫәбенә Нанай районы инә.
Ҡытайҙа Эвенки АТО-һы Хэйлунцзяндағы өс милли мәхәлләне үҙ эсенә ала.
Хэйлунцзян
үҙгәртергәЦзямусы ҡала округы
үҙгәртергә- Тунцзян ҡала ҡйәҙе
- Бача-Нанай милли улусы (八岔赫哲族乡)
- Цзинькоу-Нанай милли улусы (街津口赫哲族乡)
Шуанъяшань ҡала округы
үҙгәртергә- Жаохэ өйәҙе
- Сыпай-Нанай милли улусы (四排赫哲族乡)
Ырыу бүленеше
үҙгәртергәБөгөнгө көндә 30 нанай ырыу-фамилияһы бар:
| 1. Аимка | 11. Заксор | 21. Сайгор (Сойгор) |
| 2. Актанк (Ахтанка) | 12. Кила (Киля) | 22. Һамар (XIX быуат аҙағына яҡынса 400 кеше)[18] |
| 3. Бельда (XIX быуат аҙағына яҡынса мең кеше һәм 47 ырыуҙы үҙ эсенә алған) | 13. Моринкан | 23. Сарголь (Соргол) |
| 4. Гайер (Гаер) | 14. Наймука | 24. Тумать |
| 5. Гахил (Гахир) | 15. Нуер | 25. Удинкан |
| 6. Гейкер (Гэйкэр) | 16. Одзял | 26. Уксуменка |
| 7. Дер | 17. Ойтанко | 27. Хайтанин |
| 8. Дзяпи | 18. Оненко | 28. Ходжер |
| 9. Дигора | 19. Поссар (Пассар) | 29. Юкаминкан |
| 10. Донкан | 20. Перменко | 30. Юкомзан |
Билдәле нанайҙар
үҙгәртергә- Дерсу Узала (1849—1908) — рәсәй ғалимы һәм сәйәхәтсеһе Владимир Арсеньевтың 1906—1907 йылдарҙағы экспедицияларында һунарсы һәм юл күрһәтеүсе.
- Кола Бельды (1929—1993) — эстрада йырсыһы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы.
- Григорий Ходжер (1929—2006) — Нанай яҙыусыһы. М. Горький исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты (1973).
- Максим Александрович Пассар (1923—1943) — снайпер, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы, Рәсәй Федерацияһы Геройы(16.02.2010, үлгәндән һуң).
- Андрей Александрович Пассар (1925-2013) — шағир.
- Александр Падалиевич Пассар (1922—1988) — Советтар Союзы Геройы (23.08.1944), разведчик.
- Оненко Сулунгу Николаевич (1916—1985) — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы, филология фәндәре кандидаты, Новосибирскиҙа ерләнгән академик Нанай-рус һүҙлеге авторы.
- Заксор Владимир Семенович (1931—1971) — яҙыусы.
- Киле Понгса — йыр авторы.
- Питер Киле — яҙыусы..
- Самар Аким Дмитриевич (1916—1943) — беренсе Нанай яҙыусыһы.
- Хань Гэн (1984 йылда тыуған) — Super Junior төркөмөнөң элекке ағзаһы. Хәҙер Ҡытайҙа яңғыҙ карьераһы менән шөғөлләнә.
Галерея
үҙгәртергә-
Нанай ҡыҙы -
Нанай балалары -
-
Нанай идолдары (Маак һүрәте, 1850-се йй.) -
Нанай һәм «Кунст һәм Алберс» магазины хеҙмәткәрҙәре -
Нанай ҡатын-ҡыҙ кейеме -
Милли стилдә хәҙерге заман ҡатын-ҡыҙҙар кейеме -
Балыҡ тиреһенән эшләнгән нанай ирҙәр костюмы -
Балалар хореография ансамбле, Нанай районы -
-
Йәйге нанайҙарҙың ҡайын туҙынан яһалған торлаҡтары. Артҡы планда юкола өсөн аҫылма, алғы яғында балыҡ тотоу ауҙары һәм ағас якорь тора. Н. И. Гродеков исемендәге Хабаровск өлкә музейы -
Нанай кәмәләре
_girl.jpg)
.JPG)
Шулай уҡ
үҙгәртергә- Сикачи-Алян петроглифтары
- Оморочка — ҡайын туҙынан менән сигелгән кәмә, ғәҙәттә нанай халҡы ҡулланған.
- Тала — яңы балыҡтарҙан нанай ашамлығы.
Иҫкәрмә
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Всероссийские переписи населения 2002 2010 годов. Дата обращения: 8 август 2015. 2014 йыл 9 июнь архивланған.
- ↑ Ходжер Г. Непроглядные сумерки.
- ↑ Анучин Д. Н. Гольды // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ 4,0 4,1 Нанайцы (hronos.info)
- ↑ Нанайцы Дальнего Востока: генетическая реконструкция происхождения двух крупнейших кланов, 03.01.2019
- ↑ Богунов Ю. В. и др. Генофонд коренных народов Дальнего Востока: генетическая реконструкция происхождения нанайских родов (бельды и самар) // Генетика. 2018. Т. 54. Приложение. с. S99–S102. DOI: 10.1134/S0016675818130052.
- ↑ Нанайский род Киле как пример генетического переплетения народов Дальнего Востока, 21.09.2021
- ↑ Балановская Е. В. и др. Генетические переплетения тунгусоязычных народов Дальнего Востока: эвены, эвенки, нанайцы // Вестник Московского университета. Серия XXIII Антропология, 2020, N 2, С.113-125. DOI: 10.32521/2074-8132.2020.2.113-125
- ↑ Б. П. Полевой, Известная челобитная С. В. Полякова 1653 г. и её значение для археологов Приамурья // Русские первопроходцы на Дальнем Востоке в XVII—XIX вв. (Историко-археологические исследования) т. 2. Владивосток. Российская Академия Наук. 1995. (А также ссылки из этой статьи на его более ранние работы)
- ↑ Б. П. Полевой, О подлинном местоположении Косогорского острога 50-х гг. XVII века.
- ↑ Дючеры // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ Бурыкин А. А., Заметки об этнониме «чжурчжэни» и наименовании «чжурчжэньский язык». 2002 йыл 20 апрель архивланған.
- ↑ Самар А. П. Этнокультурные особенности нанайского собаководства :Вторая половина XIX—XX в.
- ↑ Hezhe Zu (Нанайцы) (ҡыт.)
- ↑ 赫哲族人口(недоступная ссылка) (Демографические данные нанайцев Китая) (ҡыт.)
- ↑ База микроданных 2019 йыл 12 июль архивланған. Всероссийской переписи населения 2002 года
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Ставров И. В. Тенденции демографического развития неханьских национальностей Северо-Восточного Китая (начало XXI века) // Вестник Дальневосточного отделения Российской академии наук. — 2013. — № 4 (170). — С. 148
- ↑ Нанайцы Дальнего Востока: генетическая реконструкция происхождения двух крупнейших кланов | Генофонд РФ
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Гаер Е. А., Тураев В. А.; Есипова М. В., Сыченко Г. Б. (устное творчество). Нанайцы // Большая российская энциклопедия : электронная версия. — 2016. — Дата обращения: 03.03.2018.
- Нанайцы // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3.
- Нанайцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
- Нанайцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. Р. Г. Рафиков; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноября 2014 на Wayback Machine
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Нанайҙар (Рәсәй Федерацияһының Төньяҡ, Себер һәм Алыҫ Көнсығыш ерле халыҡтар ассоциацияһы сайтында)
- Арктик күп телле портал. Нанайҙар. 2022 йыл 21 май архивланған.