Иранда Ислам революцияһы

Ислам революцияһы (фарс. انقلاب اسلامی — Enghelâb-e eslâmi), Иран революцияһы, 1979 йылғы революция — Ирандағы ваҡиғалар сылбыры, һөҙөмтәлә шаһ Мөхәммәт Риза Пәхләүи эмиграцияға китә, монархия бөтөрөлә һәм аятолла Хөмәйни етәкселегендә яңы хакимиәт урынлаштырыла.

Ислам революцияһы
фарс. انقلاب اسلامی
Урыны	Иран
Дата	1978 йылдың 7 ғинуарынан 1979 йылдың 11 февраленә тиклем
Сәбәптәре	Иран халҡының шаһ Мөхәммәт Реза Пәхләүи хакимлығы сәйәсәте менән ҡәнәғәт булмауы, Хе дини шиғыйҙарҙы дәүләт тарафынан ҡыҫырыҡлау һәм аятолла Рухолла Хөмейниҙе илдән ҡыуып сығарыу, Илдәге ҡатмарлы социаль-иҡтисади хәл, Иран тирәләй сит илдәрҙең сәйәси уйындары
Төп маҡсаттары	Иранда монархияның, атап әйткәндә, Пәхләүи династияһының ҡолатылыуы, иранда «демократик, социал һәм ғәҙел дәүләт» төҙөү.
Һөҙөмтәләре	Монархияны һәм Пәхләүи династияһын ҡолатыу, Шаһтар ғаиләһенең илдән ҡасыуы, Иранда илдең киләсәге тураһында милли референдум, Иран Ислам Республикаһын төҙөү, Шиғый дин әһелдәре илендә власҡа килеү, Иран Ислам Республикаһының юғары етәксеһе итеп аятолла Хөмейниҙе һайлау, яңы Конституцияны ҡабул итеү, Ирандың энергетик кризисы (1979), АҠШ-тың Иранда аманатҡа алыныуы, Иран-Ираҡ һуғышы башлана, Иранда мәҙәни революция
Ойоштороусылары	Ислам революцияһы советы Ваҡытлы Иран хөкүмәте Ирандың төрлө оппозиция төркөмдәре, партиялары һәм ойошмалары
Хәрәкәт итеүсе көстәр	Иран граждандары, шаһ хакимлығына ризаһыҙлыҡ белдереүселәр, шиғый исламсылар
Ҡатнашыусылар	бер нисә миллион
Ҡаршы тороусылар	Шаханшаһ Иран дәүләте Регенси советы Партия «Растахиз» САВАК Иран империя армияһы Шаһ гвардияһы «Үлемһеҙҙәр» Иран жандармерияһы Шахрбани
Һәләк булыусылар	2781
Яра алғандар	тиҫтәләрсә мең
Иранда Ислам революцияһы Викимилектә

Ислам революцияһы

Хронология Революция ҡатнашыусылары Сейид Рухолла Хомейни Сейид Мохаммад Бехешти Махмуд Талегани Хоссейн-Али Монтазери Муртаза Мутаххари Акбар Хашеми-Рафсанджани Ахмад Хомейни Мохаммад Джавад Бахонар Садек Хальхали Мохаммад Мофатех Сейид Али Хаменеи Мехди Базарган Шапур Бахтияр Абольхасан Банисадр Садек Готбзаде Ибрагим Язди Революцион партиялар һәм ойошмалар Иран милли фронты Ирекле Иран өсөн хәрәкәт ОМИН Иран эшселәр партияһы Ислам Республика партияһы Ислам революцияһы комитеттары Революцияның рәсми институттары Ирандың ваҡытлы хөкүмәте Ислам Республикаһы Ислам революцион гвардияһы Басидж Эксперттар советы Ваҡиғалар 15-се хордад хәрәкәте Ҡара йома Хөмәйниҙең Иранға ҡайтыуы АҠШ илселеген баҫып алыу Мәҙәни революция Идеология Велаят-е Фәких

Иранда революция башланыу датаһы тип 1978 йылдың 8 ғинуары һанала, ул саҡта Ҡомда хөкүмәткә ҡаршы беренсе эре демонстрация нигеҙһеҙ аяуһыҙлыҡ менән баҫтырыла. 1978 йыл дауамында Ирандың төрлө ҡалаларында ислам руханиҙары вәкилдәре демонстрациялар ойоштора, улар ғәскәрҙәр, шул иҫәптән шаһ гвардияһы тарафынан тарҡатыла һәм САВАК тарафынан баҫтырыла. Йыл аҙағына революционерҙар иҡтисадты тулыһынса фалиж һуҡҡан сәйәси забастовкалар (забастовкалар) тактикаһына күсә. Власты ҡулында тота алмағас, шаһ власты уртаса оппозиция премьер-министрына тапшыра һәм илдән ҡаса.

1979 йылдың 1 февралендә аятолла Хөмәйни, власты үҙ ҡулына алып, Иранға ҡайта. Яңы Күсеү хөкүмәте тәғәйенләнә. Март айында яңы сәйәси тәртип буйынса референдум үткәрелә, ә 1979 йылдың 1 апрелендә Иран беренсе Ислам Республикаһы тип иғлан ителә.

Ирандағы Ислам революцияһы XX быуаттың төп ваҡиғаларының береһе була һәм бөтә донъя өсөн ҙур тарихи әһәмиәткә эйә була. Углеводородҡа бай Иранда көслө ислам державаһын урынлаштырыу мосолман донъяһында сөнни Сәғүд Ғәрәбстанының формаль булмаған етәкселеген шик аҫтына сығарҙы.

Башы

Ирандың һуңғы шаһы Мөхәммәт Риза Пәхләүи власҡа 1941 йылда британ һәм совет ғәскәрҙәренең илгә инеүенән һәм атаһы Реза Пәхләүиҙән баш тартыуынан һуң килә.Уның Иран менән идара итеүе 1953 йылда Халыҡ фронты — Иран бизнесмендары һәм руханиҙары мәнфәғәттәрен сағылдырған сәйәси ойошмалар коалицияһы менән көсөргәнешлектең көсәйеүе һөҙөмтәһендә өҙөлә. Уны премьер-министр Мөхәммәт Моссадх етәкләй, ул шәхси милектә булған (күбеһенсә Британия) нефть компанияларын национализациялай. Быға яуап итеп АҠШ һәм Бөйөк Британия Иран нефтен бойкотлау тураһында иғлан итә, ә 1953 йылдың 19 авгусында көнбайыш яҡлы түңкәрелеш һөҙөмтәһендә власҡа Көнбайыш яҡлы көстәр коалицияһы килә,Моссадег көсләп властан ситләтелгән була һәм ҡулға алына. Шаһ Иранға ҡайта һәм нефть сәнәғәтен элекке хужаларына ҡайтарыуҙы еңеләйтә.

Артабан шаһ Иранды радикаль көнбайышлаштырыуҙы тормошҡа ашыра. Тышҡы сәйәсәттә ул, һис шикһеҙ, иғтибарын АҠШ-ҡа йүнәлтә. Шулай итеп, шаһ Ираны Израиль менән дуҫтарса мөнәсәбәттә торған берҙән-бер ислам дәүләте була. Шаһ Чадта, Сомалиҙа һәм Оманда Америка яҡлы режимдарҙы хуплай. Монархияға ҡаршы булған теләһә ниндәй оппозиция ҡатмарлы аяуһыҙлыҡ ҡулланған САВАК йәшерен хеҙмәте тарафынан тыйыла һәм аяуһыҙ баҫтырыла. Уның зиндандарында йөҙҙәрсә мең иранлы ултырған. Иран милли фронтының күп кенә әүҙем яҡлылары физик яҡтан юҡ ителгәнгә йәки илдән ҡасҡанға күрә, шаһҡа ҡаршы торған берҙән-бер көс дин әһелдәре булып ҡала, уның иң сағыу вәкилдәренең береһе булып Ҡомдан Рухаллаһ Хөмәйниҙең руханийы тора. Дин әһелдәре дини ислам общиналары халҡының иң ярлы өлөшөнә таянған, унда шаһтың абруйы әҙ булған.

Хөмәйни шаһтың көнбайыш яҡлы тышҡы һәм эске сәйәсәтен ғәйепләй. 1963 йылдың 5 июнендә ҡулға алынғандан һуң Иранда демонстрациялар һәм протест акциялары үтә, уларҙың 86-нан (рәсми мәғлүмәттәр буйынса) 15 меңгә тиклем кеше һәләк була. Хомейни өйҙә һаҡ аҫтына алына, әммә 8 айҙан һуң ҡабаттан иреккә сығарыла һәм шахтарға ҡаршы эшмәкәрлеген дауам итә. 1964 йылдың ноябрендә Хомейни ҡулға алына һәм илдән ҡыуыла.

Эмиграцияла Хөмейни фашистарға ҡаршы эшмәкәрлеген дауам итә. «Ислам дәүләте» тигән төп хеҙмәтендә дәүләт системаһының төп принциптарын билдәләй, артабан ул Ислам Республикаһы тип аталасаҡ. Имам сығыштары менән китаптар һәм аудиокассеталар Иранға контрабандаға дусар ителә һәм халыҡ араһында тарала, мәсеттәрҙә уҡыла.

Шул уҡ ваҡытта Пәхләүиҙең сәйәсәте әллә ни үҙгәрмәгән. 1970-се йылдарҙа монархия хәлен киҫкенләштергән бер нисә ваҡиға була.

Әйтәйек, 1971 йылда Фарсы монархияһының 2500 йыллығы Персеполдең археологик комплексында киң билдәләнә. Сит ил ҡунаҡтары ғына саҡырылған махсус ҡабул итеүгә властар бер тоннанан ашыу ҡара ыуылдырыҡ әҙерләгән. Кистанда, Балочистанда, хатта Фарста ла (байрамдар үткәреү урынында) көслө ҡоролоҡ һәм аслыҡ хәүефе булыуы халыҡты айырыуса асыуландыра.

1973 йылдағы көрсөктән һуң нефть үҫеше бығаса күрелмәгән инфляция тыуҙыра. Шул уҡ ваҡытта Иранға тиҫтәләрсә мең сит ил белгестәре саҡырыла, улар Америка нефть сығарыу ҡорамалдарын индерә башлай.

Дәүләт аппараты ентекле боҙолған булған. 1976 йылда шаһ традицион иран календарын алмаштырырға ҡарар итә, хәҙер хронология Бөйөк Кир күтәрелгәндән алып батша тәхетенә күсә. Һуңғы тамсы булып 1977 йылдың 23 октябрендә Хомейниҙың өлкән улы Мостафаның Нәжәфтә вафат булыуы тора. Үлемдең рәсми версияһы йөрәк өйәнәге булһа ла, үлтереү версияһы йышыраҡ осрай.

Оппозицияның тыуыуы

1977 йылда АҠШ президенты Джимми Картер хакимиәте баҫымы аҫтында шаһ режимды тәнҡитләүселәргә ҡарата репрессияларҙы еңеләйтә һәм бер нисә йөҙ кешене сәйәси тотҡонлоҡтан азат итә. Иранда сәйәси оппозиция төркөмдәре хоҡуҡи йә ярым хоҡуҡи нигеҙҙә барлыҡҡа килә башлай: конституционалистар, марксистар һәм исламсылар. Оппозицияның хоҡуҡи эшмәкәрлеге Иран йәмғиәтендә динде ҡыҫырыҡлау, фарсы милләтселегенә эске сәйәси йүнәлеш, америка яҡлы тышҡы сәйәсәт, массауи фәҡирлек фонында «дәүләт капитализмы» сәйәсәте менән бәйле протест кәйефтәрен йүнәлтергә мөмкинлек бирә.

Әүҙем оппозицияла тороусыларҙың төп өлөшөн дин әһелдәре һәм интеллигенция тәшкил итә, улар халыҡтың киң ҡатламдарының ышанысы менән файҙалана, бигерәк тә милли аҙсылыҡ йәшәгән төбәктәрҙә (Курдистан, Лурестан һәм Иран Әзербайжаны). Дөйөм алғанда, оппозиция милли-ара «ислам социализмы» идеялары тирәләй төркөмләнә, улар, теге йәки был сәйәси фирҡәгә ҡарап, төрлө дәрәжәлә радикализм менән үҙгәртеп ҡорола.

Ирандың Милли фронты нигеҙе булған конституционистар демократик парламент һайлауҙары менән конституцион монархия төҙөү яҡлы була.

Марксистар, насар ойошторолоу сәбәпле, вазифаларынан баш тарта. Иранда иң ҙур һул партия булып Советтар Союзының туранан-тура хуплауына эйә булған Иран массалары партияһы тора. Һулдар власты үҙгәртеү һәм шаһты физик яҡтан юҡ итеү яҡлы була. Революция еңеүендә улар ҙур роль уйнай, әммә дин әһелдәренә ҡаршы позицияһы арҡаһында беренсе ирекле һайланған парламентҡа инмәй.

Исламсылар араһында революциянан һуңғы Ирандың беренсе премьер-министры Мехди Баҙарған булған Ирекле Иран хәрәкәте айырылып тора. Хәрәкәттә ҡатнашыусылар власты ҡанһыҙ, закон сиктәрендә үҙгәртеү яҡлы булалар.

Хомейниҙың эйәрсендәре Мортаза Мутахаххари, Мөхәммәт Бехешти һәм Али Акбар Хашеми Рафсанджани ингән дин әһелдәре йәмғиәтен ойоштора, улар революция еңгәндән һуң юғары дәүләт вазифаларын биләйәсәк.

Революцияның башы

Ислам революцияһының башы булып 1978 йылдың ғинуарындағы (ғәҙәттәгесә дини ҡала) ваҡиғалары һанала, ул саҡта дәүләт гәзитендә Хомейни тураһында ялған мәҡәләгә ҡаршы студенттар демонстрацияһы полиция тарафынан атып үлтерелә. Рәсми мәғлүмәттәр буйынса, сыуалыштар ваҡытында 2 студент һәләк була. Демонстранттар буйынса — 70 кеше. Шиғыйҙар йолаһы буйынса, мәрхүмде иҫкә алыу 40 көн дауам итә, ә Гомда демонстрацияны таратҡандан һуң 40 көн үткәс, 18 февралдә Тәбриздә сыуалыштар башлана (уны баҫтырыу шулай уҡ кеше ҡорбандарына килтерә), һуңынан барыһы ла ҡабатлана: 29 мартта һәм унан һуң бөтә эре ҡалаларҙа ла сыуалыштар башлана.

Шаһ, халыҡты тынысландырырға өмөтләнеп, июндә ирекле һайлауҙар үткәрергә вәғәҙә бирә. Бынан тыш, Мөхәммәт Реза Пәхләүи инфляцияға ҡаршы ашығыс саралар күрергә тырыша, был эшселәрҙе күпләп эштән бушатыуға ғына килтерә. Штатһыҙ, күпселеге демонстранттарға ҡушылып, заводтар буш тора башлай. 1978 йылдың ноябренә Иран иҡтисады, ниһайәт, күмәк забастовкалар арҡаһында бөтөнләй ҡаҡшай.

Илдәге эске сәйәси көстәрҙең революция башына тиклем ярашыуы

Иран ҡораллы көстәренең 1978 йыл дауамындағы революцион сыуалыштарға мөнәсәбәте түбәндәге критерийҙар менән айырылып торорға тейеш: генералдар; өлкән офицерҙар һәм унтер-офицерҙар; һалдаттар/хеҙмәткә алыныусылар.

Генералдар. Хәрбиҙәрҙең был категорияһы шаһҡа бер һүҙһеҙ тоғролоҡ менән айырылып тора. Ирандың сәйәси амбицияларынан мәхрүм булған юғары хәрби чиндары илдә сыуалыштар башланыу менән ниндәйҙер әүҙемлек күрһәтә башлай. Шулай итеп, армия, Джамшид Амусегар хөкүмәтен алмаштырыуҙы талап итеп, үҙенең сәйәси ихтыярын күрһәтә. Әммә Джафар Шәриф-Эмамиҙың яңы хөкүмәте, Ирандың 12 ҡалаһында хәрби хәл индерелеүгә ҡарамаҫтан, ҡораллы көстәр етәкселегенең ихтыяждарын тулыһынса ҡәнәғәтләндермәй. Ноябрь башында Шәриф-Эмами хөкүмәте отставкаға китә һәм уның урынына Генераль штаб начальнигы генерал Гёлем Реза Ахари алмаштыра. Ҡораллы көстәр шаһты тулыһынса хуплай һәм даими рәүештә үҙҙәренең тоғролоғон иҫбатларға тырыша.

Өлкән офицерҙарҙың тоғролоғо шаһ шәхесенә йүнәлтелә. Хатта шаһтың улы файҙаһына баш тартыуы ла монархҡа хыянат итеүгә килтереүе икеле.

Шаһҡа бындай тоғролоҡ элекке премьер-министр Әмир Ғәббәс Ховейда һәм САВАК-тың элекке башлығы генерал Нематолла Нассири ҡулға алынғас, етди һынала. Әммә өлкән офицерҙар араһында был турала билдәһеҙлек күп булмай. Династияның тоғролоғо ҡаҡшамаҫ булып ҡала.

Генерал Ахариҙың Ирандағы сыуалыштар тамамланасағына ышандырыуына ҡарамаҫтан, властар хәлде контролгә ала алмай. Был ҡайһы бер юғары офицерҙар араһында аяуһыҙлыҡ тыуҙыра, улар демонстранттарға ҡарата репрессив саралар ҡулланыуҙы талап итә.

Юғары офицерҙар һәм унтер-офицерҙар. Юғары офицерҙар монархияны тәнҡитләмәй, әммә улар араһында ниндәйҙер фермент була, был, моғайын, Иранды солғап алған көслө революцион протестарҙың сағылышы булғандыр.

1978 йылдың сентябрендә Тәһранда түбәндәге частар урынлаштырыла: 3 бригаданан һәм 3 айырым батальондан торған Император гвардияһы дивизияһы. Император гвардияһы (Тәһранда урынлашҡан) подразделениенан тыш, 12 хәрби ярҙам батальонынан һәм ярҙамсы частарҙан торған тағы бер айырым бригада һәм запас була. Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, аҙсылыҡтан Император гвардияһы, атап әйткәндә, шаһ һаҡсылары алына; Тәһранда урынлашҡан 23-сө бригаданың махсус тәғәйенләнештәге көстәре; Казвиндың 16-сы уҡсылар дивизияһы бригадаһы. Балалар йорттарынан кешеләрҙе йыйған жандармерия иң ышаныслыһы була, шунлыҡтан уларҙың шаһҡа тоғролоғо үҙенсәлекле була.

Һалдаттар / хеҙмәткә алыныусылар. Был төркөмдөң монархияға мөнәсәбәте бик күп билдәһеҙлек тыуҙыра. Йәмәғәт тәртибен һаҡлау барышында буйһонмауҙың ҡайһы бер осраҡтары теркәлгән. Шаһиншаһҡа һис шикһеҙ буйһоноу император гвардияһының «үлемһеҙҙәр» частары тарафынан ҡылыҡһырлана, улар монархияға ҡаршы баш күтәргәндәрҙең барыһына ла психологик яҡтан ҡаршы торорға әҙерләнә. Иран ҡораллы көстәре үҙ массаһында династияға тоғро ҡала һәм демонстрацияны ҡанлы баҫтырыуҙа әүҙем ҡатнаша.

АҠШ реакцияһы

Башҡа бер нәмә лә эшләй алмай, шаһ АҠШ-ҡа ярҙам һорап мөрәжәғәт итә. Ирандың Вашингтондағы илсеһе Ардешир Захеди Шаһ режимына ярҙам итер өсөн Америка ресурстарын файҙаланырға тырышып ҡарай (әңгәмәселәр яҡшыраҡ аңлар өсөн Захеди хатта революцион демонстрацияларҙы «коммунистар ойошторған» тип күрһәтә). Әммә АҠШ президенты Картер Пахлави режимына хәрби ярҙам күрһәтергә ҡыйыулыҡ күрһәтмәй, сөнки хатта көнбайыш матбуғатында ла шаһ оппозицияға ҡаршы репрессиялар һәм кеше хоҡуҡтарын боҙған өсөн ҡаты тәнҡиткә дусар була. Америка президенты хакимиәтендә Иранға ғәскәр ебәреү-ебәрмәү тураһында бүленеш була. Милли именлек буйынса советник Збиньев Бжезинский интервенция яҡлы була, шул уҡ ваҡытта Дәүләт департаментының күп кенә чиновниктары революцияға бер нисек тә ҡамасаулау мөмкин түгел тип иҫәпләй.Америка дәүләт эшмәкәре делегациялары шаһ менән 1977-1978 йылдарҙа бер нисә тапҡыр осраша, әммә был ваҡыт эсендә бер ниндәй ҙә берҙәм позиция булдырыла алмай. Илдә социаль-сәйәси ҡапма-ҡаршылыҡтар көсәйә, быға аҡ революция һөҙөмтәләре — 1960-сы йылдар башында — 1970-се йылдарҙың 1-се яртыһында, эске сәйәси көрсөктө еңер өсөн Шаһ Мөхәммәт Реза Пәхләүи етәкселегендәге монархия режимы үткәргән реформалар булышлыҡ итә.

Хәрби хәл

1978 йылдың 20 авгусында Абадан ҡалаһында «Рекс» кинотеатрында 500-ҙән ашыу кешенең ғүмерен өҙгән янғындан һуң шаһ сентябрҙә ниндәй ҙә булһа демонстрацияларҙы тыйып, хәрби хәл индерә. Тыйыуға ҡарамаҫтан, Тәһранда 1978 йылдың 8 сентябрендә күмәк протест акцияһы үтә. Протестанттар белдереүенсә, акцияны таратыуҙа техника ҡатнашҡан. Протестанттар мәғлүмәттәре буйынса, «Ҡара йома» ҡорбандары һаны мең кеше тәшкил иткән 84 ир-егет һәм 3 ҡатын-ҡыҙ һәләк булған.

Тәһрандағы ваҡиғалар нефть сәнәғәте хеҙмәткәрҙәренең дөйөм забастовкаһына башланғыс булып тора. Октябрь айында нефть сығарыусы предприятиеларҙың, нефть эшкәртеү заводтарының, нефть порттарының барыһы ла тиерлек туҡтатыла. Ошонан һуң йыл аҙағына ауыр сәнәғәт, машиналар эшләү, металлургия предприятиелары эшен туҡтата. 2 декабрҙә Тәһранда шаһты ҡыуыуҙы талап иткән 2 миллионлы демонстрация үтә.

Шаһтың ҡасыуы

1979 йылдың 16 ғинуарында Мөхәммәт Реза Пәхләүи һәм Шаһбану премьер-министр Шапур Бәхтиар талабы буйынса Ирандан ҡаса. Был ваҡиға күтәреүселәр араһында ҡыуаныс тыуҙырҙы. Тәһран халҡы биналарҙан барельефтарҙы, портреттарҙы һәм һуңғы иран династияһының башҡа символдарын алып ташлай.Премьер-министр Бәхтиар САВАК-ты тарата, сәйәси тотҡондарҙы азат итә, шулай уҡ армия властарына демонстранттарға ҡамасауламаҫҡа бойора һәм яҡын арала Иранда ирекле һайлауҙар үткәрергә вәғәҙә бирә. Күпмелер ваҡыттан һуң ул Хөмәйни менән бәйләнешкә сыға һәм яңы конституция төҙөүҙә ярҙам итер өсөн Иранға ҡайтыуын һорай.

Илдән сығыр алдынан шаһ Регенси советын булдырыу тураһында килешә.

Революцияның еңеүе

1979 йылдың 1 февралендә аятолла Хөмәйни 15 йыллыҡ һөргөндән һуң Иранға ҡайта. Баш ҡаланың Мехрабад аэропортында уны дәртле тәһрандар ҡаршы ала. Миллионлаған кеше урамға аятолла портреттары менән сыҡты, "Шаһ китте, имам килде!" тип ҡысҡырҙылар. Шул уҡ көндө Хөмәйни Бәхтиарҙең «милли берҙәмлек» хөкүмәтен булдырыу тураһындағы тәҡдимен кире ҡаға.

Ергә төшкәндән һуң Хөмәйни Тәһрандың көньяҡ биҫтәһендәге Бехеште-Захра зыяратына йүнәлә. Унда ул 20 минутлыҡ телмәр менән сығыш яһай, унда «Бәхтийәрҙең үҙен, хөкүмәтен, парламентын һәм бөтә кроналарын законһыҙ» тип атай һәм «был режимдың тешен һуғырға» вәғәҙә бирә.

4 февралдә ул премьер-министр итеп,Мехди Баҙарғанды тәғәйенләй. Хомейниҙың эйәрсендәре яғына хоҡуҡ һаҡлау көстәре яугирҙәре күсә. Ҡоро ер ғәскәрҙәре командующийы генерал Әбдол Али Бадрей дәүләт түңкәрелеше планын төҙөй һәм шаһ власын тергеҙеү өсөн хәрби диктатура булдыра, әммә уның өсөн ваҡыт юғала ла инде.

9 февралдә Мехрабад аэропортында «хөмәйниселәр» менән Бәхтийәргә тоғро шаһ гвардияһы араһында алыш була. Алыш бөтә ҡалаға тарала һәм урам характерын ала. Хомейни яҡлылар полиция пункттарын, хәрби частарҙы үҙ контроле аҫтына ала һәм халыҡҡа ҡорал тарата башлай. Граждандар һуғышы башланыу шарттарында Юғары хәрби совет (Генераль штаб), генерал Ғәббәс Ҡарабаги инициативаһы менән 11 февралдә үҙенең нейтралитет иғлан итә; шаһ гвардияһы командующийы генерал Али Нешат «революцияға теләктәшлек» белдерә. Генерал Бадрей ҡораллы ҡаршылыҡҡа маташа, әммә ул баҫтырыла, Бадрей үҙе үлтерелә.

Шапур Бәхтиар Францияға ҡаса, унда Хомейниға ҡаршы милли ҡаршылыҡ хәрәкәтенә нигеҙ һалған. 1991 йылда үлтерелә.

Әзербайжан факторы

Ислам революцияһы осоронда Тәбриз халҡының протестары, 1979 йыл.

Иран ислам революцияһында өс сәбәптән этник аҙсылыҡ айырыуса мөһим роль уйнай. Беренсенән, этник аҙсылыҡ Ирандың төрлө урындарында бер-береһе менән бәйләнеш селтәрҙәре булдыра, был уларҙы революцияның режимға ҡаршы эшмәкәрлегенә мобилизациялау өсөн сағыштырмаса еңел көскә әйләндерә. Икенсенән, этник аҙсылыҡ Пәһләүи режимына ризаһыҙлыҡ белдерә, был режим уларҙың этник мәҙәниәтен баҫтыра һәм иҡтисади өлкәлә фарсылар өҫтөнлөк иткән үҙәк өҫтөнлөктәрен бирә. Ниһайәт, күп кенә әзербайжан һәм курд ғаиләләрендә 1946 йылда губерна хөкүмәттәре ҡолатылғандан һуң режим тарафынан үлтерелгән йәки һөргөнгә ебәрелгән туғандары була.

Әзербайжандар Иранда Пәһләүи режимын ҡолатыу өсөн эшләгән иң әүҙем төркөмдәрҙең береһе була, ә Тәбриз революцион эшмәкәрлек үҙәктәренең береһе була. Ирандағы революцияны хуплаған әзербайжандарҙың күпселеге, Хомейниҙың ислам хөкүмәте версияһын яҡлаусыларҙан тыш, демократлаштырыу, тулы мәҙәни автономияға килтермәһә лә, кәм тигәндә этник аҙсылыҡтарҙың мәҙәниәтен һәм телен тыйыуҙы туҡтатыр, тип иҫәпләгән. Әзербайжандар араһында революцияны иртә хуплауға уларҙың ауылдарҙан Әзербайжан провинцияларының эре ҡалаларына һәм 1960-1970 йылдарҙа Тәһранға күпләп күсенеүе сәбәпсе була. Ул ваҡытта Ирандың ҡала үҙәктәренә мигранттарҙың иң ҙур проценты Әзербайжан провинцияларынан килә, унда тыуымдың юғары күрһәткестәре һәм яңы эш урындарының булмауы артыҡ эшсе көсөн булдыра. Был мигранттарҙың күбеһе Тәһран һәм Тәбризға йәнәш ятҡан службаларҙа ҡаты шарттарҙа йәшәй, унда улар ташлап киткән традицион ауылдарға бер ниндәй ҙә ярҙам һәм сикләүҙәр булмай. Өйөрөлөп тыуған балалар ата-әсә йорто йолаларынан тағы ла алыҫыраҡ булып киткән. Был шарттарҙа мигранттар революцион эшмәкәрлеккә мобилизациялана. Бынан тыш, илдең фарсы халыҡ йәшәгән үҙәгендә күп кенә әзербайжандар тәүге тапҡыр икенсе класлы граждандар булараҡ мөғәмәләгә һәм фарсыларҙың мыҫҡыллауҙарына дусар була, был уларҙың режимдан ситләшеүенә булышлыҡ итә. Пәхләүиҙең периферияға, бигерәк тә Әзербайжанға ҡарата иҡтисади дискриминация сәйәсәте, шулай уҡ этник аҙсылыҡ мәҙәниәтен баҫтырыу әзербайжандар араһында революцияны хуплауға булышлыҡ итә. Әммә әзербайжандар революцион активистарҙың байтаҡ өлөшөн тәшкил итһә лә, ә Тәбриз шаһиҙарға ҡаршы демонстрациялар үҙәге булһа ла, Пәхләүи режимы нигеҙендә әзербайжандарҙы осратырға була.

1977 йыл аҙағына шаһҡа ҡаршы эшмәкәрлеге тәүәккәллек һәм асыҡтан-асыҡ ҡаршылыҡлы була. Был эшмәкәрлектең үҙәге булып Тәбриз, бигерәк тә уның университеты тора. Был эшмәкәрлектең күп өлөшө иран революцион хәрәкәтенең бер өлөшө булһа ла, Әзербайжан провинцияларындағы айырыуса көсөргәнешлек уларҙың халҡының режимдан ситләшеүен күрһәтә. Бынан тыш, революцияла ҡатнашҡан күп кенә әзербайжандар туған телдә протест белдерә һәм коллектив этник хоҡуҡтарға өндәй. Мәҫәлән, 1977 йылдың 28 ноябрендә Тәбриз баҙарында демонстранттар Шахҡа ҡаршы лозунгылар менән плакаттар йөрөткәндәр әзербайжан телендә талаптарын ҡысҡырғандар. Тәбриз баҙарында йәшәүселәрҙең күбеһе демонстранттарға теләктәшлек белдергән. Бынан һуң, 1977 йылдың 3 декабрендә, бер төркөм уҡытыусылар һәм тәрбиәселәр Тәбриз ҡалаһында Юғары белем биреү бүлеге бинаһы алдында протест акцияһы ойоштора. Уларҙың талаптары араһында оппозиция яҙыусыларын төрмәнән азат итеү һәм уларҙың мәнфәғәттәрен һәм хоҡуҡтарын яҡлаусы профсоюздар булдырыу була.

Тәбризда Ислам революцияһы осоронда протест лидерҙары менән һөйләшеүҙәр, 1979 йыл.

Иранда әзербайжан халҡы иң күп булған Тәбриз Пәхләүи режимының ҡолауына килтергән революцион эшмәкәрлек үҙәге була. Әзербайжандар режимдың эшмәкәрлеге өҫтөнән көсһөҙләнгән власы менән файҙаланып, этник үҙаңды сағылдыра һәм милләтенә ҡарап талаптар сығара, әзербайжан телендә күп баҫмалар баҫылып сыға. Был осорҙа Тәбриз университеты хөкүмәткә ҡаршы иң агрессив эшмәкәрлек үҙәге була. 1977 йылдың декабренән башлап студенттар Пәхләүи режимына ҡаршы протест тулҡынын күтәрә. 5 декабрҙә студенттар университетҡа инеү урынына йыйылып, әзербайжан телендә: «Беҙ демократия талап итәбеҙ!» һәм «Азатлыҡ талап итәбеҙ!» тип ҡысҡыра. Студенттар үҙҙәренең иң мөһим демонстрацияларының береһен ойоштороу өсөн 12 декабрҙе (Иран календарының 21 азары) һайлай. Был дата әзербайжандар өсөн бик мөһим, сөнки ул 1945-1946 йылдарҙа Иранда Әзербайжан өлкә хөкүмәтенең барлыҡҡа килеү көнөн дә, ҡолатылған көнөн дә хәтерләтә. Күпселек лозунгылары ирандарҙың дөйөм маҡсаттарын яҡлауға ҡарамаҫтан, датаны һайлау уларҙың әзербайжан үҙаңын һәм элгәрҙәренең көрәшенә ҙур әһәмиәт биреүен күрһәтә. Этник сәйәси эшмәкәрлектең ниндәй ҙә булһа билдәләренә һиҙгер булған Пәхләүи режимы «Эттелаат» гәзитендә демонстрация 19 декабрҙә үтә, тип яҙа.

Иран Әзербайжанында хөкүмәткә ҡаршы демонстрациялар Тәбриз менән генә сикләнмәй. 1978 йылдың февралендә студенттар Резай университетында (Урмия) демонстрациялар үткәрә. 1978-1979 йылдарҙа Иран автобустарында йыш ҡына әзербайжан ашуғтары барлыҡҡа килә, улар үҙҙәренең шиғырҙары менән революцияны пропагандиялай. Тәбриздә шаһ режимына ҡаршы эшмәкәрлек 1978 йылдың 18 февралендә яңы этапҡа аяҡ баҫа. 9 ғинуарҙа Ҡомда 162-гә яҡын демонстрантты үлтереүгә яуап итеп, аятолла Шәриғәтмәдарзи иран халҡын ҡорбандар өсөн матәмдең алғы көнөнә һөжүм итергә саҡыра. Бөтә ил буйынса демонстрациялар үтә, әммә Тәбриздағы протест акцияһы иң көслө була һәм көс ҡулланыу менән оҙатыла. Тәбриз ваҡиғаларынан һуң Иран буйлап бер нисә сыуалыштар көсәйә, был Пәхләүи режимы менән ҡапма-ҡаршылыҡ кимәлен күтәрә.

Аятолла Мөхәммәт Казем шәриатмадари аятоллалар Мусави-Тәбризи һәм Хөмәйни менән, 1962 йыл 6 апрель

Табриз ваҡиғалары ваҡытында урындағы полиция демонстранттарҙы атыуҙан баш тарта, шуға күрә шаһ ҡораллы көстәрҙе Әзербайжан провинцияларынан ситтән демонстрацияларҙы баҫтырыу өсөн күсерә. Фараз ителеүенсә, улар күбеһенсә әзербайжандар. Сыуалыштарҙан һуң, демонстранттарға ут асыу тураһында бойороҡ биреүҙән баш тартҡан урындағы полиция хеҙмәткәрҙәре Әзербайжандан күсерелә. САВАК-тың урындағы именлек көстәре таҙартыла, сөнки уның ҡайһы бер ағзалары Табризда демонстранттарға ҡаршы сығыш яһарға теләмәй. Тиҙҙән демонстрация ихтилалға әйләнә, ҡала заводтарҙың, баҙарҙарҙың һәм мәктәптәрҙең забастовкалары арҡаһында фалиж һуға. Протестанттарҙың береһен үлтереүгә асыуланған демонстранттар ҡала буйлап мөлкәткә һөжүм итә. Тәбриздә булған ваҡиғаларҙа әзербайжан халҡының төрлө ҡатлам вәкилдәре ҡатнаша, унда беренсе тапҡыр «Шаһҡа үлем!» тигән саҡырыуҙар ишетелә. Демонстрация лозунгылары ул ваҡытта әзербайжандар араһында таралған төрлө маҡсаттарҙы һәм үҙ-аң формаларын сағылдыра. Бер яҡтан, кешеләр дини етәкселектең демонстрацияға саҡырыуына яуап бирә, уларҙың күп кенә лозунгылары ислам яҡлы була. Әммә демократлаштырыуҙы талап иткән башҡа бик күп лозунгтар ҙа айырыуса әүҙем роль уйнай, хатта Мөжәһит Халг кеүек һул ойошмалар ҙа әүҙем роль уйнай. Лозунгыларҙың күпселеге әзербайжан телендә яңғырай, улар мәҙәни сағылыш маҡсатын һәм әзербайжан теленең халыҡ өсөн үҙәк ролен күрһәтә. Режим Тәбриздағы ихтилалға күпләп репрессиялар һәм ҡулға алыуҙар менән яуап бирә. Бәрелештәрҙе туҡтатыу өсөн именлек көстәренә ике тулы көн талап ителә, йөҙҙәрсә кеше һәләк була йәки яралана. Демонстрациялар факторы итеп шаһ этник сепаратизмды ғәйепләгән. «Ҡайһы бер географик райондарҙа шовинизмдан башҡа альтернатива юҡ», — тип өҫтәне ул. Иран — шундай төбәктәрҙең береһе; юғиһә һеҙ юҡҡа сығыр инегеҙ һәм исемегеҙ инде Иран түгел, ә Иранистан булыр ине». Табриздағы демонстрация Иран буйлап «Тәбриз ҡырылыуы» иҫтәлегенә ошондай уҡ ваҡиғаларҙың ҡырҡ көнлөк циклына башланғыс бирә. Тәбриздәге ихтилалдан һуң бөтә Иранда шаһҡа ҡаршы әүҙемлек башлана. Был Пәхләүи режимы контролен юҡҡа сығарған катализаторҙарҙың береһе була. ТәһрандаӘзербайжан баҙары Ҡом баҙарында үлтереүгә протест белдереү өсөн забастовка ойоштороуҙа мөһим роль уйнай.Әзербайжандар, Тегерандың ул ваҡыттағы юғары дәрәжәле дин әһеле аятолла Хонсариҙың күрһәтмәләренә иғтибар итмәйенсә, забастовканы яҡлап ғариза бирә. Әммә төп этник әзербайжан аятолла Шәриатмәдар протест белдерергә саҡырған .

1978 йылдың 13 апрелендә Тәбриз ҡалаһындағы төп муниципаль баҙар Тәбриз университеты студенттары демонстрацияһына теләктәшлек белдереп ябыла, унда студент үлтерелгән була. 8 майҙа университетта сираттағы демонстрация үтә, уның барышында хәүефһеҙлек көстәре менән бәрелештәрҙә тағы бер студент һәләк була, 22-һе ауыр яралана. Университеттың күпселек уҡытыусылары һәм хеҙмәткәрҙәре студенттарҙың протестары яҡлы була. Күп кенә әзербайжандар матәм ваҡытында асыуланған. 1978 йылдың 10 майында хөкүмәт көстәре дин әһелдәре йорттарына һыйыныу хоҡуғын боҙа. Улар бер төркөм протестанттарҙы эҙәрлекләй һәм Ҡомдағы аятолла Шәриатмадары өйөндә ике теология студентын атып үлтерә. 1Революцияның иң ҙур демонстрацияларының береһе 10 декабрҙә Табризда үтә; демонстрацияла 700 мең кеше ҡатнаша. Шул уҡ көндө Әрдәбилдә һәм Зәнжанда ҙур демонстрациялар үтә. 18 декабрҙә Тәбризда 15 000 протестант демонстрацияһына Табриз гарнизоны һалдаттары ҡушыла, уларҙың эше демонстрацияларҙы баҫтырыу була. Һуңынан демонстрацияларға өҫтәмә һалдаттар ҡушыла. 1979 йылдың 8 ғинуарында Тәбриздә көслө демонстрациялар башлана, демонстранттар күп кенә йәмәғәт биналарын яндыра.

22 майҙа Урмияла студенттар демонстрацияһы ҡала урамдарына тарала. 24 августа Тәбриз ҡалаһында, Тәһранда һәм Решта протест акциялары менән бер үк ваҡытта, күмәк демонстрация үтә. 1 октябрҙә бөтә Иранда, шул иҫәптән Урмияла, Зәнжанда һәм Хәмәданда, әзербайжан халҡы күп булған ҡалаларҙа күмәк митингылар үтә. 21 октябрҙә Тәбриз һәм Әрдәбилдә сәйәси тотҡондарҙы азат итеүҙе талап иткән демонстрациялар үтә. Революцияның иң ҙур демонстрацияларының береһе 10 декабрҙә Тәбриз ҡалаһында үтә, унда 700 000 кеше ҡатнаша. Шулай уҡ ҙур ҡалаһы һәм шул уҡ көндө Зенджан Ардебил демонстрация үтә. 18 декабрҙә Табризда 15 000 протестант ҡатнашҡан демонстрацияға Табриз гарнизоны һалдаттары ҡушыла, уларҙың эше демонстрацияларҙы баҫтырыу була.Һуңынан демонстрацияларға өҫтәмә һалдаттар ҡушыла. 1979 йылдың 8 ғинуарында Тәбриздә көслө демонстрациялар башлана, демонстранттар күп кенә йәмәғәт биналарын яндыра. Шаһ Мөхәммәт Риза Пәхләүи 16 ғинуарҙа илде ташлап сығып китә.

Һулдан уңға: аятолла Хөсәйен Мусави-Тәбризи, Абулгасим Хойи, Али Хаменей, Садек Халхали һәм Ислам Республикаһының беренсе премьер-министры Мехди Баҙарған

Икенсе көндө әзербайжан активистары шунда уҡ шул осорҙағы әзербайжан телендәге тәүге «Ulduz» гәзитен сығара башлай (гәзиттә фарсы телендә мәҡәләләр ҙә була). Авторҙар «Ulduz»ды этник хоҡуҡтар бирергә, атап әйткәндә, дөйөм иран маҡсаттары менән бер рәттән әзербайжан телен ҡулланыу хоҡуғын бирергә саҡырған. «Ulduz»дың тиҙ баҫылып сығыуы этник талаптарҙың быға тиклем дә булғанын һәм күп кенә әзербайжандарҙың революция уларға мәҙәни азатлыҡ бирәсәгенә ышанғанын иҫбатлай. Әзербайжандарҙың аятолла Хөмейни ҡайтҡандан һәм Ислам Республикаһын рәсми рәүештә урынлаштырғандан һуң тәүге осорҙағы ғәмәлдәре һәм әйтемдәре уларҙың шәхестәренең төрлөлөгөн асыҡлай. Ислам Республикаһының әзербайжан лидерҙары төп иран һәм ислам үҙаңына буйһонған, шул уҡ ваҡытта Ирандағы либераль демократия хәрәкәте лидерҙары һәм һул хәрәкәттәр иран үҙаңын да, класс үҙаңын да белдергән, шул уҡ ваҡытта күптәр әзербайжан үҙаңын да тотҡан. Әзербайжан автономияһы хәрәкәттәрендә ҡатнашҡандарҙың ғәҙәттә әзербайжан һәм иран идентификаторҙары була, һәм Иранда демократлаштырыу автономия тәьмин итер тип иҫәпләгәндәр. Әзербайжан автономияһына килтерәсәгенә ышанып, бөтә Иранда улар демократия өсөн көрәшәләр. Ислам революцияһының бөтә этник төркөмдәр араһында тигеҙлек тураһындағы лозунгылары һәм уның ислам универсализмына баҫым яһауы этник аҙсылыҡтың күп кенә ағзаларын яңы режим аҫтында фарсылар менән тиң хоҡуҡлы булырына ышандыра. Шаһ режимы фарсы сәйәсәте һәм төрлө этник аҙсылыҡтарҙы ҡаты баҫтырыу менән бәйле була; яңы режим Пәхләүи сәйәсәтен нәфрәт итә, шул тиклем күп этник аҙсылыҡ ағзалары уның сәйәсәтте юҡҡа сығарыуына ышанырға мәжбүр була. Ислам Республикаһының тәүге авангарды байтаҡ әзербайжандарҙан тора, улар тәү сиратта ислам һәм иран идентификаторҙарын уртаҡлаша. Был төркөмгә аятолла Мусави-Тәбризи, Хоя, Хаменей һәм Халхали, шулай уҡ Хөмәйни тәғәйенләгән Ислам Республикаһының беренсе премьер-министры Мехди Баҙарған инә. Был төркөмдөң булыуы һәм уларҙың революциялағы өҫтөнлөклө роле әзербайжан халҡының байтаҡ өлөшө башлыса ислам һәм иран үҙаңына буйһоноуын күрһәтә. Әммә был төркөмдөң күп кенә ағзалары әзербайжан үҙаңын формалаштырыуҙа мөһим роль уйнай. Әзербайжан рухи элита вәкилдәре, мәҫәлән, Мусави-Ардебели һәм Халхали әзербайжан телен асыҡтан-асыҡ һәм Тәбриз матбуғатына биргән интервьюларында ҡулланған. Был осорҙа Иранда булған күп кенә әзербайжандар фекеренсә, был фарсы булмаған телдәрҙе йәмәғәт урындарында ҡулланыуға яраҡлы булған мөһим фактор булған, һәм уларға үҙ телен ҡулланыуҙа ғорурлыҡ һәм легитимлыҡ тойғоһо уятҡан; был Пәхләүи осорондағы мөнәсәбәттәрҙән ҡырҡа айырмалы була. Бынан тыш, әзербайжан сығышлы ҡайһы бер дин әһелдәре Иранда әзербайжан халҡына ҡарата йыш ҡулланылған хурлыҡлы мыҫҡыллауҙарҙы асыҡтан-асыҡ ғәйепләй. Революция власҡа икенсе дәрәжәләге күп кенә провинциаль дин әһелдәрен алып килә. Өҫтәүенә, яңы режим вәкилдәре әзербайжан массалары менән аралашырға теләй, уларҙың күбеһе фарсы телен белмәй. Шуға ҡарамаҫтан, уларҙың әзербайжан телендә асыҡтан-асыҡ һөйләшергә ҡарар итеүе ҙур әһәмиәткә эйә була..

Әзербайжан провинцияларында тәүге революцион осорҙа проблемалар килеп тыуғанда, әзербайжан дин әһелдәре, тыуған урыны һәм әзербайжан телендә һөйләшеү һәләте булғанлыҡтан, ғәҙәттә, режим вәкиле булырға йәки режим исеменән халыҡҡа мөрәжәғәт итергә ебәрелә. Премьер-министр Баҙарған әзербайжан сығышлы була, әммә фарсы телендә һөйләшеүсе булараҡ күтәрелә һәм карьераһының күп өлөшөн ирандарҙың дөйөм мәсьәләләре өҫтөндә эшләй. Әммә Баҙарған 1979 йылдың 25 мартында Табризда үткән митингта Иранда этник аҙсылыҡтарҙың мәҙәни хоҡуҡтарын хуплауын белдерә һәм фарсы телендәге мөрәжәғәтнамәһе өсөн ғәфү үтенә: «Төрки телдә һөйләшеү урынлыраҡ булыр ине». Баҙарған провинцияларға, шул иҫәптән урындағы үҙидараға һәм мәктәптәрҙе контролдә тотоуға сикләнгән автономия формаһын биреүгә ҡаршы булмай. Ислам Республикаһына бирелгән урындағы хоҡуҡтар Пәхләүи режимы биргән хоҡуҡтарҙан күпкә ситкә китә, тине ул..

Элекке кеүек, этник төркөмдәр ағзалары ла этник төркөмдәргә ҡараған аятоллаларҙың фекерен кәүҙәләндерергә һәм ҡабул итергә ынтылған. Революцион осорҙа күп кенә традицион һәм донъяуи әзербайжандар аятолла Казем Шәриатмәдаренә ҙур ихтирам менән ҡараған. Аятолла Шәриғәтмәдархи яңы режимға инмәгән һәм Ислам Республикаһында сәйәси позиция тоторға ынтылмаған. Дин әһелдәре профессиональ сәйәсмән булырға тейеш түгел, ә уларға кәңәштәр һәм ярҙам бирергә тейеш, тип иҫәпләгән. Дин әһелдәренең сәйәсәттә кәрәкле роле һәм режимды үҙәкләштереү дәрәжәһе тураһындағы бәхәс аятолла Шәриғәтмәдар менән аятолла Хөмейниҙе айырып торған төп мәсьәлә булып тора. Шәриғәтмәдариҙың Иранда режимды үҙәкләштереүгә ҡаршы булыуына, ғүмеренең күп өлөшөн әзербайжан провинцияһында үткәргән әзербайжан сығышы йоғонто яһағаны аңлашыла.

Дәүләт реконструкцияһы

Аятолла Хөмәйни Мехрабад аэропортында баҫҡыстан төшә, 1979 йылдың 1 февралендә иртән

Илдә референдум үткәрелә, һөҙөмтәлә 1979 йылдың 1 апрелендә Иран Ислам Республикаһы иғлан ителә. Шул уҡ йылдың декабрендә илдең яңы конституцияһы ҡабул ителә, унда илдәге иң юғары власть имам Хөмәйни (үлгәндән һуң уның вариҫына) дин әһелдәренә ҡарай, ә гражданлыҡ сәйәси власын президент, Мәжлес һәм премьер-министр тормошҡа ашыра.

Эҙемтәләре

Эске сәйәси эҙемтәләре

Дәүләт, кооператив һәм шәхси милек — яңы республика иҡтисадының өс тармағы. Көнбайыш державаларының ҡыҫылышы һәм йоғонтоһо бөтөрөлә. Ил капитализмды һәм коммунизмды тамырынан кире ҡаға һәм уларға үҙ, «ислам» үҫеш ысулы менән ҡаршы тора. Был нимәне аңлата икәне бөтөнләй аңлашылмай тиерлек. Шаһ һайлаған юл буйлап илдең үҫеше туҡтап ҡалғаны ғына билдәле. Иҡтисадта дәүләт секторы шаһтың тырышлығы менән барлыҡҡа килгән иң ҡеүәтле баҙар булғанлыҡтан, капиталистик ирекле баҙар йәшәүен дауам итә. Әммә Ирандың ҡырҡа киҫкенләшкән ҡапма-ҡаршылыҡ шарттарында тәүҙә бөтә донъя, һуңынан башлыса Көнбайыш илдәре (тәү сиратта АҠШ) капиталистик бәйләнештәрҙең артабан да үҫеше тураһында һаҡлыҡ һәм резервациялар менән һөйләргә кәрәк. Әгәр ҙә улар йәшәүен дауам итһә һәм әүҙем үҫешһә, нәҡ шул өлкәләрҙә генә ил өсөн мөһим булған — Иран нефтен һатыуҙа һәм һуғыш өсөн кәрәкле ҡорал һатып алыуҙа..

Тышҡы сәйәсәт эҙемтәләре

Революция шиғый халҡы байтаҡ булған күрше илдәрҙе борсой, сөнки уларҙың властары ислам революцияһын экспортлауҙан һәр саҡ нигеҙһеҙ ҡурҡмай. 1979 йылдың декабрендә Сәғүд Ғәрәбстаны шиғыйҙары Ашурала демонстрациялар үткәрә.. Тәһран ҡайһы берҙә революцияны экспортлау яҡлы була. Мәҫәлән, Иранда «Бахрейнды азат итеү өсөн Ислам фронты» ойошторола, ул шул уҡ 1979 йылда тыуған илендә демонстрациялар үткәрә. 1979 йылда Хөмәйниҙең вәкиле Хади әл-Мударриси һәм аятолла Садек Рухани ике айға Бахрейнға ебәрелә. Икеһе лә илдән ҡыуыла. Шуға ҡарамаҫтан, рәсми Тәһрандың ислам революцияларын экспортлауға булышлыҡ итеүе бик һаҡ һәм тотҡарлыҡлы була. Мәҫәлән, 1981 йылдың декабрендә Бахрейнда Ислам азат итеү фронты етәкселегендә ҡораллы түңкәрелеш яһарға маташыу илдең Иранға инеүен талап иткәс, властар тарафынан ҡулға алынған 73 диверсант араһында бер генә Иран гражданы ла булмай. Тәһран был ваҡиғаларға бер ниндәй ҙә ҡыҫылышын ҡәтғи инҡар итә. Әммә 1981 йылда Бахрейн Иран менән мөнәсәбәттәрҙе өҙә. 1990-сы йылдарҙа Бахрейнда бер нисә тапҡыр шиғыйҙар сыуалыштары башлана, уны әҙерләүҙә урындағы властар Иранды әҙерлектә ғәйепләй. Күвейттә Хөмәйниҙең кейәүе Ғәббәс әл-Мухри Тәһран вәкиле була һәм 1979 йылда ғәрәп революцион бригадаларын ойоштора, шунан һуң шул уҡ йылда Күвейт гражданлығынан мәхрүм ителә һәм илдән ҡыуыла.

Ислам мәҙәни революцияһы

Ислам режимын булдырыу һәм уның йәшәүен тәьмин итеү бурысы шиғый теологтарын халыҡтың аңын үҙ ихтыярына буйһондороу кәрәклеге алдына ҡуя. Монархияны ҡолатыу өсөн айҙар буйы барған көрәш халыҡ массаларының сәйәси күтәрелеш шарттарында шиғый лидерҙары ҡулында буйһоноу ҡоралына әүерелеүен күрһәтә. Монархия ҡолатылғандан һуң, ислам режимы формалаша башлағас һәм державалар өсөн еңел тормош алып бармаған көндәлек тормош башланғас, күмәк кеше аңын дин әһелдәренең ихтыярына буйһондороу бурысы яңыса барлыҡҡа килә: ул буйһоноуҙың даими үрсеүен тәьмин итеү өсөн кәрәк булып сыға. Был мәсьәләне хәл итеү сараһы булып шиғый дин белгестәре мәҙәни революция аша йәмғиәттең бөтә кимәлдәрендә лә рухи тормошоноң һәм тормошоноң бөтә өлкәләрен исламлаштырыуҙы һайлай. Ислам урта быуаттары атрибуттары менән тулы ислам «күмәк мәҙәниәтенә» фронт һөжүме планлаштырыла.

Заданиеның масштабы шул тиклем ҙур була: уны хәл итеү өсөн яңы ислам институттары булдырыу, йәмәғәт ойошмалары һәм дәүләт органдары системаһын булдырыу талап ителә.

Илдә үҙҙәренең хакимлығын ҡабул итмәгән көстәр барлығын аңлап, шиғый дин белгестәре «мәҙәни революция» программаһына инәләр. Уны яңынан тергеҙеү өсөн юҡҡа сығарылырға тейеш тип иҫәпләгән иң мөһим объект булып юғары белем биреү системаһы тора, сөнки ул ислам режимына ҡаршы сыҡҡан студенттарҙың һәм профессор-уҡытыусылар составының күпселегенән торған көстәр үҙәге була. «Ислам мәҙәни революцияһының» башланыуы 1980 йылдың 5 июне тип иҫәпләнеүе осраҡлы түгел, сөнки Хөмәйни рәсми рәүештә уны 12 июндән үткәреү тураһында күрһәтмә бирһә лә, илдең бөтә юғары уҡыу йорттары билдәһеҙ ваҡытҡа ябыла; шул уҡ көндө «мәҙәни революция» штабын булдырыу тураһында иғлан итә, уның составына ПИР-ҙың теоретигы Ходжат оль-эслам Бахонар, юғары белем министры Хәсән Хәбиби, элекке мәҙәниәт министры Али Шәриәтмәдари, журналист Шамс Әхмәд инә. Уның составына Шулай уҡ ИрГК менән бәйле кешеләр — К. Соруш һәм Р. Амлаши ингән.

«Мәҙәни революцияны» тормошҡа ашырыу өсөн шиғый элитаһы традицион ислам учреждениеларын ғына түгел, мәсеттәрҙе, мәҙрәсәләрҙе, шиғый хаж үҙәктәрен генә түгел, шулай уҡ яңы булдырылған «революцион» органдарҙы ла файҙаланған. Мәҙәни революция штабында ИрГК-ның хәрби көстәре (1980 йылдың уртаһында 200 000 самаһы) була, улар мәҙәни революция күҙаллаған саралар арҡаһында килеп сығыуы мөмкин булған сыуалыштарҙы баҫтырыу өсөн кәрәкле ваҡытта әҙер булалар. Штабҡа был осорҙа ойошторолған «Ижади жиһад» ярҙам итә, ул бер үк ваҡытта бөтә ил буйынса хәрби, пропаганда һәм иҡтисади функциялар башҡара. «Революцион» органдарға күп һанлы «революцион комитеттар», «революцион трибуналдар» һәм «мәҙәни революцияны» тормошҡа ашырыусы «координация комитеттары» инә.

Мәҙәни революция «илде көнбайыш һәм атеистик йоғонтонан таҙартыу хаҡына» дәүләт аппаратын ентекле тетрәндереүҙе күҙҙә тотто. ХХомейнистар «Алла дошмандарын» туҡтатырға саҡырған, шуның менән улар буржуаз либералдарҙы һәм һул көстәрҙе күҙ уңында тотҡан.

Улар профессор-уҡытыусылар составын һәм университет студенттарын, шулай уҡ Көнбайышта белем алған интеллигенцияны айырыуса нәфрәт менән ҡараған. Хомейниҙың сығышы, ул университеттарҙы һул экстремистарҙы һәм коммунистарҙы сығарған «аҙғынлыҡ үҙәктәре» тип атай, шулай уҡ империалистарға хеҙмәттә бер төркөм кеше була, уның «ысын ислам уҡыу үҙәктәрен» ойошторорға саҡырыуы — быларҙың барыһын да Бехешти, Бахонар һәм Раджай ғәмәлдә «мәҙәни революция» башланыу сигналы итеп ҡабул итә. Йөҙҙәрсә кеше юғары уҡыу йорттарынан ҡыуылған. Тәһран университетынан ғына 389 профессор, уҡытыусылар һәм хеҙмәткәрҙәр штаттан бушатыла; уларҙың барыһына ла шаһ режимы һәм САВАК менән хеҙмәттәшлек итеүҙә стандарт ғәйепләү йөкмәтелгән. 1980 йылдың июнендә юғары уҡыу йорттарынан бөтәһе 20 000 студент һәм 2000 уҡытыусы сығарыла 1980 йылдың 20 июнендә бер яҡтан муллалар һәм пасдар һәм икенсе яҡтан юғары уҡыу йорттарын ябырға теләмәгән студенттар һәм уҡытыусылар араһында урам бәрелештәре башлана. Бәрелештәрҙә йөҙҙәрсә студент ҡулға алына, яралана һәм һәләк була.

1980 йылдың 9 июнендә Тәһран университетында сығыш яһап, президент Банисадр юғары уҡыу йорттарының һәм «әхлаҡи йоғонтоно аяуһыҙ көс ҡулланыуға алмаштырырға тырышҡан» көстәрҙең ябылыуын ғәйепләй, «көсөргәнешлек һәм террор» мөхите тыуҙыра. Уның фекеренсә, юғары уҡыу йорттарының оҙаҡҡа ябылыуы Иранға белгестәр килтерергә тура килеүенә килтереүе ихтимал.

Мәҙәни революция киң мәғлүмәт сараларына тарала: матбуғат, радио, телевидение һәм кино. Хөмәйни, шаһ заманында исламға иң ҙур зыян килтергән киң мәғлүмәт сараларының йөкмәткеһен үҙгәртеүҙе талап итә. Көнбайышҡа табыныусыларға ҡаршы көрәш алып барырға бойора һәм уларҙы «йөҙ процент мосолмандарға» алмаштыра. «Эттелеаат» һәм «Кейхан» гәзиттәренең бөтә хеҙмәткәрҙәре лә тиерлек эштән бушатыла. Радио һәм телевидение хеҙмәткәрҙәре өсөн ул ислам идара итеү рәүешен пропагандалаусы йәштәр программаһын, «супердержаваларҙың» «империалистик» сәйәсәте тураһында әңгәмәләр, мосолман берҙәмлеген нығытыу һәм көнүҙәк мәсьәләләрҙе хәл итеүҙең ғәмәли ысулын эшләү өсөн сәйәсәт, иҡтисад һәм мәҙәниәт өлкәһендә бәхәстәр үткәрә.

Тыйылған: сит ил фильмдарын күрһәтеү, видеотаҫмаларҙы һаҡлау һәм һатыу, күңел асыу программалары менән сит ил фильмдары. Киң мәғлүмәт сараларын контролдә тотоу өсөн аятолла Ғилани етәкләгән Әҙәпһеҙлеккә ҡаршы көрәш бюроһы ойошторола, ул бөтә Иран интеллигенцияһы тарафынан мыҫҡылланған шәриғәт ҡағиҙәләре буйынса телевизион тапшырыуҙары менән билдәлелек ала. ПГилани ойошторған «Хезболла» сыуалышсыларының рейды һөҙөмтәһендә телеяҙмалар һатҡан һигеҙ эре магазин мөрөжәғәт ителә, бик күп фильмдар һәм видеотаҫмалар юҡ ителә. Тик дини яҙмаларҙы ғына һатырға рөхсәт ителгән.

Мәҙәни революция башланғыс һәм урта мәктәптәргә лә ҡағыла. Улар ябыҡ булмай, әммә ислам тәғлимәттәре (башлыса уның шиғыйҙар вариантында), Ҡөрьән һәм шәриғәт тәғлимәте, ә урта мәктәптә — фиҡһ (мосолман хоҡуҡ теорияһы) төп предметтар булып тора. Башланғыс һәм урта мәктәптәрҙә хәрби эштәргә ҙур иғтибар бүленә башлай. Гуманитар фәндәр буйынса барлыҡ мәктәп дәреслектәре яңынан баҫыла башланы. Дәреслектәрҙәге бөтә Европа тарихы мосолман төбәге илдәре, тәү сиратта Иран тарихы менән алмаштырылған, шул иҫәптән хәҙерге заманда ла. Иран тарихы буйынса дәреслектә милли-азатлыҡ хәрәкәтенә арналған бүлектә дин әһелдәре хәҙерге заманда британ «империализмы» һәм рус батшалығы һәм хәҙерге заманда америка «империализмы» менән көрәштә был хәрәкәттең төп көсө булараҡ телгә алына.

Хомейни культы гуманитар фәндәр буйынса дәреслектәрҙә өҫтөнлөк итә башлай. 6-сы класҡа әҙәбиәт дәреслегенең беренсе биттәре революцион темаларға һәм йырҙарға, хомейни шәхесен данлау менән бирелә: «О Хомейни! Һин — Алла яҡтылығының сағылышы!» Бер йырҙа Хомейни золомға дусар булған халыҡтарҙы ҡотҡарыусы, икенсеһендә хыянатсы шаһ менән Американы көткән язалар тураһында һөйләнелә. Урта быуаттарҙың классик иран шиғриәте бөтөнләй онотолған, хәҙерге иран шағирҙарының һәм прозаиктарының исемдәре иғтибарҙан ситтә ҡалған. Исламға тиклемге Иран тураһында яҙған бөйөк шағир Фирҙәүсиҙың исеме хатта әйтеү ҙә тыйылған. Шаһ ваҡытында уның исеме менән аталған Мәшхәд университеты исеме үҙгәртеләр.

Мәҙәни революция ҡатын-ҡыҙҙарға айырыуса ҙур йоғонто яһай. 1980 йылдың майынан Мәжлес, ПИР, ИрГК һәм башҡа ойошмалар шәриғәттең барлыҡ тәүшарттарын ҡатын-ҡыҙҙарҙың мотлаҡ үтәүенә контролде көсәйтә: мотлаҡ япма йәки яулыҡ-хиджаб кейеү, һөнәрҙәрҙе сикләү, айырым белем биреү, ҡатын-ҡыҙ инициативаһы буйынса айырылышыуҙы тыйыу, ҡабаттан полигамия индереү һәм ваҡытлыса никах «шиге». Шәриғәт буйынса урлашыу, спиртлы эсемлектәр эсеү һәм хыянат, шпионаж, зина ҡылыу һәм наркомания өсөн үлем язаһы ҡатын-ҡыҙҙарға оҙайтылды. 1980 йылдың майында 58 йәшлек Фаррохру Парса Эвен төрмәһендә шаһ ваҡытында мәғариф министры булғаны өсөн атып үлтерелә.

ИрГК һәм Хезболла ағзалары ҡатын-ҡыҙҙарҙың шәриғәт ҡағиҙәләрен үтәүенә айырыуса ҡәтғи контроллек итә. Йыш ҡына япмаһыҙ ҙа, хиджабһыҙ ҙа сығырға ҡыйыулыҡ күрһәткән ҡатын-ҡыҙҙар таш менән үлтерә. Аятолла Монтазериҙың шәхси күрһәтмәләре буйынса пасдараларға режимға ҡаршы көрәштә ғәйепләнгән ҡатын-ҡыҙҙар менән бергә йәшәргә рөхсәт ителә, сөнки мосолман ҡанундары буйынса улар хәрби әсирҙәр тип һанала һәм «тоғро» мосолмандарҙың йыртҡысы тип һанала.

Мәҙәни революция осоронда ҡатын-ҡыҙҙар урынлаштырылған хәл, Был үҙе үк Конституцияла нығытылғанға ҡарата тәрән ҡапма-ҡаршылыҡлы була: дәүләт ислам положениеларын хөрмәт итеп, бөтә өлкәләрҙә лә ҡатын-ҡыҙҙарҙың хоҡуҡтарын гарантияларға бурыслы булыуын билдәләп, Конституция, тәү сиратта, ҡатын-ҡыҙҙың шәхесен үҫтереү һәм уның матди һәм әхлаҡи хоҡуҡтарын тергеҙеү өсөн уңайлы шарттар булдырыуҙы дәүләткә йөкмәтә.

Мәҙәни революция осоронда аятолла Хәлғәли айырыуса ашҡынып тора. Наркомания, зина ҡылыу, шпионаж, хыянат менән көрәш һылтауы менән йөҙҙәрсә ғәйепһеҙ кешене судһыҙ-ниһеҙ төрмәгә хөкөм итә, язалай һәм үлем язаһына тарттыра. Халхалиҙың Тәһран ипподромында «шпионаж һәм фәхишәлек ояһы» тип атаған талабы буйынса ойошторолған рейдтарҙың береһендә 3000 кеше ҡулға алына; уның күрһәтмәһе буйынса ипподром «ирандарҙы ҡайтанан тәрбиәләү үҙәгенә» әйләндерелә. Язалауҙарҙа һәм язалауҙарҙа ҡатнаша, дошмандарҙы язалау өсөн «бөтә саралар ҙа яҡшы» тип иҫәпләй. Ирандың исламға тиклемге бөтә цивилизацияһы «юҡ» тип иғлан ителгәнгә күрә, Халхали VIII быуатҡа тиклем булдырылған матди мәҙәниәт ҡомартҡыларын юҡ итә. Халхалиҙың язалау функцияларын ышанып тапшыра, был кеше оҙаҡ ваҡыт психиатрия дауаханаһында дауаланыуын онота.

Мәҙәни революция мәсеттәрҙең эре сәйәси һәм пропаганда үҙәктәре булараҡ ролен арттыра. Йома көнө мотлаҡ йәмғеһе намаҙ мәсеттәрҙе хомейниҙың рецептары, эске хәле һәм башҡа мосолман илдәрендә булған ваҡиғалар тураһында халыҡҡа хәбәр иткән йома намаҙҙары һәм муллалар приматтары менән даими осрашыу урыны булдырҙы. Муллалар мәхәллә кешеләренә көндәлек һәм дини мәсьәләләр буйынса кәңәштәр бирәләр, дини һалымды ваҡытында түләйҙәр, шәриғәттең күрһәтмәләрен үтәйҙәр һәм бергә доға ҡылыуҙа ҡатнашалар. Тәһранда Имам-Жом итеп ПИР етәкселеге ағзаһы Ходжат оль-эслам Бахонар тәғәйенләнә, ә Ҡомда Хомейниҙың туғаны һәм шәхси вәкиле аятолла Монтазери тәғәйенләнә. Был 1980 йылдың 23 майына тиклем аятолла Али Араки имам-Жом булған Ҡом общинаһының теләгенә ҡаршы килә. Алмашҡа, малярияға һәм ҡартлыҡҡа һылтанып, Аракиҙың үҙ теләген үтәү сифатында тәҡдим ителә.

Мәсеттәрҙең административ әһәмиәте тағы ла арта: мәсет муллалары АҠШ, Израиль, эске оппозицияны маҡсат итеп ҡуйған демонстрацияларҙы координациялай; демонстрациялар стихиялы булмай, сөнки шиғый лидерҙары күрһәтергә теләй, әммә ярайһы уҡ ойошторолған була. Демонстранттар муллалар артынан лозунгтар йырлай. Хөмәйни, мәсет менән белемле йәштәр (йәғни студенттар) араһында бер ниндәй ҙә ҡапма-ҡаршылыҡтар булмауын күрһәтеп, халыҡты, тәү сиратта йәштәрҙе, мәсеттәрҙе терәк һәм «революция сығанағы» итеп һаҡларға саҡырҙы.

1980 йылдың июнь аҙағында властар бер нисә гәзитте, журналдарҙы, театрҙарҙы, кинотеатрҙарҙы, көнбайыш стилендәге ресторандарҙы, шулай уҡ ирҙәр эшләгән ҡатын-ҡыҙ бөҙрәханаларын яптылар.

Репрессиялар һәм ҡаршылыҡ

Ислам режимына ҡаршы диссиденттар йәки тауышһыҙ протестанттар менән көрәшеү өсөн төрлө ысулдар ҡулланылған. Шиғыйҙар элитаһы уларҙы татыулашырға ғына түгел, ә режимды нығытыуҙа әүҙем ҡатнашырға мәжбүр итергә тырыша.

1979 йылдың 15 февралендә дүрт шаһ генералы язалана — Нематолла Нәсири (САВАК-тың экс-директоры), Манучехр Хосрудад (хәрби һауа көстәре командующийы), Мехди Рахими (Тәһрандың хәрби коменданты һәм полиция начальнигы), Реза Нәжи (Исфаһандың хәрби губернаторы). 28 февралгә Хомейни шәхсән үҙе шаһҡа яҡын булған һәм ниндәйҙер кимәлдә «революцион» хәрәкәткә ҡаршы булған бөтә хәрбиҙәрҙе судҡа бирергә бойора. Ике ай эсендә тағы ла 27 хәрби етәксе һәм юғары вазифалы кешеләр, шул иҫәптән генералдар Надер Джаханбани, Хәсән Пакраван, Насер Могадам, Әмир Хоссейн Рабиа, Али Несхат, Ирандың элекке премьер-министры Әмир Аббас Ховейда, элекке сит ил эштәре министры Аббас-Али Халатбари, Тәһрандың элекке мэры Гулем Реза Никипей атып үлтерелә.

Тиҙҙән офицерҙарға ҡарата репрессиялар башлана. Рәсми мәғлүмәттәр буйынса, революциянан һуң тәүге һигеҙ айҙа 250 офицер язалана. Яҡынлашып килгән суд процесынан һуң күп кенә офицерҙар алыҫ сауҡалыҡтарҙа һәм оазистарҙа ағастарҙан эленеп тора. Радикаль төркөмдәр революциянан һуңғы ике ай эсендә генә «монархистар» (Иран армияһының карьера һалдаттары һәм САВАК хеҙмәткәрҙәре) 20 000-дән ашыу кешене үлтерә.

Дингә ҡағылышы булғанлыҡтан, Бахаиҙарҙы Ислам революцияһынан һуң эҙәрлекләйҙәр. Ике йөҙҙән ашыу Бахаи үлтерелә, йөҙҙәрсә кеше төрмәлә ултыра һәм меңдәрсә кеше эшенән, мөлкәтенән һәм белем алыу мөмкинлектәренән мәхрүм ителә. 1983 йылда Бөтә Бахаи ойошмалары тыйыла; был тыйыу әле лә ғәмәлдә.

1982—1983 йылдарҙа Ислам Республикаһының язалау органдары, Тудехтың Хөмәйни режимына тоғролоғона ҡарамаҫтан, Иран коммунистар партияһын тар-мар итә. Нуреддин Киянури етәкселегендәге Тудех лидерҙары СССР файҙаһына шпионажда һәм дәүләт түңкәрелешен планлаштырыуҙа, язалауҙарҙа ғәйепләнәләр, асыҡтан-асыҡ таныу һәм тәүбә итеү процедураһын үтәләр. Тиҫтәләгән партия лидерҙары һәм активистары үлем язаһына һәм оҙайлы сроктарға хөкөм ителә.

Репрессияларға ҡарамаҫтан, Ислам Республикаһы властары оҙаҡ ваҡыт радикаль клерикаль ойошмаларҙың — тәү сиратта ИхМО (лидеры — Масуд Раджави) һәм Форкандың (лидеры — Аҡбар Гударци) ҡораллы ҡаршылығын баҫтыра алмай. Һөргөндә генерал Овейси етәкселегендәге шаһ яҡлылар ("Ҡара йомала" хөкүмәт көстәре командующийы), Иран ҡаршылыҡ хәрәкәтен , Иран азатлыҡ армияһын ойошторалар; элекке премьер-министр Али Әмини — Иран азатлыҡ фронты, элекке премьер-министр Шапур Бәхтиар — Ирандың Милли ҡаршылыҡ хәрәкәте. Шаһ армияһының элекке штаб начальнигы генерал Баһрам Арьяна Азадеган монархия ҡораллы ойошмаһын етәкләй, уның иң яҡын арҡаҙашы шаһ флотының һуңғы командиры Камал Хәбибуллахи була. Иран сиктәре янында Ираҡта һәм Төркиәлә антихомейнистарға ҡаршы ҡораллы төркөмдәр базаһы булдырыла, ил эсендә ҡораллы монархия подпольеһы эшләй. Уның төп акцияһы булып Ноже түңкәрелеше булараҡ билдәле фетнә тора. Сәйәси эмиграция лидерҙары генерал Овейси менән бергә дипломат Ардешир Захеди, шаһтың һуңғы премьер-министры Шапур Бәхтийәр һәм либераль даирәләр вәкиле профессор Хушан Нахаванди була.

Иҡтисад

Революция нефть баҙарҙарында бығаса күрелмәгән тотороҡһоҙлоҡҡа килтерә. Иранда нефть сығарыу кәмей, ҡайһы ваҡыт нулгә тиклем тиерлек. Әгәр 1977 йылда Иран тәүлегенә 7 миллион баррель нефть сығарһа, революциянан һуңғы тәүге айҙарҙа көндәлек етештереү күләме 0,5 миллион баррельгә тиклем кәмей. Бындай ҡырҡа түбәнәйеү нефттең донъя хаҡтарына етди йоғонто яһай: әгәр 1974 йылдан 1978 йылға тиклем хаҡтар барреленә $10,73-тан $13,39-ға тиклем үҙгәрһә, революциянан һуң АҠШ-та спот баҙарының хаҡы 28 долларға етә, был ОПЕК-тың рәсми хаҡынан ике тапҡырға ҡиммәтерәк була, ул барреленә $13,34 тәшкил итә.

Сарала ҡатнашыусылар

• Рухолла Хомейни — Ислам революцияһы лидеры, 1989 йылда вафат булғанға тиклем дәүләт башлығы булып ҡала. Бехеште-Захра хәрби мемориаль зыяратында ерләнгән.
• Абольхасан Банисадр — Ирандың беренсе һайланған президенты, 1981 йылдың 21 июнендә вазифаһынан бушатыла һәм 22 июндә илдән ҡаса. Францияла йәшәй.
• Али Хаменеи — Хомейниҙың иң яҡын фекерҙәше, революциянан һуң — гвардия корпусы командующийы, 1981—1989 йылдарҙа — президент, 1989 йылдан — Ирандың юғары етәксеһе.
• Акбар Хашеми-Рафсанджани — Хомейниҙың фекерҙәше, Ислам Республика партияһына нигеҙ һалыусы, Ислам Республикаһы парламентының беренсе рәйесе. 1989 йылдан 1997 йылға тиклем Иран президенты.
• Садек Хальхали — Хомейниҙың фекерҙәше, Ислам революцион суды рәйесе, репрессиялар ойоштороусыһы һәм дирижеры. Һуңынан вазифаһынан бушатыла. 2003 йылда вафат була.
• Мехди Араги — Ислам Федаиновтарҙың элекке активисы, революция еңгәндән һуң Тәһрандың Каср төрмәһе башлығы. Форкан боевиктары тарафынан үлтерелә.
• Мехди Базарган — күсеүсе хөкүмәттең беренсе Премьер-министры. 1979 йылдың 4 ноябрендә отставкаға китә. 1995 йылда Швейцарияла вафат була.
• Садек Готбзаде — Париж эмиграцияһы ваҡытында Хомейниҙың яҡын арҡаҙашы, 1979 йылда телерадиокомпания директоры, 1979-1980 йылдарҙа сит ил эштәре министры. Хомейниға ҡаршы мәкерле эш итеүҙә ғәйепләнә һәм 1982 йылда язалана.
• Шапур Бахтияр — шаһтың һуңғы премьер-министры, 1979 йылдың апрелендә Францияға ҡаса. 1991 йылда Парижда үлтерелә.
• Мохаммед Реза Пехлеви — һуңғы шаһ, 1979 йылдың 16 ғинуарында ҡаса һәм 1980 йылда Ҡаһирәлә вафат була.
• Реза Кир Пехлеви — тәхет вариҫы Мөхәммәт Реза Пәхләүиҙең улы. 1978 йылда АҠШ-ҡа ҡаса.
• Голям Али Овейси — Шаһ гвардияһы һәм ҡоро ер ғәскәрҙәре командующийы, Тәһрандың хәрби коменданты. Францияға эмиграцияға китә, Ислам Республикаһына ҡораллы ҡаршылыҡ ойоштороусы була. 1984 йылдың 7 февралендә Парижда үлтерелә.
• Нассер Могаддам — Шаһ именлек хеҙмәтенең (САВАК) һуңғы рәйесе. 1979 йылдың 11 апрелендә атып үлтерелә.
• Хасан Пакраван — империя махсус хеҙмәте активисы. 1979 йылдың 11 апрелендә атып үлтерелә.
• Нематолла Насири — империя махсус хеҙмәте активисы. 1979 йылдың 15 февралендә атып үлтерелә.
• Парвиз Сабети — империя махсус хеҙмәте активисы. III САВАК кафедраһы мөдире.
• Абдол Али Бадреи — Шаһтың ҡоро ер ғәскәрҙәренең һуңғы командующийы. 1979 йылдың 11 февралендә атыш ваҡытында һәләк булған еңеү революцияһына ҡораллы ҡаршылыҡ күрһәтеүҙе тәҡдим итә.
• Амир Хосейн Рабии — Шаһ хәрби һауа көстәренең һуңғы командиры, 1979 йылдың 9 апрелендә атып үлтерелә.
• Камаль Хабиболлахи — Шаһ хәрби-диңгеҙ флотының һуңғы командиры. Францияға эмиграцияға китә, Ислам Республикаһына ҡораллы ҡаршы тороуҙа ҡатнаша. 2016 йылда АҠШ-та вафат була.
• Али Нешат — Шаһ гвардияһының һуңғы командиры, 1979 йылдың 11 апрелендә атып үлтерелә.
• Фаррухру Парса — Революция мәлендә Ирандың мәғариф министры. 1980 йылдың 8 майында атып үлтерелә.
• Махмуд Джафариан — 1978 йылдың авгусына тиклем милли радио һәм телевидение директоры урынбаҫары, «Парс» агентлығы директоры. 1979 йылдың 13 мартында атып үлтерелә.

Ислам революцияһы сәнғәттә

• Персеполис — тулы метражлы йәнһүрәт, көнбайыш рок-музыкаһы менән мауыҡҡан һәм илдән китергә мәжбүр булған азатлыҡ һөйөүсе йәш ҡатын яҙмышы аша Ирандың яңы тарихын күрһәтеүсе йәнһүрәт.
• 1979 — Кристиан Крахт романы Иранда Ислам революцияһы ваҡытында осраған һәм уның шаһиты булған йәш европалыларҙың яҙмышы тураһында
• «Арго» операцияһы — Тәһранда ИрГК-ның Америка илселеген баҫып алыуын һәм ЦРУ-ның тотҡондарҙы азат итеү буйынса ғәмәлдәрен һүрәтләгән нәфис фильм.
• 1979 Революция Ҡара йома — Иранда ҡасандыр булған реаль ваҡиғаларға нигеҙләнгән тарихи уйын.
• сентябрь Ширазда — нәфис фильм
• Рушди С. Шайтан шиғырҙары — роман, унда Айшаның бүлегендә моноархик ҡанлы ихтилалды етәкләгән һәм уның фажиғәле емештәрен йыйған Көнсығыш Даш ҡалаһынан эмигрант имам тураһында метафорик рәүештә бәйән ителә.
• Джеймс Клавелла (James Clavell) «Шамал» — «Азия сагалары» сериалындағы роман, Струан ғаиләһе тураһында һөйләй. Акция Иранда, Ислам революцияһы осоронда бара

Шулай уҡ

• Һөргөндәге аятолла Хөмейни тормошо
• 1978 йылдың 18 февралендә Тәбризда протест акциялары

Һылтанмалар

• Ислам революцияһы «Конфликтолог» сайтында  (билдәһеҙ). conflictologist.org. Дата обращения: 25 август 2013.
• Уҡыу залы: «Ислам революцияһы»  (билдәһеҙ). Deutsche Welle. Дата обращения: 25 март 2009. Архивировано 15 февраль 2012 года. 2017 йыл 16 ғинуар архивланған.
• В.Яременко. Аятолла Хөмейни «аҡ революцияға» ҡаршы 2019 йыл 30 май архивланған.
• В.Яременко. Ислам революцияһы һәм Хөмәйни Аятолла 2019 йыл 30 май архивланған.
• Говард Филлипс Харт. Ғүмерлек тормош. ЦРУ офицеры тураһында хәтирәләр (6 бүлек, Иран, 7 бүлек: Революция аша Иранға маневр яһау)