Врангель Пётр Николаевич

Барон Петр Николаевич Врангель (27 август 1878 йыл — 25 апрель 1928 йыл) — урыҫ хәрби начальнигы, Рус-япон һәм Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусы, Граждандар һуғышы осоронда аҡтар хәрәкәте етәкселәренең береһе. Ҡырымда һәм Польшала (1920) рус армияһының Башкомандующийы, Генераль штабының генерал-лейтенанты (1918).

Врангель Пётр Николаевич
рус. Пётръ Николаевичъ Врангель
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Рәсәй империяһы
Хеҙмәт итеүе	Рәсәй империяһы
Патронимы йәки матронимы	Николаевич[d]
Титул	барон[d]
Тыуған көнө	15 (27) август 1878
Тыуған урыны	Зарасай[d], Новоалександровск өйәҙе[d], Ковно губернаһы[d], Рәсәй империяһы
Вафат булған көнө	25 апрель 1928({{padleft:1928|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:25|2|0}}) (49 йәш)
Вафат булған урыны	Брюссель, Бельгия
Үлем сәбәбе	ағыулану[d]
Ерләнгән урыны	Яңы зыярат[d] Брюссель Церковь Святой Троицы[d] Югославия короллеге
Атаһы	Врангель, Николай Егорович[d]
Әсәһе	Врангель, Мария Дмитриевна[d]
Хәләл ефете	Врангель Ольга Михайловна
Балалары	Алексей Петрович Врангель[d]
Нәҫеле	Врангелдәр[d]
Һөнәр төрө	офицер
Эшмәкәрлек төрө	полководец[d] һәм Аҡтар хәрәкәте
Уҡыу йорто	Николаев атлы ғәскәр училищеһы[d] Тау институты[d] Генераль штаб академияһы[d]
Сәйәси фирҡә ағзаһы	Аҡтар хәрәкәте
Хәрби звание	Генераль штабы офицеры[d], генерал-лейтенант[d] һәм генерал-майор[d]
Командалыҡ иткән	Иреклеләр армияһы[d], Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәре[d] һәм Врангелдең Урыҫ армияһы[d]
Һуғыш/алыш	Беренсе донъя һуғышы, Рәсәйҙә Граждандар һуғышы һәм Рус-япон һуғышы
Ғәскәр төрө	Урыҫ император армияһы[d] һәм кавалерия[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
Врангель Пётр Николаевич Викимилектә

Ҡара төҫтәге черкес көндәлек кейем формаһы өсөн (1918 йылдың сентябренән алып) «ҡара барон» ҡушаматын ала.

«Тольсбург-Эллистферҙар» нәҫеленән, боронғо дворян Врангелдәр ғаиләһенең XIII быуаттан шәжәрәһе бар. Врангелдәр ырыуы девизы: «Frangas, non flectes» (латин теленән  — «Һындырып була, ләкин бөгөп булмай»).

Уның ата-бабаларының береһенең исеме (Петр Николаевич) Мәскәүҙәге Ҡотҡарыусы Христос Ҡорамының ун бишенсе диуарында яраланғандар араһында бар, унда 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан урыҫ офицерҙарының исемдәре яҙылған. Петр Врангелдең алыҫ туғаны — барон Александр Врангель — Шамилде әсирлеккә ала. Төньяҡ Боҙло океанындағы бер утрау адмирал барон Фердинанд Врангелдең исемен йөрөтә.

Атаһы — барон Врангель Николай Егорович (1847—1923) — элекке хәрби, эшҡыуар, йәмәғәт эшмәкәре, билдәле яҙыусы һәм антиквариат йыйыусы. Әсәһе — Мария Дмитриевна Дементьева-Майкова (1856—1944) — бөтә Граждандар һуғышы осоронда үҙ фамилияһын йәшермәйенсә Петроградта йәшәй. Һуңынан, Петр Николаевич Рәсәй көньяғы ҡораллы көстәре баш командующийы итеп тәғәйенләндән һуң, дуҫтары ярҙамында ул ятаҡханаға икенсе фамилия аҫтында урынлаша, әммә музейҙағы эш урынында үҙенең ысын фамилияһын йәшермәй. 1920 йылдың октябрь аҙағында савинковсылар ярҙамында ул Финляндияға ҡасып китә.

Ҡустыһы — Врангель Николай Николаевич — сәнғәт тарихсыһы, Эрмитаж хеҙмәткәрҙәре, «Старыг годы» журналы мөхәррире.

Петрҙың ҡартатаһы Егор Ермолаевич Врангелдең (1803—1868) өс туған ағалары — профессор Егор Васильевич һәм адмирал Василий Васильевич.

Белеме

1896 йылда Петр Николаевич Ростов реаль училищеның тамамлай, унда буласаҡ архитектор Михаил Кондратьев менән бер класта уҡый. 1901 йылда Санкт-Петербург тау институтын тамамлай. Белеме буйынса инженер.

1901 йылда Атлы лейбгвардия полкына ирекле хәрби хеҙмәткәр булып инә, ә 1902 йылда, Николаев кавалерия училищеһында имтихан тапшырып, запастағы корнет дәрәжәһенә күтәрелә. Бынан һуң армия сафтарынан сыға һәм Иркутскиға генерал-губернатор ҡарамағындағы махсус йомоштар чиновнигы булып урынлаша.

Рус-япон һуғышында ҡатнашыу

Рус-япон һуғышы башланғандан һуң ҡабаттан хәрби хеҙмәткә ҡайта, был юлы — мәңгегә. Башта ул Байкал аръяғы казак ғәскәренең Үрге Уда полкында хеҙмәт итә. 1904 йылдың декабрендә күрһәткән батырлыҡтары өсөн сотник дәрәжәһенә күтәрелә һәм 4-се дәрәжә Изге Анна һәм 3-сө дәрәжә Изге Станислав ордендарына лайыҡ була. 1906 йылдың 6 ғинуарында 55-се Финлянд драгун полкына тәғәйенләнә һәм штабс-ротмистрчинын ала. 1907 йылдың 26 мартында поручик дәрәжәһендә Лейб-гвардия атлы полкына күсерелә.

Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыу

Ротмистр Врангель 1914 йылда

1910 йылда — Николаев хәрби академияһын, 1911 йылда — Офицерҙар кавалерия мәктәбе курсын тамамлай. Беренсе донъя һуғышын ротмистр дәрәжәһендә Атлы полкы эскадроны командиры булып ҡаршылай. Күрһәткән батырлығы өсөн 4 дәрәжә Изге Георгий ордены менән бүләкләнә:

Краупишкен тирәһендә 6 августағы алышта бик тиҙ атлы һөжүмде башҡара һәм, байтаҡ юғалтыуҙарға ҡарамаҫтан, ике орудиеһын баҫып ала, өҫтәүенә оудиеларҙың береһенән уның аҫтында ат һәләк ителә.

1914 йылдың 12 декабрендә полковник чинына тиклем үрләтелә (1914 йылдың 6 декабренән ололоҡ менән).

1915 йылдың 20 февралендә бригада Даукше ауылы янында дефилены төньяҡтан уратҡан саҡта дивизион менән Данелишки ауылы янында Довина йылға аша сығыу урынын баҫып алыу өсөн ебәрелә, дошман тураһында ҡиммәтле мәғлүмәттәр таба һәм заданиены уңышлы үтәй. Шунан, бригада килеп еткәс, Довина йылғаһы аша сыға һәм Даукше һәм Людивиново ауылдары тирәһендә ике дошман төркөмдәре араһында өс бер-бер артлы позицияларҙан ике немец ротаһын түңкәрә һәм немецтарҙы эҙәрлекләгәндә 12 әсир, 4 зарядлы ящик, обоз һәм башҡа нәмәләрҙе тартып алған өсөн

1915 йылдың 10 июнендә Георгий ҡоралына лайыҡ була.

Пётр Николаевич атлы частарҙың бөтә фронт буйлап һуғышыуына ҡаршы сыға. Генерал Врангель атлыларҙы бер ергә тупларға тырыша һәм уны йырылған урынға ташлай. Врангелдең атлылары үҙҙәренең ҡыҙыу атакалары менән Кубандә һәм Төньяҡ Кавказда алыштарҙың һөҙөмтәһен билдәләйҙәр.

1917 йылдың 10и юленән 20 июленә тиклемге осорҙа беҙҙең пехотаның Сбруч йылғаһы һыҙатына табан сигенеүен ҡаплаған йыйылма атлы корпусы командиры булараҡ күрһәткән батырлыҡтары өсөн

генерал Врангель IV дәрәжә (лавр ботаҡлы) Изге Георгий тәреһенә лайыҡ була (973657-се һанлы)).

Граждандар һуғышында ҡатнашыуы

1919 йылда Царицында Врангелде ҡаршы алыу

Ирекле армияһы командующийы ғибәҙәт ҡылыу ваҡытында. Севастополь. 1920 йылдың марты.

Баш командующийы бойороғо ҡораллы көстәр Көньяҡҡа Рәсәй генерал п. н. Врангел тураһында көсөнә ингән «ер тураһындағы закон» территорияһында ҡырым ярымутрауын һәм Төньяҡ Таврия, хөкүмәт 1920 йылдың 25 майында ҡабул ителгән.

Митрополит Антоний (Храповицкий) — урыҫ сит ил сиркәүенең первоиерархы, генерал П. Н. Врангель ҡатыны Ольга Михайловна менән ҡатын, урыҫ һәм руханиҙар воинствоһы Югославияла. 1927 йыл, апрель

1917 йылдан алып Ялтала дачала йәшәй, шунда уны большевиктар ҡулға ала. Иреккә сыҡҡандан һуң Ҡырымда, герман армияһы яулап алғанса, йәшенеп йәшә, артабан Киевҡа юллана, унда ул П. П. Скоропадскийҙың гетман хөкүмәте менән хеҙмәттәшлек итергә йыйына, әммә Украин державаһы хөкүмәтенең көсһөҙлөгөнә инанып, барон Украина территоорияһын ташлап сығып китә һәм Ирекле армия баҫып алған Екатеринодарға бара һәм 1-се Атлы дивизияһына етәкселек итә башлай. Ошо мәлдән барон Врангелдең Аҡ армияла хеҙмәте башлана.

1918 йылдың август айында уҡырға инеү Ирекле армия, был ваҡыт бар чинлы генерал-майор була һәм георгий кавалерҙары. Ваҡытында 2-се Кубань поход командаһы 1-се атлы дивизияһына, ә һуңынан — 1 атлы корпусы. 1918 йылдың 28 ноябрҙә, райондың хәрби хәрәкәттәре уңышлы булған өсөн ауыл Петровский (ул мәлдә унда һәм уның ҡушылдығы) етештереү чинлы генерал-лейтенант.

Врангель буласаҡ Рәсәйҙең федератив ҡоролошо яҡлы була. Берҙәм урыҫ дәүләте сиктәрендә Украин Халыҡ Республикаһын таныуға яҡын була (мәҫәлән, 1920 йылда ҡабул ителгән махсус указға ярашлы украин теле урыҫ теле менән бер рәттән дәүләт теле тип иғлан ителә). Әммә быларҙың барыһы ла УХР-ҙың Директорияһы армияһы менән хәрби союз булдырыу өсөн эшләнә. Директорияны поляк армияһында булған һәм үҙ контроле аҫтында бер ниндәй ҙә территорияһы булмаған Симон Петлюра етәкләй.

1919 йылдың ғиуарында бер аҙ ваҡыт Ирекле армия менән етәкселек итә, 1919 йылдың ғинуарынан һуң — Кавказ Ирекле армия менән. ВСЮР генералы генерал А. И. Деникин менән көсөргәнешле мөнәсәбәттәрҙә була, сөнки адмирал А. В. Колчак менән тоташыу өсөн ын талап иыуы арҡаһында Царицын йүнәлешендә тиҙ арала һөжүм талап итә (Деникин үҙе Мәскәүүгә һөжүм итергә теләй).

Барондың иң эре хәрби еңеүе булып 1919 йылдың 30 июнендәге Царицынды яулап алыу булып тора. Быға тиклем 1918 йылдың дауамында атаман П. Н. Краснов ғәскәрҙәре тарафынан өс тапҡыр уңышһыҙ һөжүм ителә. Нәҡ Царицында унда килгән Деникин үҙенең киң билдәле «Мәскәү директиваһына» ҡул ҡуя. Врангель фекеренсә, әлеге директива «Рәсәй Көньяғы ғәскәрҙәренә үлем хөкөмө» булып тора. 1919 йылдың ноябрендә Мәскәү йүнәлешендә һуғышҡан Ирекле армияһына командующий итеп тәғәйенләнә. 1919 йылдың 20 декабрендә ВСЮР командующийы менән үҙ-ара низағтар арҡаһында ғәскәрҙәр менән етәкселек итеүҙән бушатыла1920 йылдың 8 февралендә отставкаға китә һәм Константинополь ҡалаһына юллана.

1920 йылдың 2 апреленә ВСЮР баш командующийы генерал Деникин үҙенең вазифаһынан китергә була. Иртәгәһенә Севастополдә генерал Драгомиров рәйеслегендә хәрби совет саҡырыла, Врангель баш командующий итеп һайлана. П. С. Махровтың хәтерләүенсә, советта Врангелдең исемен беренсе булып 1-се рангы капитаны флот штабы начальнигы Рябинин тәҡдим итә. 4. 4 апрелдә Врангель «Индия императоры» инглиз карабында килә һәм командованиены үҙ өҫтөнә ала.

1920 йылдың 4 апрелендә Деникин ВСЮР-ҙың баш командующий вазифаһын Врангелгә тапшыра һәм шул уҡ көндө Англияға китә. 11 апрелдә П. Н. Врангель «Рәсәй Көньяғына ҡораллы көстәр Баш командующийы һәм хакимы» титулын ҡабул итә.

Врангелдең Ҡырымдағы сәйәсәте

Сремски-Карловци ҡалаһында Врангелгә һәйкәл

Һулдан уңға: Рәсәй Көньяғы хөкүмәте башлығы А. В.. Кривошеин, Командующий П. Н. Врангель, уның штабы начальнигы П. Н. Шатилов. Ҡырым. Севастополь. 1920 йыл.

1920 йылда алты ай дауамында Врангель ебәрелгән хаталарҙы иҫәпкә алып, төрлө башҡа һыймаҫлыҡ компромистарға барырға, үҙ яғына төрлө халыыҡ ҡатламдарын йәлеп итергә тырыша, әммә уның власҡа килеүенә тиклем үк аҡтарҙың көрәше халыҡ-ара һәм Рәсәйҙең үҙендә лә уңышһыҙлыҡҡа тарыған була.

Бер нисә ҡыҙыл дивизияһын ҡыйратып, Урыҫ армияһы Ҡырымдан сығыуға һәм Төньяҡ тавриданың уңдырышлы ерҙәрен биләүгә өлгәшә.

Төньяҡ Кавказ таулы федерацияһының бойондороҡһоҙлоғон таный. Рәсәй Көньяғының һәм Төньяҡ Кавказдың баш күтәреүселәр етәкселәре менән бәйләнештәр булдырыуға ынтыла. Махно менән бәйләнеш булдырыу ниәте юҡҡа сыға: Врангелдең парламентерҙарын махновсылар атып үлтерә. Әммә «йәшелдәрҙең» башҡа формированиелар командирҙары барон менән бик теләп союзға инәләр.

Рәсәй Көньяғының Хөкүмәтенең башлығы күренекле иҡтисадсы һәм реформатор А. В. Кривошендың ярҙамы менән аграр реформаһы буйынса бер нисә закондар сығарыу акттарын әҙерләй, улар араһында 1920 йылдың 25 майында «Ер тураһында закон» төп закон булып тора.

Уның ер сәйәсәте нигеҙендә ерҙең күпселеге крәҫтиәндәрҙеке булырға тейеш, ул революциянан һуңғы тәүге йылдарҙағы крәҫтиәндәрҙәр тарафынан алпауыт ерҙәрен тартып алыуҙы законлы тип һанай.

Ҡырымда бер нисә административ реформалар, шулай уҡ урындағы үҙидара реформаһын үткәрә («Улус земстволары һәм ауыл общиналары тураһында Закон»). Казактарҙы үҙ яғына ылыҡтырырға тырыша, өлкә казак ерҙәре автономияһы буйынса бер нисә указ иғлан итә. Эшселәргә ярҙам ҡулып һуҙып, эшсе ҡануниәте буйынса бер нисә положение ҡабул итә. Әммә әлеге сараларға ҡарамаҫтан, матди һәм кешелек ресурстары бик ныҡ ҡаҡшаған була. Бынан тыш, Бөйөк Британия аҡтарға ярҙам итеүҙән баш тарта һәм совет хөкүмәтенә мөрәжәғәт итергә тәҡдим итә. Шантаж итеп ҡабул ителгән Британия ғәмәлдәре көрәште аҙағына тиклем алып барыу ниәтенә йоғонто яһамай.

Аҡтар хәрәкәте етәксеһе

Рәсәй Көньяғы Хөкүмәте. Ҡырым, Севастополь, 1920 йылдың 22 июле

ВСЮР-ҙың Баш командующийы вазифаһын ҡабул иткән саҡта үҙенең төп бурысы итеп ҡыҙылдар менән көрәшеүҙе түгел, ә «намыҫлы рәүештә армияны ауыр хәлдән сығарыу» бурысын ҡуя. Был мәлдәрҙә бер нисә фажиғәле еңелеүҙәрҙән һуң ғәскәрҙәрҙең һуғышҡа һәләтлеге күп һорауҙар тыуҙыра, Британия ультиматумы ла кире йоғонто яһай. Әлеге документ Аҡ хәрәкәт тең етәксеһе булараҡ Врангелдең беренсе халыҡ-ара документы булып тора. Генерал барон Врангель напишет позже в своих мемуарах:

Инглиздарҙың артабан беҙгә ярҙам күрһәтеүҙән баш тартыуы аҙаҡҡы өмөттәрҙе юҡҡа сығара. Армияның хәле ҡот осҡос. Әммә мин инде бер ҡарарға килгән инем.

Генерал Врангель Ҡырымдың иҡтисади ресурстары Кубань, Дон, Себер ресурстары менән сағыштырғанда күпкә һайыраҡ икәнен һәйбәт аңлай һәм армияны эвакуациялау сараларын алдан уҡ әҙерләй, сөнки армияның изоляцияла ҡалыуы аслыҡҡа алып килеү хәүефен алдан күҙаллай.

Тиҙҙән Врангель ҡыҙылдарҙың Ҡырымды һөжүм итеүгә әҙерләнеүе тураһында мәғлүммәттәр ала: большевистик командованиеһы күп һанлы артиллерияны, авиацияны, 4 уҡсылар һәм кавалерия дивизияларын туплай. шул иҫәптән Латыш дивизияһы, төрлө милләт вәкилдәренән торған 3-сө уҡсылар дивизияһы һәм башҡалар.

1920 йылдың 13 апрелендә латыштар Перекопта генерал Я. А. Слащевтың алдынғы частарын һөжүмләй һәм ҡыйрата һәм Перекоптан көньяҡ йүнәлешендә Ҡырымға табан юлланалар. Слащёв дошманды кире ҡағырға өлгәшә, әммә латыштар Перекоп үре тирәһендә нығынып ҡалалар. Килеп еткән Ирекле армия алыштың барышын үҙгәртә һәм ҡыҙылдар Перекоптан ҡыуыла, тиҙҙән өлөшләтә турала, өлөшләтә ҡыуыла.

14 апрелдә генерал барон Врангель ҡыҙылдарға контрудар яһай. Ҡыҙылдар ҡыйын хәлгә тарый. Әммә алдағы көн врангелевсылар тарафынан ҡыуылған 8-се ҡыҙыл кавдивизия элекке хәлде тергеҙә һәм ҡыҙыл пехотаһы Перекопҡа ҡабаттан һөжүм итә. Был юлы һөжүм уңышһыҙ үтә, Перекоп эргәһендә туҡтатыла. Уңышты нығытыу маҡсатында Врангель большевиктарға ике флангтан һөжүм (караптарҙа алексеевсылар — Кирилловка тирәһендә, Дроздов дивизияһы — Перекоптан 20 километрға ҡонбайыштағы Хорлы ҡасабаһы тирәһендә) яһарға ҡарар итә. Ике десантты ла ҡыҙылдар ҡаршы ала, шуға күрә Алексеевтың 800 кешеһе тиңһеҙ алыштан һуң Геническиға сыға һәм карап артиллерияһы ҡаплауы аҫтында эвакуациялана, Дроздовтың десанты баштағы операция планы буйынса (Перекоп-хорлы десант операцияһы) ҡыҙылдар тылында нығыналар, унан, һөжүм итеүсе ҡыҙылдарҙын тотҡарлап, тылдар буйлап Перекоп йүнәлешендә яҡынса 60 километр үтә, әммә шулай уҡ алдына ҡуйылған бурысты тулыһынса үтәй алмай. Хорлы өсөн полковник А. В. Туркул генерал-майор званиеһына тиклем үрләтелә. Һөҙөмтәлә Перекоп штурмы уңышһыҙ булыу сәбәпле, большевистик командованиеһы сираттағы һөжүмде май айына күсерергә мәжбүр була. Әлегә ҡыҙыл командование ВСЮР-ҙы ҡырымда ҡамарға иҫәп тота, шуға күрә төрлө кәртәләр төҙөлә башлай, артиллерия көстәре, шул иҫәптән ауыр артиллерия һәм бронетехника туплана.

В. Е. Шамбаров үҙенең хеҙмәтендә генерал Врангель етәкселеге аҫтындағы беренсе алыштар ғәскәрҙең мораль торошонда ниндәй тәьҫораттар уятҡаны тураһында яҙа:

Һөжүмде кире ҡағыу аҡтар өсөн ҙур әһәмиәткә эйә була. Юғалтыуҙарға ҡарамаҫтан, ул армияның да, тылдарҙың да, халыҡтың да дөйөм рухын күтәрҙе. Һәр хәлдә Ҡырым ҡаршы тора алыуын күһәтте. Ғәскәрҙәргә үҙ-үҙенә ышаныу ҡайта…

Генерал Врангель тиҙ арала армияны үҙгәртеп ҡора һәм 1920 йылдың 28 апрелендә «Русская» тигән яңы исем бирә. Кавалерия полктары аттар менән тулыландырыла. Ҡаты саралар менән тәртипте урынлаштырырға маташа. Ҡорамалдар ҙа килә башлай. 12 апрелдә килтерелгән күмер аҡ гвардия караптарына терелергә форсат бирә. Врангель армия буйынса бойороҡтарҙа «намыҫ менән генә түгел, еңеү менән сығыу» тураһында хәбәр итә.

Рус армияһының Төньяҡ Таврияла һөжүме

Врангелдең лексикаһынан миҫал: «ҡыҙыл хәшәрәттәре» тураһында 3226-сы һанлы бойороҡ, . 1920 йылдың 20 майы

Врангель осоусыларға инспекция яһай. 1920 йыл

1920 йылдың 11 ноябрендә Көньяҡ фронты Реввоенсоветы радио аша П. Н. Врангелгә «граждан көрәше менән бәйле бөтә енәйәттәр буйынса» амнистиялар «гарантиялары менән» «кисекмәҫтән көрәште туҡтатыу һәм ҡоралды төшөрөү» с «гарантиями» амнистии «…по всем проступкам, связанным с гражданской борьбой» тәҡдимдәре менән мөрәжәғәт итә. П. Н. Врангель М. В. Фрунзеға яуап бирмәү генә түгел, армияның шәхси составынан радиомөрәжәғәттең йөкмәткеһен йәшерә һәм офицерҙар файҙаланған радиостанцияларҙан башҡаларын ябырға ҡуша. Совет яғы яуаптың булмауын амнистия тәҡдиме формаль рәүештә юҡҡа сығарылды, тип һанай.

Аҡ Ҡырымды ҡолатыу

Врангель аҡ хәрәкәте эшен бер нимәгә ҡарамаҫтан килеп сыҡҡан хәлдән ҡотҡарыу өсөн бик күпте эшләй. Ахыр сиктә, хәрби уңышлыҙлыҡтары йоғонтоһо арҡаһында ул Армия ҡалдыҡтарын большевиктар власы аҫтында ҡалырға теләмәгән һәм граждан халыҡты сығарыуға мәжбүр була.

1920 йылдың сентябренә Урыҫ армияһы Каховка тирәһендәге РККА плацдармдарын юҡҡа сығара алмай. 8 ноябргә ҡараған төндә М. В. Фрунзе етәкселегендәге Көньяҡ фронты генераль һөжүмгә күсә, уларҙың маҡсаты — Перекопты һәм Чонгарҙы яулау һәм Ҡырымға үтеү. Һөжүмдә 1-се һәм 2-се Атлы дивизиялар частары, шулай уҡ Блюхерҙың 51-се дивизияһы һәм Махноның армияһы ҡатнаша. Ҡырым оборонаһы менән етәкселек иткән генерал А. П. Кутепов һөжүмде тотҡарлай алмай һәм ҡыҙылдар ауыр юғалтыуҙар менән Ҡырым территорияһына бәреп инәләр.

Аҡ частарҙың ҡалдыҡтары (яҡынса 100 мең кеше) ойошҡанлы рәүештә Антанта транспорт һәм хәрби-диңгеҙ караптары ярҙамында Константинополгә эвакуациялана.

Новороссийск эвакуацияһы менән сағыштырғанда Ҡырым эвакуацияһы күпкә ҡатмарлыраҡ шарттарҙа үтә, әммә, замандаштар һәм тарихсылар фекеренсә, шаҡтай уңышлы үтә: бөтә порттарҙа тәртип булдырыла һәм теләүселәрҙең күпселек өлөшө пароходтарға ултыра ала. Рәсәйҙе ташлап китеү алдынан Врангель шәхсән үҙе миноносецта бөтә пароходтарҙың асыҡ диңгеҙгә сығыуға әҙерлеген тикшерә.

Ҡырым ярымутрауын яулап алғандан һуң большевиктар Ҡырымда ҡалған врангелевсыларҙы ҡулға ала һәм атып үлтерә башлайҙар. Ҡайһы бер тарихсылар баһаһы буйынса, 1920 йылдың ноябренән алып 1921 йылдың мартына тиклем 60 меңән 120 меңгә тиклем кеше атып үлтерелә, рәсми совет мәғлүмәттәренә ярашлы — 52-нән 56 меңгә тиклем.

Эмиграция һәм үлеме

1920 йылдың ноябренән — эмиграцияла. Антанта тарафынан оккупацияланған Константинополгә килгәндән һуң «Лукулл» яхтаһында йәшәй.

1921 йыдың 15 октябрендә яхтаны совет Батумынан килә ятҡан итальян «Адрия» таранлай һәм ул бата. Врангель һәм уның ғаиләһе бортта ошо мәлдә булмай сыға, 3 кеше һәләк була. «Лукуллдың» сәйерле юҡҡа сығыуы күп кенә замандаштарға шикле күренә, әммә асыҡтан-асыҡ аныҡ мәғлүмәттәр юҡ.

Барон Врангелдең Белградтағы кәшәнәһе. 1935 йыл.

1922 йылда үҙенең штабы менән Врангель Константинополдән Сремски-Карловциға (сербтар, хорваттар һәм словендар Короллегенә) килеп урынлаша. Югославия Урыҫ армияһының 2000 мең кешеһенә генә туҡтарға рөхсәт итә. Ҡалғандары Болгарияға китә. Унда урыҫ армияһының ҡоралһыҙландырыуы үткәрелә. Генерал Врангель ҡәтғи рәүештә Урыҫ армияһының Болгарияла Александр Стамболийскийҙың хөкүмәтен ҡолатыуҙа ҡатнашыуы кире ҡаға. Заговорҙы ойоштороусы һәм Врангелдең дуҫы А. И. Гучков Югославияға килмәй.

1924 йылда Врангель Урыҫ дөйөм хәрби союзын (РОВС) ойоштора, әлеге союз эмиграциялағы аҡ хәрәкәтендә ҡатнашыусыларҙың күпселеген берләштерә. 1924 йылдың ноябрендә Врангель РОВС-тың юғары етәксеһе итеп бөйөк кенәз Николай Николаевичты таный (Беренсе донъя һуғышында Император Армияһының Юғары баш командующийы).

1927 йылдың сентябрендә Врангель ғаиләһе менән бергә Брюсселгә күсә, унда фирмаларҙың береһендә инженер булып эшләй.

1928 йылдың 25 апрелендә ҡапыл туберкулез менән ауырып китеп вафат була. Туғандарының фараздарынса, уны ялсыһының большевиситик агенты булған ағаһы ағыулай. Ошо уҡ версияны т Александр Яковлев үҙенең китабында («Сумерки») яҙып сығара.

Брюсселдә ерләнә. Һуңынан уның көлө Белградҡа күсерелә һәм тантаналы рәүештә 1929 йылдың 6 октябрендә Изге Троица сиркәүендә ерләнә.

Хәтер һәм мираҫы

Врангель күп кенә урыҫ офицерҙары тарафынан большевиктарға ҡаршы көрәш алып барыу буйынса үҙенсәлекле васыят ҡалдырған кеше булараҡ күҙаллана. Был мәсьәләгә айырым иғтибар нацистик Германияның СССР-ға һөжүм итеүе менән бәйле бүленә. Генерал-майоры Михаил Михайлович Зинкевич 1941 йылдың август урталарында яҙа: «Хәҙер беҙҙең генерал Врангель тере булһа, ул оҙаҡ уйламайынса немецтар менән бергә китер ине, тип уйларға була»

П. Н. Врангелдең архивының төп өлөшө уның шәүси ҡушыуы буйынса Стэнфорд университетының Гувер институтына тапшырыла. 1929 йылда "Лукулл"яхтаһҙы менән бергә документтарҙың бер өлөшө бата, ҡайһылыр өлөшө юҡ ителә. 1968 йылда Врангелдең тол ҡатыны вафат булғас, иренең шәхси документтары шулай уҡ Гувер институтына тапшырылаа.

Наградалары

• 4-се дәрәжә Изге Анна ордены, «Батырлыҡ өсөн» (4.07.1904)
• 3-сө дәрәжә Изге Станислав ордены ҡылыс һәм бант менән (6.01.1906)
• 3-сө дәрәжә Изге Анна ордены (9.05.1906)
• 2-се дәрәжә Изге Станислав ордены (6.12.1912)
• «Романовтар йорто батшалығының 300-йыллығы хөрмәтенә» миҙалы (1913)
• 4-се дәрәжә Изге Георгий ордены (13.10.1914)
• 4 -се дәрәжә Изге Владимир ордены ҡылыс һәм бант менән (24.10.1914)
• Георгий ҡоралы (10.06.1915)
• 3-сө дәрәжә Изге Владимир ордены ҡылыстар менән (8.12.1915)
• 4-се дәрәжә Георгий тәреһе лавр ботағы менән (24.07.1917)
• 2-се дәрәжә Святитель Николай Чудотворец ордены (15.11.1921)

Хәтер

Барон Петр Николаевич Врангелгә иҫтәлекле таҡтаташ. Калиниград өлкәһе, Ульяново ҡасабаһы. 2014 йыл

• 2007 йылда Сремски- Карловци ҡалаһында (Сербия) П. Н. Врангелгә һәйкәл ҡуйыла, авторы — Рәсәй скульпторы — Василий Аземши.
• 2009 йылда Литваның Зарасайский районында һәйкәл асылды.
• Дондағы Ростовтағы Врангелдең йорто төбәк әһәмиәтендәге мәҙәни мираҫ объекты булып тора, 2011 йылда унда А. И. Солженицындың музейы планлаштырыла. Шуға ҡарамаҫтан, 2013 йылда, Врангелдең юбилей йылында бина торошо һәм реставрациялауға мохтаж көйөнсә ҡала.
• 2016 йылдың 19 сентябрендә Керчь ҡалаһында Врангелгә һәйкәл асылды.
• 2017 йылдың 4 апрелендә Рәсәйҙә генерал-лейтенант, барон П Н. Врангель исемендәге әҙәби-нәфис премияһы булдырыла (Врангель премияһы).

Нәфис әҙәбиәттә

• П. Врангель «ҡара барон» булараҡ Граждандар һуғышы осрондағы «Красная армия всех сильней» йырында телгә алына .
• Врангелгә М. Цветаеваның «Перекоп» поэмаһы һәм И. Савиндың «Портрет» хикәйәһе бағышланған.
• В. Маяковский «Хорошо» поэмаһында (16 глава: «Мне рассказывал тихий еврей…»):

…Глядя на ноги,

шагом резким шёл Врангель

в чёрной черкеске…

• Генерал исеме Маяковскийҙың «Рассказ про то, как кума о Врангеле толковала без всякого ума» шиғырында телгә алына.
• В. Звягинцевтың «Одиссей покидает Итаку» фантастик романдар циклында Врангель образы бар.
• В. Аксеновтың «Остров Крым» романында барон Врангель — «Ваҡытлыса эвакуация базаһы» дәүләтенә нигеҙ һалыусы
• М. А. Булгаковтың «Бег» (икенсе төш) романында Врангель һүрәтләнә.

Кинола Врангель образы

• Михаил Погоржельский — «Операция „Трест“» (1967)
• Бруно Фрейндлих — «Бег» (1970)
• Николай Гринько — «Рудобельская республика» (1971)
• Эммануил Виторган — «Эмиссар заграничного центра» (1979)
• Анатолий Ромашин — «Маршал революции» (1978)
• Николай Олялин — «Берега в тумане» (1985)
• Алексей Вертинский — «Девять жизней Нестора Махно» (2007)
• Александр Галибин — «Тени над Балканами»^[sr] (2018)

Әҙәбиәт

• Врангель П. Н. Записки
• Послужной список генерал-лейтенанта барона Врангеля
• Троцкий Л. К офицерам армии барона Врангеля (Воззвание) 2020 йыл 20 февраль архивланған.
• Врангель П. Н. Южный фронт (ноябрь 1916 г. — ноябрь 1920 г.). Ч. I // Воспоминания. — М.: Терра, 1992. — 544 с. — ISBN 5-85255-138-4.
• Краснов В. Г. Врангель. Трагический триумф барона: Документы. Мнения. Размышления. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2006. — 654 с. — (Загадки истории). — ISBN 5-224-04690-4.
• Соколов Б. В. Врангель. — М.: Молодая гвардия, 2009. — 502 с. — («Жизнь замечательных людей») — ISBN 978-5-235-03294-1
• Шамбаров В. Е. Белогвардейщина. — М.: ЭКСМО; Алгоритм, 2007. — (История России. Современный взгляд). — ISBN 978-5-926-50354-5.
• Туркул А. В. Дроздовцы в огне / Послесл. В. Бортневского. — [Репр. изд. 1948]. — Л.: Ингрия, 1991. — 288 с.
• Гиацинтов Э. Н. Записки белого офицера / Вступ. ст., подгот. текста и коммент. В. Г. Бортневского. — СПб.: «Интерполиграфцентр» СПбФК, 1992. — 267 с. — ISBN 5-88560-077-5.
• Бортневский В. Г. Загадка смерти генерала Врангеля: Неизвестные материалы по истории русской эмиграции 1920-х годов. — СПб.: Изд-во СПбГУ, 1996. — 168 с. — (Б-ка журн. «Новый Часовой»). — 1000 экз. — ISBN 5-288-01629-1.
• Росс Н. Г. Пути Добровольческого движения 1918—1919 гг. — Лос-Анджелес: Изд. гл. квартиры ОРЮР Западно-Американский отдел ОРЮР-НОРС, 1996. — 96 с.
• Росс Н. Г. Врангель в Крыму. — Frankfurt a/M.: Possev-Verlag, 1982. — 376 с.
• Чебышёв Н. Н. Близкая даль. — Париж, 1933.
• Бароны Врангели: воспоминания: сборник / Под общ. ред. В. А. Благово, С. А. Сапожникова; сост. прилож. В. Г. Черкасов-Георгиевский. — М.: Центрполиграф, 2006. — 527 с. — (Россия забытая и неизвестная. Люди и времена). — ISBN 5-9524231-9-1.

Һылтанмалар

• Болезнь смерть и погребение генерал-лейтенанта барона Петра Николаевича Врангеля. Издание союза Галлиполийцев в Бельгии.
• Болезнь, смерть и погребение генерала барона П. Н. Врангеля в Брюсселе.
• Похороны генерала Врангеля.
• Перенесение праха генерала Врангеля в Белград 6 октября 1929.
• 6 октября 1929 года в Белграде.
• С. М. Исхаков. «Крым. Врангель. 1920 год»(недоступная ссылка)
• В. А. Оболенский. «Крым при Врангеле»(недоступная ссылка)
• Генерал П. Н. Врангель и его «Записки» — история публикации «Записок».
• После смерти. Пётр Врангель(недоступная ссылка) — документальный фильм.
• Врангель, Пётр Николаевич (неопр.). // Проект «Русская армия в Великой войне».
• Сайт Хронос. Окружение Николая II
• ж. Разведчик 1915 № 1262
• Михаил Шифрин (2010), Барон Врангель. Осторожный авантюрист www.vokrugsveta.ru