Һайран (Ишембай районы)

Һайран (рус. Сайраново) — Башҡортостандың Ишембай районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 339 кеше. Һайран ауыл Советы составына инә. Почта индексы — 453225, ОКАТО коды — 80231860001.

Ауыл
Сайраново башҡ. Һайран
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан Республикаһы
Муниципаль район	Ишембай
Ауыл биләмәһе	Һайран
Координаталар	53°26′49″ с. ш. 56°23′48″ в. д.
Элекке исеме	Моталлап
Халҡы	↘339 кеше (2010)
Конфессиональ составы	мосолмандар
Этнохороним	һайрандар
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	453225
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 231 860 001
ОКТМО коды	80 631 460 106
ГКГН номеры	0667224
Сайраново

Тарихы

Һайран — азнайҙарҙың төп халҡы. 1795 йылда 79 йорт хужалығының һәр береһендә уртаса 5,5 кеше йәшәй. Уҙған быуат уртаһында 130 йорттоң һәр береһендә 7,6 кеше йәшәгән. Һуңынан ихатала халыҡ һаны кәмей. Быны халыҡтың ҙур тырышлығын талап иткән кантон хакимиәтенең бөтөрөлеүе менән аңлаталар. Бәләкәй ғаиләләр бер ихатала берләшеп, ҡатмарлы ғаилә булдыра, шуның менән ихата халҡын арттыра. Был файҙалы була: хәрби хеҙмәтте башҡарыу еңелерәк була (элек ғаилә бер яугир ҡуя, хәҙер бер ихатала берләшкән ғаиләнән — шулай уҡ бер) һәм башҡа бурыстарҙы үтәү. Кантондар бөтөрөлөү һәм хәрби синыфтан граждандар класына күсеү менән ҡатмарлы ғаиләләр һәр береһе 5-6 кешенән торған бәләкәй ғаиләләргә тарҡала. 1920 йылда 250 ихатаның һәр береһендә яҡынса 5 кеше йәшәгән.

Ауыл Юрматы улусы старшинаһы булып хеҙмәт иткән Һайран Сәйетов исемен йөрөтә. Шулай уҡ Мопсалан булараҡ теркәлгән. Һайран — Пугачев полковнигы. 1773 йылдың октябрь аҙағында шул уҡ улустың старшинаһы Көҫәпҡол Азатов менән бергә Стәрлетамаҡ районында хөкүмәттең язалау командаһынан айырылып, баш күтәреүселәр яғына сыға. 1774 йылдың декабренә тиклем Сәйетов баш күтәреүселәр ғәскәрҙәре1 составында һуғышыуын дауам итә. Ихтилалда ҡатнашыусыларҙың күбеһе кеүек, Һайран Сәйетов та Екатерина II Манифесы менән ғәфү ителә һәм XVIII быуаттың 70-80-се йылдарында ла. старшина булып ҡала. Старшина булараҡ уның тураһында һуңғы документ 1790 йылға ҡарай. Һайрән Сәйетовҡа тиклем ауылды Моталлап тип атағандар. Моталлап Кульчуков шулай уҡ XVIII быуаттың уртаһы һәм 60-сы йылдарында Юрматы улусының старшиналарының береһе була. Һайрандың Байымбет (1760 йылғы) һәм Ирәле (1773 йылда тыуған) улдары поход старшинаһы һәм есаул булып хеҙмәт иткәндәр.

Был ауылда йәшәүселәр малсылыҡ, тәү сиратта йылҡысылыҡ, шулай уҡ һөнәрселек һәм игенселек менән шөғөлләнгәндәр. 1839 йылда 818 кеше йәшәгән 123 йортта 1945 ат, 1052 һыйыр, 776 һарыҡ, 567 кәзә булған. Ауылда 209 умарта һәм 232 солоҡ булған. Өс йылдан һуң халыҡ 334 бот көҙгө һәм 2192 бот яҙғы иген сәскән. 2 мәсет, 2 училищще, һыу тирмәне булған.

1906 йылда 2 мануфактура һәм 3 бакалея кибете, мөгәзәй, 3 һыу тирмәне, тимерлек иҫәпкә алынған. Шөғөлдәр араһында күн эше һәм тоҡ тегеү теркәлгән.

Хәҙерге осор

Һайран ауыл Советына ҡарай. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, «Ҡарлуғас» балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, мәҙәниәт йорто, китапхана бар. Революцияға тиклем Һайранда ике мәсет булған. 1937 йылда улар һүтелә. 2010 йылда яңы «Йәмилә» мәсете асыла. Уны Фәхретдиновтар һәм Абдуллиндар ғаиләләре төҙөй.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	1193
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	865
1959 йыл 15 ғинуар	759
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	338
2002 йыл 9 октябрь	319
2010 йыл 14 октябрь	339	168	171	49,6	50,4

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Географик урыны

Ауыл урманлы тау һырты итәгендә Шиҙе йылғаһы буйында урынлашҡан. Һайран менән Арлар араһында Шиду впадает Ҡарамалыҡ йылғаһы Шиҙе йылғаһына ағып төшә. 2 км төньяҡ-көнбайышта Бишағас йылғаһы ағып үтә.

Һайран юл селтәре көсһөҙ булған урында урынлашҡан. Бөтә юлдар — урындағы:

• 80Н-303, Биксәндән килгән юл,
• Һайран-Арлар — 2 км.

Алыҫлығы:

• Район үҙәгенә тиклем (Ишембай): 30 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Салауат): 51 км

Иң яҡын ауыл — Арлар: 0,3 км.

Урамдары

Урам исеме:

• Нәҙершин урамы (рус. улица Надршина)
• Совет урамы (рус. улица Советская)
• 1-се Май урамы (рус. улица Первомайская)
• Урал урамы (рус. улица Уральская)

Билдәле шәхестәре

• Вәлитов Ғәбиҙулла Нәби улы (21.07.1932—23.07.1986), хеҙмәт алдынғыһы, 1958—1986 йылдарҙа «Салаватнефтеоргсинтез» йәмғиәтенең ремонтсы слесары, өлкән аппаратсыһы, Ленин ордены кавалеры (1971).
• Һайран Сәйетов — 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында ҡатнашыусы Юрматы улусы старшинаһы.
• Ғариф Сайрани (1791—1856) — дин, суфыйлыҡ әһеле.
• Хəбиров Радий Фəрит улы — Рәсәй дәүләт эшмәкәре, 2019 йылдан Башҡортостан Башлығы.
• Фәхретдинов Иршат Юнир улы (1.02.1965—22.10.2021), запастағы хәрби хеҙмәткәр, БР-ҙың 5-се һәм 6-сы саҡырылыш Ҡоролтайы депутаты.
• Иҫәнов Риф Шәрифрахман улы— эшҡыуар, «Урал» Башҡорт халыҡ үҙәге рәйесе (2004 йылдан),
• Рәхмәтуллина Зөлфиә Мөхтәр ҡыҙы — журналист, Башҡортостан юлдаш телевидениеһының бүлек мөдире, Республика Хөкүмәтенең Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһы лауреаты
• Мортазин Зөфәр Йәдкәр улы- ғалим-табип, Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы. Медицина фәндәре кандидаты. БР клиник дауаханаһы баш табибы, һаулыҡ һаҡлау министрының урынбаҫары
• Хәбиров Фәрит Барый улы (1 ғинуар 1930 йыл — 29 июнь 2003 йыл) — педагог, дәүләт хеҙмәткәре. БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы (1986), РСФСР-ҙың атҡаҙанған һөнәри‑техник белем биреү уҡытыусыһы (1991), Луначарский исемендәге премия лауреаты (1991). «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында маҡтаулы хеҙмәте өсөн», «Хеҙмәт ветераны» миҙалдары менән бүләкләнгән.

Һылтанмалар

• [2] 2013 йыл 24 декабрь архивланған.
• Һайран (Ишембай районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Деревни Уфаген Сайраново
• Совет муниципальных образований Республики Башкортостан
• «Налог Белешмәһе» системаһында Һайран ауылы