Үҙ-үҙеңә ҡул һалыу
Үҙ-үҙеңә ҡул һалыу йәки суици́д (лат. sui caedere — үҙ-үҙеңде үлтереү) — үҙ-үҙеңде үҙ теләгең менән үлтереү[3][4]; кешенең психик ауырыу йәки күңел төшөнкөләге хәлендә үҙ-үҙен үлтереү акты: киҫкен психик травма шарттарында йәшәү мәғәнәһен юғалтып, аңлы рәүештә яҡты донъянан китеү[5].
| Үҙ-үҙеңә ҡул һалыу | |
 | |
| Зыян күреүселәр һаны | 800 000[1] |
|---|---|
| Медицина тармағы | психиатрия[d] һәм психология |
| Һештег | suicide |
.svg) | |
| Преступник | самоубийца[d] |
| Жертва | самоубийца[d] |
| Обрабатывается, смягчается или управляется | предотвращение суицида[d][2] |
| Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр | 420 698 |
| ICPC 2 | P77 |
| Код NCI Thesaurus | C3394 |
 Үҙ-үҙеңә ҡул һалыу Викимилектә | |
Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса донъяла йыл һайын 800 меңдән ашыу кеше үҙ-үҙенә ҡул һалып үлтерә[6]. Бөгөнгө көндә үҙ-үҙеңә ҡул һалыу донъя һаулыҡ һаҡлау өлкәһенең иң етди проблемаларының береһе булып тора[7].
Үҙ-үҙеңде ҡорбан итеү (мәҫәлән, һуғышта һәм башҡа экстремаль ситуацияларҙа) ҡаһарманлыҡ сағылышы тип һанала һәм ябай үҙ-үҙенә ҡул һалыуҙан һәм башҡа альтруистик үҙ-үҙенә ҡул һалыуҙарҙан башҡа төрҙәренән айырыла[8].
Ун туғыҙынсы быуатта Европала үҙ-үҙенә ҡул һалыу осраҡтарының артыуы күҙәтелә, ваҡыт үтеү менән был осраҡтар күбәйгәндән-күбәйә бара[9]. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, ер йөҙөндә йәшәүселәрҙән һәр 40 секунд һайын кемдер аңлы рәүештә үҙ-үҙенә ҡул һалып үлә. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы статистикаһы буйынса үҙ-үҙенә ҡул һалыу бөтә донъя масштабында йәштәрҙең (15-29 йәшлек) үлем сәбәптәре араһында икенсе урынды биләй[10]. Донъяла көн һайын 3 мең кеше үҙ-үҙенә ҡул һала, ә йыл һайын — яҡынса 1 миллион кеше (бөтә үлем осраҡтарының 1,5 проценты). Үҙ-үҙенә ҡул һалыуҙың иң түбән күрһәткестәре Латин Америкаһында, ғәрәп һәм азияның ҡайһы бер илдәрендә күҙәтелә. Үҙәк һәм Төньяҡ Европала, Төньяҡ Америкала, Көньяҡ-Көнсығыш Азияла, Көнбайыш Тымыҡ океанда (Австралия, Канада, Яңы Зеландия, АҠШ) үҙ-үҙенә ҡул һалыу уртаса күрһәткестәр күрһәтә. 2008 йылда Литвала, Белоруссияла, Рәсәйҙә, Шри-Ланкала, Ҡаҙағстанда, Венгрияла, Японияла, Украинала һәм Латвияла үҙ-үҙенә ҡул һалыу осраҡтары иң күбе булған[11].
Билдәләмәләр
үҙгәртергәБөтә суицидтарҙы ике класҡа бүлергә мөмкин: ысын һәм демонстратив (парасуицид йәки псевдосуицид). Ҡағиҙә булараҡ, псевдосуицид аффект хәлдә ҡылына һәм үҙ ғүмерен ҡыйыр өсөн генә түгел, ә «ярҙам һорап ҡысҡырыу», башҡаларҙың иғтибарын үҙенә һәм үҙ проблемаларына йәлеп итеү эшләнә. Был ғәмәлдәр шулай уҡ «үҙ-үҙенә ҡул һалырға демонстратив маташыуҙар» тип тә атала. Псевдосуицидтан айырмалы рәүештә, ысын үҙ-үҙенә ҡул һалыу , ғәҙәттә, яҡшы планлаштырылған сара булып тора, уның маҡсаты — туғандарының, дуҫтарының һәм башҡаларҙың фекеренә һәм реакцияһына ҡарамай нисек тә булһа үҙ ғүмерен өҙөү[12].. Ҡайһы бер осраҡтарҙа үҙ аллы булмаған үҙ-үҙеңдең ғүмереңде өҙөү ҙә үҙ-үҙенә ҡул һалыу тип һанала, әгәр үҙ-үҙен үлтереүсе физик яҡтан быны эшләй алмаһа. Полицейский ярҙамында үҙ-үҙенә ҡул һалыу башҡа кешеләр ярҙамында үҙ-үҙеңде үлтереү миҫалы булып тора[13].
Ҡапыл үлемгә килтермәгән, әммә ғүмерҙе ҡыҫҡартҡан ҡылыҡ (эскеселек, тәмәке тартыу, ауыр сир менән ауырығанда медицина ярҙамынан баш тартыу, юл хәрәкәте ҡағиҙәләрен һәм һаҡлыҡ сараларын аңлы рәүештә һанға һуҡмау, тейешле әҙерлекһеҙ һәм кәрәк-яраҡһыҙ экстремаль спорт төрҙәре, хәрби хәрәкәттәр ваҡытында хәүефте һанға һуҡмау), шул иҫәптән енәйәтсе уның ғүмеренә хәүеф янауын аңлап битараф ҡарағанда, үҙ-үҙеңде емереүсе ҡылыҡ тип аталырға мөмкин[14]. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр был ҡылыҡтарҙы үҙ-үҙенә ҡул һалыуҙың өсөнсө класына — йәшерен суицидҡа айыра[12].
Уңышһыҙлыҡҡа осраған үҙ-үҙен үлтерергә маташыу үҙ-үҙенә ҡул һалырға маташыу тип атала. Үҙ-үҙенә ҡул һалырға маташыу, әгәр уның үлемгә килтереү ихтималлығы юғары булһа, етди тип атала: бындай ынтылышта йыш ҡына уңышһыҙ үҙ-үҙенә ҡул һалыусының (психик һәм/йәки физик) һаулығына етди зыян килә.
Ҡайһы бер белгестәр фекеренсә, уңышһыҙлыҡҡа тарыған үҙ-үҙенә ҡул һалыуҙарҙың күбеһенең икенсе тапҡыр үҙ-үҙенә ҡул һалырға маташыу ихтималлығы бик юғары[15].
Антисуицид шәхес факторҙары үҙ-үҙенә ҡул һалырға ҡамасаулай ала, улар суицидты проблемаларҙы хәл итеү буйынса түмһерәйтә һәм үҙ-үҙенә ҡул һалыуға ҡаршы кәртә булдырыу ысулы итеп ҡарала. Ҡағиҙә булараҡ, бындай факторҙар булып — тормошҡа ашырылмаған ижади пландар, үҙ-үҙенә ҡул һалыуҙың мәғәнәһеҙлеген аңлау, туғандарына һәм дуҫтарына йөрәк әрнеүе килтереү ҡурҡынысы, үҙ-үҙенә ҡул һалыу ысулының дөрөҫлөгөнә бәйле билдәһеҙлек, физик ғазаптарҙан ҡурҡыу, шулай уҡ үлем һәм үҙ-үҙенә ҡул һалыу проблемаһы менән бәйле дини һәм социаль табулар тора. Ҡайһы бер шәхестәр өсөн үҙ-үҙенә ҡул һалыу символы булараҡ (йәки уңышһыҙ эш булараҡ) көсһөҙлөк символы булыуы мөмкин[16].
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs398/en/
- ↑ https://www.cdc.gov/suicide/prevention/index.html
- ↑ Блейхер В. М., Крук И. В. Толковый словарь психиатрических терминов. / Под ред. канд. мед. наук С. Н. Бокова. В 2-х томах. Т. 2. — Ростов-на-Дону: «Феникс», 1996. — 448 с.
- ↑ Анцупов А. Я., Шипилов А. И. Словарь конфликтолога. — 2-е изд. — СПб.: Питер, 2006. — С. 381—526 с.
- ↑ Русско-башкирский словарь педагогических и психологических терминов (Н. Ф. Суфьянова, 2002)
- ↑ http://www.who.int/mental_health/suicide-prevention/ru/
- ↑ http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs398/ru/
- ↑ Blake J. A. Death by hand grenade: altruistic suicide in combat (инг.) // Suicide Life Threat Behav. : journal. — 1978. — Т. 8. — № 1. — С. 46—59. — PMID 675772.
- ↑ Паперно И. http://ec-dejavu.ru/s/Suicide.html // Самоубийство как культурный институт. — М., 1999. — С. 88.
- ↑ Предотвращение самоубийств: глобальный императив (2014) // Всемирная организация здравоохранения
- ↑ Иванова А. Е., Сабгайда Т. П., Семенова В. Г., Антонова О. И., Никитина С. Ю., Евдокушкина Г. Н., Чернобавский М. В. Ситуация с суицидами в России и мире = Опубликовано в книге: Смертность российских подростков от самоубийств / Иванова А. Е., Сабгайда Т. П., Семёнова В. Г., Антонова О. И., Никитина С. Ю., Евдокушкина Г. Н., Чернобавский М. В. -М., ЮНИСЕФ, 2011. С. 8-18 // Демоскоп Weekly : сайт. — № 523—524.
- ↑ 12,0 12,1 Козлов, Николай Самоубийство. Дата обращения: 30 декабрь 2014.
- ↑ Бухгалтеру-самоубийце грозит 10 лет тюрьмы. Lenta.ru (10 февраль 2001). Дата обращения: 3 декабрь 2013.
- ↑ Дмитрий Леонтьев. Психология смысла: природа, строение и динамика смысловой реальности. Дата обращения: 1 ғинуар 2015.
- ↑ Самоубийства: как предотвратить беду? «РИА Новости» (10 сентябрь 2011). Дата обращения: 6 июнь 2014.
- ↑ Книжникова С. В. Девиантология для педагогов и психологов. Дата обращения: 3 ғинуар 2015.
Сығанаҡтар
үҙгәртергә- http://www.hakmar.ru/?new=3765 2016 йыл 13 март архивланған.
- http://www.sharafi.ru/mekele/107-tyshta1171y-zyyarat.html 2016 йыл 5 март архивланған.
Был тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.