Штеменко Сергей Матвеевич

Сергей Матвеевич Штеме́нко (7 [20] февраля 1907; станицаһы Урюпинский Дон өлкәһе, Рәсәй империяһы — 23 апрель 1976; Мәскәү, РСФСР, СССР) совет хәрби эшмәкәре, СССР Ҡораллы Көстәренең генераль штабы начальнигы (1948—1952), СССР Ҡораллы Көстәре Генераль Штабы Баш разведка идаралығы начальнигы (1956—1957), армия генералы.

Сергей Матвеевич Штеменко
армия генералы С. М. Штеменко
Тыуған ваҡыты	7 февраль (20 февраль) 1907({{padleft:1907|4|0}}-{{padleft:2|2|0}}-{{padleft:20|2|0}})
Тыуған урыны	Рәсәй империяһы, Дон Ғәскәре өлкәһе Урюпинская станицаһы
Үлгән ваҡыты	23 апрель 1976({{padleft:1976|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:23|2|0}}) (69 йәш)
Вафат урыны	Мәскәү, РСФСР, СССР
Хеҙмәт иткән урыны	СССР
Ғәскәр төрө	пехота
Хеҙмәт итеү йылдары	1926—1976
Хәрби звание	Ҡалып:СССР, Генерал армии армия генералы
Командалыҡ итеү	Рәсәй Федерацияһы Ҡораллы Көстәренең Генераль штабы Баш оператив идаралығы, СССР Ҡораллы Көстәренең Генераль штабы, ГСВГ — Германияла Совет ғәскәрҙәре төркөмө штабы, Баш разведка идаралығы, СССР Ҡоро ер ғәскәрҙәре штабы, Рәсәй Федерацияһы Ҡораллы Көстәренең Генераль штабы Баш ойоштороу-мобилизация идаралығы, Варшава килешеүе илдәренең Ҡораллы көстәре штабы
Хәрби алыш/һуғыш	Бөйөк Ватан һуғышы
Наградалар һәм премиялар	СССР: III дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәт иткәне өсөн» ордены кавалерҙары Юбилейная медаль «За доблестный труд (За воинскую доблесть). В ознаменование 100-летия со дня рождения Владимира Ильича Ленина» «Кавказды обороналаған өсөн» миҙалы «Сиҙәм ерҙәрҙе үҙләштергән өсөн» миҙалы Медаль «30 лет Советской Армии и Флота» «40 лет Вооружённых Сил СССР» миҙалы «50 лет Вооружённых Сил СССР» миҙалы «В память 800-летия Москвы» миҙалы

Йәшлек йылдары, һуғышҡа тиклемге хәрби хеҙмәте

Урюпинскийстаницаһында ярлы казак ғаиләһендә тыуған. Ысын фамилияһы — Штеменков, 1916 йылда документ алғанда әсәһенең талабы буйынса Штеменкоға үҙгәртелә. Шунда уҡ 1924 йылда сиркәү-мәхәллә мәктәбен тамамлай. 1924 йылда эш эҙләп Мәскәүгә китә, Үҙәк телеграф бинаһы төҙөлөшөндә ҡара эшсе булып эш башлай.

1926 йылдың октябрендә Ҡыҙыл армия сафтарына хәрби хеҙмәткә саҡырыла. Л. Б. Красин исемендәге Мәскәү артиллерия мәктәбендә уҡый. 1927 йылдың сентябрендә Севастополь зенит артиллерияһы мәктәбенә күсә һәм уҡыу йортон 1930 йылда отличие менән тамамлай. Һуңынан РККА-ның механизациялау һәм моторизациялау хәрби академияһын (1937), РККА Генераль штабы академияһын (1940) тамамлай.

1930—1933 йылдарҙа — Севастополдә Украина хәрби округының 121-се зенит-артиллерия полкында хеҙмәт итә: разведка взводы командиры, 1931 йылдан — артиллерия батареяһы командиры, 1932 йылдан — айырым артиллерия дивизионы штабы начальнигы, 1933 йылдан — полк штабы начальнигының беренсе ярҙамсыһы. 1930 йылда ВКП(б) сафына инә.

Академияны тамамлағандан һуң, 1937 йылдың декабренән — Киев айырым хәрби округындағы Баш Командование Резерваның 5-се танк бригадаһында айырым уҡыу танк батальоны командиры. 1938 йылдың авгусында РККА-ның Генераль штабы академияһына уҡырға ебәрелә. Майор.

1939 йылда РККА-ның Генераль штабы Академияһы тыңлаусылары составында Көнбайыш Украинаға походта — Киев айырым хәрби округы штабында (Украин фронтының ялан идараһы округы идараһынан бүленгәндән һуң — фронт штабында), округтың бронетанк ғәскәрҙәре начальнигы Я. Н. Федоренко ҡарамағында ҡатнаша. Совет-фин һуғышында — Генераль штабтың оператив идаралығын көсәйтеүгә йүнәлтелгән һәм бер үк ваҡытта Генштабтағы дежурлыҡ академияһында оператив эш тәжрибәһе алған Генераль штаб Академияһы тыңлаусыларының ҙур төркөмө иҫәбендә.

1940 йылдың көҙөндә РККА-ның Генераль штабы Академияһында дәүләт имтихандарын тапшырғандан һуң, Рәсәй Федерацияһының Ҡораллы көстәре Генераль штабы Баш оператив идаралығына — Яҡын Көнсығыш бүлеге начальнигының өлкән ярҙамсыһы вазифаһында. Подполковник.

Бөйөк Ватан һуғышы

Бөйөк Ватан һуғышы осоронда 1941 йылдың авгусынан Генштаб оператив идаралығының Генштабтың Оператив идаралығы Яҡын Көнсығыш йүнәлеше начальнигы урынбаҫары була. Ләкин хәрәкәттәге армия буйынса ҙур эш күләме йәһәтенән ваҡытының төп өлөшө Көньяҡ-Көнбайыш һәм Көнбайыш фронттарға ҡараған йүнәлештәргә ваҡытлыса беркетелә, полковник.

1942 йылдың июненән — Генштаб оператив идаралығының Яҡын Көнсығыш йүнәлеше начальнигы, бер үк ваҡытта Төньяҡ Кавказ һәм Кавказ аръяғы фронттарына яуаплы була. Кавказ өсөн көрәштең айырыуса ҡатмарлы осоро — оборона этабында, Л. П. Берия етәкселегендәге партия һәм хәрби хеҙмәткәрҙәр төркөмө составында Төньяҡ Кавказ хәрби хәрәкәттәр районына оҙайлы ваҡытҡа ҡала. Генерал-майор (23.11.1942)

1943 йылдың апреленән — Генераль штабтың Оператив идаралығы начальнигының беренсе урынбаҫары, генерал-лейтенант (4.04.1943). 1943 йылдың майынан 1946 йылға тиклем — Генераль штабтың Оператив идаралығы начальнигы; был вазифала фашистик Германияның һәм милитаристик Японияның (Совет-япон һуғышы) ҡораллы көстәрен тар-мар итеү буйынса Юғары Баш командующий ниәттәрен тормошҡа ашырғанда операцияларҙы планлаштырыуҙың төп етәкселәренең береһе була. 1943 йылдың ноябрендә, Тегеран конференцияһы барышында, Штеменко Юғары Баш командующийҙы Тегеранға оҙатып бара, уны фронттағы хәлдәр тураһында кәрәкле мәғлүмәттәр менән тәьмин итә.

Юғары Баш командование Ставкаһы ҡушыуы буйынса операцияларҙы ойоштороуҙа һәм үткәреүҙә ярҙам күрһәтеү өсөн бер нисә тапҡыр фронтҡа юллана. Мәҫәлән, 1943 йылдың аҙағында Ҡырымды азат итеү буйынса айырым Приморье армияһы операцияһын әҙерләүҙә ҡатнаша; 1944 йылдың февраль-мартында Ставка вәкиле С. К. Тимошенконың штаб начальнигы сифатында 2-се Балтик буйы фронтында була, немец-фашист ғәскәрҙәрен оборонаһын өҙөүҙө һәм 1-се һәм 2-се Балтик буйы фронты эшмәкәрлеген яраштырыуҙы ойоштороуҙа ҡатнаша; 1944 йылдың апрелендә Ставка вәкиле булараҡ Көнбайыш фронтында эшләй; 1944 йылдың июнендә 2-се Белорус фронтында Могилёв операцияһын әҙерләү һәм тормошҡа ашырыуға әһәмиәтле өлөш индерә, июлдә 3-сө Балтик буйы фронтында була, командованиеға 1944 йылғы Псков-Остров операцияһын планлаштырыуҙа, әҙерләүҙә һәм тормошҡа ашырыуҙа ярҙам күрһәтә. Генерал-полковник (17.11.1943).

1945 йылдың июнендә Мәскәүҙә Ҡыҙыл майҙанда Еңеү парадын ойоштороуҙа ҡатнаша.

Һуғыштан һуңғы осор

1946 йылдың апреленән Баш оператив идаралыҡ начальнигы — СССР Ҡораллы Көстәре Генераль штабы начальнигы урынбаҫары. 1948 йылдың ноябренән 1952 йылдың июненә тиклем Генераль штаб начальнигы — СССР Ҡораллы көстәре министры (1950 йылдың февраленән — СССР хәрби министры) урынбаҫары, армия генералы (12.11.1948). К. М. Симонов юғары хәрби вазифа биләгән шәхестәрҙең һуғыш осорондағы һәм һуғыш тамамланғандан һуңғы үҙ-ара мөнәсәбәттәрен «Глазами человека моего поколения» китабында сағылдырған.

1952 йылдың июненән 1953 йылдың мартына тиклем — Германиялағы Совет оккупация ғәскәрҙәре төркөмө штабы начальнигы. И. В. Сталин үлгәндән һуң, Мәскәүгә ҡайтарыла һәм 1953 йылдың 16 мартынан 15 июленә тиклем СССР Ҡораллы көстәре Генераль штабы начальнигы урынбаҫары була.

Сергей Штеменко ғаиләһе менән

1953 йылдың июлендә Лаврентий Берияны ҡулға алғандан һуң, вазифаһынан бушатыла, хәрби званиеһы генералдан генерал-лейтенантка тиклем (1953 йылдың 29 июне), йәғни бер юлы ике баҫҡысҡа кәметелә. Штеменкоға ҡарата ғәйепләүҙәрҙең береһе булып СССР оборона министры Н. А. Булганиндың, Штеменко «Берия аша Сталинға ҡайһы бер етәксе хәрби шәхестәр тураһында төрлө ғәйбәттәр еткергән», тип раҫлауы тора.

Был уңайҙан 1953 йылдың 21 июлендә Штеменко Н. С. Хрущёвҡа шәхси хат менән мөрәжәғәт итә, унда ул үҙенең Берияға һәм Булганинға яҡынлығын кире ҡаға;; ләкин, уның артабанғы яҙмышынан күренеүенсә, Штеменко Хрущёвты үҙенең хаҡлығына ышандыра алмаған. 1953 йылдың июленән ноябренә тиклем СССР оборона министры ҡарамағында була. 1953 йылдың ноябрендә Көнбайыш Себер (1956 йылдың 4 ғинуарынан Себер) хәрби округының штаб начальнигы итеп тәғәйенләнә.

1956 йылдың авгусынан — Генштабтың Баш разведка идаралығы начальнигы, генерал-полковник (26.11.1956). 1957 йылдың октябрендә Югославияла командировкала булған оборона министры маршал Жуковты вазифаһынан төшөрөргә йыйынғандары тураһында иҫкәртә.

1957 йылдың ноябрендә вазифаһынан бушатыла һәм бер нисә ай СССР-ҙың оборона министры ҡарамағында була. 1958 йылдың майында Волга буйы хәрби округы ғәскәрҙәре командующийының беренсе урынбаҫары итеп тәғәйенләнә, ә 1961 йылдың июнендә ошо уҡ вазифаға Кавказ аръяғы хәрби округына күсерелә. 1962 йылдың июленән Ҡоро ер ғәскәрҙәренең Баш штабы начальнигы — Ҡоро ер ғәскәрҙәре баш командующийының беренсе урынбаҫары. 1964 йылдың апреленән алып Рәсәй Федерацияһының Генераль штабы Баш ойоштороу-мобилизация идаралығы начальнигы — Генераль штаб начальнигы урынбаҫары. 1968 йылдың 19 февралендә Штеменкоға икенсе тапҡыр армия генералы исеме бирелә. 1968 йылдың авгусынан — Генераль штаб начальнигының беренсе урынбаҫары — Варшава килешеүендә ҡатнашыусы илдәрҙең Берләшкән ҡораллы көстәре штабы начальнигы. Хәрби матбуғатта мемуарҙар һәм бихисап мәҡәләләр авторы.

1952—1956 йылдарҙа — КПСС Үҙәк Комитеты ағзалығына кандидат. 3, 8-9 саҡырылыш (1951—1955, 1971—1976) РСФСР Юғары Советы депутаты.

Файл:Могила генерала армии Сергея Штеменко.JPG

Мәскәүҙә Новодевичье зыяратында Штеменконың ҡәбере.

Мәскәүҙә 1976 йылдың 23 апрелендә вафат була. Новодевичье зыяратында ерләнгән.

Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре

• Ленин ордены (24.06.1948);
• 3 Ҡыҙыл Байраҡ ордены (21.05.1942);
• Ике I дәрәжә Суворов ордены (29.07.1944, 4.06.1945);
• I дәрәжә Кутузов ордены (17.05.1943);
• II дәрәжә Суворов ордены (22.02.1944);
• Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены;
• Ҡыҙыл Йондоҙ ордены (03.11.1944);
• III дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткән өсөн» ордены (30.04.1975);
• «Мәскәүҙе обороналаған өсөн» миҙалы (01.05.1944);
• «Кавказды обороналаған өсөн» миҙалы (01.05.1944);
• СССР-ҙың башҡа миҙалдары;

Сит ил ордендары һәм миҙалдары

• алтынлатылған «Ватан алдында хеҙмәттәре өсөн» ордены (ГДР);
• «Халыҡ һәм Ватан алдында хеҙмәттәре өсөн» хәрби ордены (ГДР);
• ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (Монголия Халыҡ Республикаһы, 06.11.1945, 06.07.1971);
• Тимер ҡаҙыҡ йондоҙо ордены (МХР);
• 3-сө класлы Польшаның яңырыуы ордены (ПХР, 06.10.1973);
• 3-мө дәрәжә Virtuti militari ордены (ПНР, 19.02.1968);
• 2-се дәрәжә «Грюнвальд тәреһе» ордены (ПХР, 21.05.1946);
• 2-се дәрәжә Болгария Халыҡ Республикаһы ордены (14.09.1974);
• [[«Хәрби хеҙмәттәре өсөн» ордены (БХР, 09.02.1946);
• 1-се дәрәжә Тудор Владимиреску ордены (СРР, 01.10.1974);
• 3-сө дәрәжә Почётлы легион ордены (Франция, 09.06.1945);
• 1-се дәрәжә Партизан йондоҙо ордены (Югославия) (ЮСФР);
• 1-се дәрәжә «Халыҡ алдында хеҙмәте өсөн» ордены (ЮСФР);
• 1-се дәрәжә Венгрия Халыҡ Республикаһы алдында хеҙмәте ордены (ВХР, 04.04.1975);
• «Японияны еңгән өсөн» миҙалы (МНХР);
• «Милитаристик Японияны Еңеүгә 30 йыл» миҙалы (МХР, 1975);
• «Халхин-Гол Еңеүенә 30 йыл» миҙалы (МХР, 1969);
• «Монгол Халыҡ Армияһына 50 йыл» миҙалы (МХР, 1970);
• «Монгол Халыҡ Революцияһына 50 йыл» миҙалы (МХР, 1970);
• «Румынияны фашизмдан азат итеүгә 30 йыл» миҙалы (СРР, 1974);
• «Георгий Димитровтың тыуыуына 90 йыл» миҙалы (БХР, 1974);
• 1-се дәрәжә «Ҡорал буйынса туғанлыҡ» миҙалы (ГДР);
• «Кореяны азат иткән өсөн» миҙалы (КХДР);
• «Ҡорал буйынса дуҫлыҡты нығытыу өсөн» миҙалы (ЧССР);
• «Словак милли ихтилалының 20 йыллығына ҡарата» миҙалы (ЧССР);
• «Чехословакиия Коммунистар партияһына 50 йыл» миҙалы (ЧССР).

Хеҙмәттәре

• Генеральный штаб в годы войны. — Ч. 1—2. — М., 1968—1973.
• Генеральный штаб в годы войны. — Кн. 1—2. — М., 1973—1975.
• Новый закон и воинская служба. — М., 1968.
• О всеобщей воинской обязанности. — М., 1968.
• Советские сухопутные войска. — 2-е изд. — М., 1968.
• Последние шесть месяцев Второй мировой войны. — М., 1973.
• Освободительная миссия Советской Армии. — М., 1975.
• Перед ударом в Белоруссии // Военно-исторический журнал. — 1965. — № 9. — С. 44—59.
• Победителям и Героям // Военно-исторический журнал. — 1966. — № 7. — С. 15—28.
• Из истории разгрома Квантунской армии // Военно-исторический журнал. — 1967. — № 4—5.
• На северном фланге советско-германского фронта летом и осенью 1944 года // Военно-исторический журнал. — 1972. — № 6. — С. 59—66.

Замандаштарының баһаһы

Сталин послал на Кавказ Берию с поручением спасти там положение после поражения Южного фронта, Берия просил рекомендовать, кого из работников Генерального штаба ему взять с собой, и <…> ему порекомендовали <…> Штеменко как молодого и способного штабного работника, он взял его с собой, и несколько месяцев Штеменко был с ним. Это, к сожалению, многое потом определило и в его судьбе, и в его поведении (Василевский).

Хәтер

• В Краснодаре установлен памятник генералу армии С. М. Штеменко (открыт 20.02.2022).
• Имя С. М. Штеменко с 1977 года по настоящее время носит Краснодарское высшее военное училище.
• Улица Генерала Штеменко в Волгограде и Нижнем Новгороде.
• Улица Штеменко в Урюпинске Волгоградской области (на его родине).
• Приказом Министра обороны Российской Федерации № 222 от 10 апреля 2017 года учреждена ведомственная медаль Министерства обороны Российской Федерации «Генерал армии Штеменко».

Кинола кәүҙәләнеше

• 1949 — Падение Берлина — Сидоркин Михаил Николаевич.
• 1969 — Освобождение (киноэпопея)| Огненная дуга; Направление главного удара — Протасов, Клеон Георгиевич.

Әҙәбиәт

• Колпакиди А., Север А. ГРУ. Уникальная энциклопедия. — М.: Яуза; Эксмо, 2009. — С. 694. — 720 с. — (Энциклопедия спецназа). — 5000 экз. — ISBN 978-5-699-30920-7.
• Штеменко // Советская историческая энциклопедия / Гл. ред. Е. М. Жуков. — М.: Советская энциклопедия, 1976. — Т. 16. — С. 349. — 56 000 экз.

Һылтанмалар

• Биография на сайте Минобороны России
• Письмо С. М. Штеменко к Н. С. Хрущёву, 21.07.1953 2013 йыл 8 май архивланған.

Алдан килеүсе: М. А. Шалин

Начальник ГРУ 1956—1957

Һуңынан килеүсе: М. А. Шалин