Чехословак корпусы

Чехословак корпусы (Чехословак легионы) — Беренсе донъя һуғышы йылдарында Рәсәй армияһы составында башлыса әсирлеккә эләккән Австрия-Венгрия армияһының элекке хәрбиҙәре, Германияға һәм Австрия-Венгрияға ҡаршы һуғышта ҡатнашырға теләк белдергән чехтарҙан һәм словактарҙан булдырылған ирекле милли хәрби берләшмәһе.

Чехословак корпусы
Һуғыш/алыш	Беренсе донъя һуғышы һәм Рәсәйҙә Граждандар һуғышы
Ғәскәр төрө	Чехословацкие легионы[d]
Дәүләт	Рәсәй империяһы
Урын	Рәсәй империяһы

Француз хөкүмәтенең Францияла автономиялы Чехословак армияһын ойоштороу буйынса декрет нигеҙендә Рәсәйҙә 1918 йылдың 15 ғинуарынан формаль рәүештә француз командованиеһына буйһондорола.

1918 йылдың яҙ-йәйендә корпус Совет власына ҡаршы хәрби ғәмәлдәргә йәлеп ителә. Волга, Урал, Себер һәм Алыҫ Көнсығышта Чехословак корпусының фетнәһе совет власы органдарын бөтөрөү, советтарға ҡаршы хөкүмәттәрҙе ойоштороу (Ойоштороу йыйылышы комитеты ағзалары, Ваҡытлы Себер хөкүмәте, һуңынан — Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәт) һәм аҡгвардиясыларҙың Совет власына ҡаршы киң масштаблы ҡораллы ғәмәлдәрҙе башлау өсөн уңайлы ситуация тыуҙыра.

Тарихы

Беренсе донъя һуғышының башланыуы чех һәм словак милли хәрәкәттең әүҙемләшеүенә килтерә. Хәрәкәттә ҡатнашыусылар Австрия-Венгрия составына ингән славян территорияларың азатлығына ынтылалар. Рәсәйҙә йәшәгән күп һанлы чех иммигранттары Рәсәйҙең бер нисә ҡалаһында һуғыштың тәүге көндәрендә үк демонстрацияларға сыға.

1914 йылдың 25 июлендә, һуғыштың рәсми рәүештә иғлан иткән көндө үк, Рәсәй империяһында чех колонистарын берләштергән «Чех милли комитеты» (ЧНК), император Николай II мөрәжәғәт ҡабул итә: «Урыҫ чехтарына үҙ Ватанын азат итеү өсөн бөтә көсөн биреү һәм урыҫ батыр туғандары менән иңгә-иң терәү бурысы йөкмәтелә…».

Рәсәй яғында һуғышта ҡатнашыу өсөн ирекле чех хәрби подразделениеларын төҙөү тураһында ҡарар Киевта Австрияға ҡаршы манифестацияла ҡабул ителә, ә проектты хөкүмәткә манифестация барышында төҙөлгән Киев чех комитеты тапшыра. 30 июлдә Рәсәй империяһының Министрҙар советы был башланғысты хуплап, Чех дружинаһын булдырыу буйынса ҡарар ҡабул итә. 1914 йылдың 28 сентябрендә Киевта уның байрағын изгеләштереү үткәрелә һәм октябрь айында уҡ дружина фронтҡа китә һәм генерал Радко-Дмитриевтың 3-сө армияһы составында Галиция алышында ҡатнаша.

Рәсәй армияһы составындағы чехословак милли формированиелары фәҡәт урыҫ офицерҙары етәкселегендә башҡарылғанын билдәләп үтергә кәрәк. 1915 йылдың мартынан Юғары баш командующий бөйөк кенәз Николай Николаевич чехтар һәм словактар дружинаһына Австрия-Венгрия армияһының элекке хәрбиҙәрен — әсирҙәрҙе һәм ҡасып сығыусыларҙы ҡабул итергә рөхсәт итә. Һөҙөмтәлә 1915 йылдың аҙағына ул Ян гус исемендәге Беренсе чехословак уҡсылар полкы (штат буйынса һаны 2100 кеше) итеп үҙгәртелә. 1916 йылдың аҙағына полк бригада итеп үҙгәртелә (brigáda střelecká Československá), бригада өс полктан тора, барыһы яҡынса 3500 кеше (офицерҙар һәм түбәнге чиндар), командиры — полковник В. П. Троянов.

Шул уҡ ваҡытта 1916 йылдың февралендә Парижда Чехословак милли шураһы (ЧСНС) барлыҡҡа килә. Уның етәкселәре (Томаш Масарик, Йозеф Дюрих, Милан Штефаник, Эдвард Бенеш) үҙаллы чехословак дәүләтен төҙөү яҡлы була һәм үҙаллы ирекле чехословак армияһын булдырыу маҡсатында Антанта илдәренең ризалығын алыу өсөн күп көс түгәләр. ЧСНС рәсми рәүештә Көнсығыш һәм Көнбайыш фронттарында Үҙәк державаларға ҡаршы һуғышҡан бөтә хәрби формированиеларҙы үҙенә буйһондора. Рәсәйҙә «Чехословак йәмғиәттәре союзы» үҙ эшен башлай.

Зборово янында һәләк булған чехословак легионерҙарына мемориал, Калиновка ауыл, Украина.

Февраль революцияһы Рәсәй хөкүмәте чехословак легионерҙарына мөнәсәбәтен үҙгәртмәй — хатта киреһенсә. Чехословак милли советы Рәсәйҙә үҙенең бүлеген аса, уны Ваҡытлы хөкүмәт Рәсәйҙә чехтар һәм словактарҙың берҙән-бер вәкиле сифатында таный.

Рус армияһының Галициялағы июнь һөжүмендә тәүге тапҡыр үҙаллы оператив берәмәк булараҡ ҡатнашҡан Чехословак бригадаһы Зборов районында фронтты йырып үтә, 3 меңдән ашыу әсирҙәрҙе ала, 200 кеше һәләк була, 1000 тирәһе — яралана.

Ваҡытлы хөкүмәт һәм 1-се Гусит уҡсылар дивизияһының командованиеһы бер-береһенә лояль ҡараш күрһәтәләр, Чехословак бригадаһы дивизия составына инә. Чехословактарҙың уңышлы ғәмәлдәре чех сәйәси эшмәкәрҙәре Ваҡытлы хөкүмәттән эрерәк милли формированиеларҙы булдырыуға рөхсәт алыуҙарына булышлыҡ итә. Яңы Юғары баш командующий генерал Л. Г. Корнилов 1917 йылдың 4 июлендә 2-се дивизияны ойоштора башлауға рөхсәт бирә, формалашыу тиҙ бара. 5-се Прага, 6-сы Татран, 7-се Татран, 8-се Силезия полктары, ике инженер ротаһы, ике артиллерия бригадаһы ойошторола.

1917 йылдың 26 сентябрендә юғары баш командующий Ставкаһының штаб начальнигы генерал Н. Н. Духонин ике дивизиянан һәм запастағы бригаданан торған айырым Чехословак корпусын төҙөү тураһында фарманға ҡул ҡуя (ул мәлгә дөйөм һаны 39 мең һалдат һәм офицер булған ике дивизия ғына ойошотолған була). 1-се дивизия Чехословак дивизияһы составына, мәҫәлән, һуңынан Славян полкы тип үҙгәртелгән Корнилов ударный полкы инә (шәхси составында чехтар, словактар һәм югославтар була).

Корпустың бөтә частарында француз хәрби дисциплинар уставы һәм «урыҫ команда теле» индерелә. Чехословак милли советы (ЧНС) һәм Рәсәй бүлегенең етәксеһе Томаш Масариктың үтенесе буйынса корпустың етәкселәре итеп урыҫ генералдары ҡуйыла: командир генерал-майор В. Н. Шокоров, штаб начальнигы генерал-майор М. К. Дитерихс. ЧСНС вәкилдәре — П. И. Макса, Юғары баш командующий Ставкаһы ҡарамағында — Ю. И. Клацанда.

Чехословак корпусы һәм Граждандар һуғышы Рәсәйҙә

Чехословак корпусы, 1918 йыл.

Чехословак ғәскәрҙәренең Иркутскиға инеүе, 1918 йыл.

Чехословак корпусының формалашыу «казармаһы».

1917 йылдың көҙөндә Волынь һәм Полтава губерналары территорияһында Көньяҡ-Көнбайыш фронтының тылында ойошторола башлай. 1917 йылғы Октябрь революцияһы һәм совет хөкүмәте менән үҙәк державаларҙың солох тураһында һөйләшеүҙәре чехословактарҙы бик ауыр хәлгә ҡуя. Петроградтағы большевиктарҙың ҡораллы ихтилалының еңеүе тураһында хәбәр алғас та Чехословак милли советының етәкселеге Ваҡытлы хөкүмәтте бер һүҙһеҙ яҡлауы тураһында иғлан итә һәм Киев хәрби округы һәм Көньяҡ-Көнбайыш фронты командованиелары менән чехословак частарын ҡулланыу буйынса килешеү төҙөй. 27 октябрҙә (9 ноябрь) килешеү 1-се һәм 2-се чехословак дивизиялары командованиеһына еткерелә, ә Көньяҡ-Көнбайыш фронты янындағы Ваҡытлы хөкүмәттең комиссары ярҙамсыһы Н. С. Григорьев күрһәтелгән подразделениеларҙы Киевҡа ебәрергә ҡуша. 28 октябрҙә (10 ноябрь) улар Киев хәрби училищелар юнкерҙары менән берлектә Киев Советын яҡлаған эшселәргә һәм һалдаттарға ҡаршы урам бәрелештәрендә ҡатнашалар. Бәрелештәр ҡаршы тороусылар араһында 31 октябрҙә (13 ноябрь) ваҡытлы тыныслыҡ булдырыуға тиклем дауам итә

Шул уҡ ваҡытта Чехословак милли советы француз хөкүмәтен бөтә чехословак хәрби формированиеларын француз армияһының өлөшө итеп таныуын һорай. Бойондороҡһоҙ Чехословакияның буласаҡ беренсе президенты профессор Томаш Масарик Рәсәйҙә бер йыл дауамында йәшәй, 1917 йылдың майынан 1918 йылдың апреленә тиклем, һәм башта, аҡ хәрәкәттең күренекле эшмәкәре генерал-лейтенант К. В. Сахаров фекеренсә, Февраль революцияһының «юлбашсылары» менән мөнәсәбәттәр булдыра, һуңғараҡ тулыһынса Рәсәйҙәге француз хәрби миссияһының ҡарамағына күсә. Масарик үҙе 1920 йылдарҙа Чехословак корпусын «автономиялы армия, әммә шул уҡ ваҡытта француз армияһының бер өлөшө», тип атай, сөнки корпус Франция һәм Антанта тарафынан финанслана. Чех милли хәрәкәте етәкселәре өсөн Германия менән һуғышты дауам итеүҙең төп маҡсаты Австрия-Венгриянан бойондороҡһоҙлоҡты тергеҙеү булып тора. Шул уҡ 1917 йылда Француз хөкүмәте һәм Чехословак милли советының берлектәге ҡарарына ярашлы Францияла Чехословак легионы булдырыла. Чехословак милли совет бөтә хәрби формированиеларҙың берҙән-бер юғары органы итеп таныла, был, үҙ сиратында, Рәсәйҙәге чехословак легионерҙарын Антантанан бойондороҡло итә. 1917 йылдың 19 декабрендәге француз хөкүмәтенең автономиялы чехословак армияһын ойоштороу тураһындағы декретына ярашлы чехословак корпусы формаль рәүештә француз командованиеһына буйһона һәм Францияға китеү тураһында күрһәтмә ала.

Шуға ҡарамаҫтан, Францияға сығыр өсөн чехословактар Рәсәй территорияһын үтергә тейеш була. Рәсәйҙә был ваҡытта бөтә урындарҙа совет власы урынлашҡан була. Совет хөкүмәте менән мөнәсәбәттәрҙе боҙмаҫ өсөн Чехословак милли советы уға ҡаршы ҡырҡа рәүештәге ғәмәлдәрҙән баш тарта, шуға күрә Үҙәк радаға ла ярҙамға килмәй.

Совет ғәскәрҙәренең һөжүме барышында улар Киев тирәһендә формалашҡан 2-се чехословак дивизияһы менән тоташа һәм Масарик, главком М. А. Муравьев менән килешеү төҙөй. 26 ғинуарҙа (8 февраль) совет ғәскәрҙәре Киевты яулап ала һәм унда совет власын уранлаштыра. 16 февралдә Муравьев Масарикка Совет Рәсәйе чехословактарҙың Францияға сығыуына ҡаршы булмауы тураһында хәбәр итә.

Масариктың ризалығы менән чехословак частарында большевистик агитацияһы рөхсәт ителә. Чехословактарҙың ҙур булмаған өлөшө (200 кеше тирәһе) революцион идеялары тәьҫире аҫтында корпустан сыға һәм РККА-ның интернациональ бригадалары составына инә. Масарик, үҙе һөйләүенсә, хеҙмәттәшлек тураһында тәҡдимдәрҙе (генералдар М. В. Алексеев һәм Л. Г. Корнилов, шулай уҡ П. Н. Милюковтарҙың) кире ҡаға). Шул уҡ ваҡытта Масарик, К. В. Сахаров фекеренсә, һул урыҫ лагеры менән бәйләнештәр булдыра, Муравьевтан тыш, ул бер нисә яртылаш большевистик ҡараштағы революцтон эшмәкәрҙәре менән мөнәсәбәттәрен нығыта. Урыҫ офицерҙары яйлап командалыҡ вазифаларынан ситләштерәләр. Чех милли советы Рәсәйҙә «хәрби әсирҙәрҙән һул, ультрасоциалистик кешеләр менән тулылана».

Чехтарҙың бөтә көстәре корпусты Рәсәйҙән Францияға сығарыуға йүнәлтелә. Диңгеҙ юлы — иң ҡыҫҡа маршрут була — Архангельск һәм Мурманск аша — әммәчехтар был юлда немец һыу аҫты кәмәләренән ҡурҡып, баш тарталар. Легионерҙарҙы Транссебер тимер юлынан Владивостокка тиклем һәм артабан Тымыҡ океан аша Европа ебәрергә ҡарар итәләр.

Украина территорияһына 18 февралендә Германия-Австрия ғәскәрҙәрен индерә башлағас, 1-се чехословак дивизияһы ашығыс рәүештә Житомир тирәһенән Һул яр Украинаһына күсерелә, унда 7 марттан 14 мартҡа үҙенең эвакуацияһын тәьмин итеү өсөн тиклем совет ғәскәрҙәре менән берлектә һуғышырға һәм немец дивизияларының һөжүменә ҡаршы торорға тура килә.

26 мартта Пензала РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советының (Сталин), Рәсәйҙәге Чехословак милли советының һәм Чехословак корпусының вәкилдәре килешеүгә ҡул ҡуялар, уға ярашлы чех подразделениеларына Пензанан Владивостокка ҡаршылыҡһыҙ сығыу гарантияла: «…Чехословактар хәрби берәмәктәр һымаҡ түгел, ә үҙе менән контрреволюционерҙар яғынан һөжүменән үҙ-үҙен һаҡлау өсөн билдәле һанда ҡорал алған ирекле граждандар төркөмө булараҡ хәрәкәтләнәләр… Халыҡ Комиссарҙары Советы уларҙың ғәҙел һәм ихлас лояллеге шарты менән Рәсәй территорияһында уларға мөмкин тиклем булышлыҡ итергә әҙер…». 27 мартта корпус буйынса 35 -се һанлы бойороҡта әлеге «билдәле ҡорал һанының» ҡулланыу тәртибе ҡарала: «Һәр эшелонда үҙенең һағы өсөн 168 кешелек ҡораллы ротаны, шул иҫәптән, унтер-офицерҙарҙы, һәм бер пулемёт, һәр винтовкаға 300, пулемётҡа — 1200 заряд ҡалдырырға. Бөтә ҡалған винтовкалар һәм пулемёттар, бөтә орудиелар Пензалағы урыҫ хөкүмәтенә чехословак корпусының өс вәкиленән һәм совет власының өс вәкиленән торған махсус комиссияһына тапшырырға…». Артиллерия ҡоралы башлыса Украинаның Рәсәйгә ҡушылған сағында ҡыҙыгвардиясыларға тапшырыла.

1918 йылдың апрель-майында чехословактарҙың иң эре соединениелары Пенза — Сызрань — Һамар (8 мең; поручик С. Чечек), Силәбе — Миасс (8,8 мең.; полковник С. Н. Войцеховский), Новониколаевск — ст. Тайга (4,5 мең; капитан Р. Гайда), Владивостокта (яҡынса 14 мең; генерал М. К. Дитерихс), шулай уҡ Петропавловскиҙа — Ҡурған — Омск (капитан Сыровой) райондарында урынлаша. Хәрби ғәмәлдәр барышында 26 майҙа Новониколаевск менән Силәбе ҡалалары баҫып алына, 29 майҙа — Пенза, 30 майҙа — Сызрань, 31 майҙа — Томск, 7 июндә — Омск, июлдә — Өфө, Cембер һәм Екатеринбург ҡалалары, августа — Ҡаҙан.

21 апрелдә Германия баҫымы аҫтында сит ил эштәре наркомы Г. В. Чичерин Красноярск советынан чехословак эшелондарының көнсығышҡа артабанғы хәрәкәтленеүен туҡтатып тороуҙы талап итә. Легионерҙар был ҡарарҙы элекке хәрби әсирҙәр сифатында уларҙы Германияға һәм Австрия-Венгрияға биреү ниәтендә эшләнә, тип ҡабул итә. Силәбелә 16-20 майҙа үткән чехословак хәрби делегаттарының съезы ҡәтғи рәүештә большевиктар менән араларҙы боҙоу позицияһына тора һәм ҡоралды тапшырыуҙы тутҡтатырға (был ваҡытҡа ҡоралды Пенза районында өс аръергард полктары тапшырмаған була) һәм «үҙ тәртибе менән» Владивостокка юлланырға ҡарар итә. 21 майҙа Мәскәүҙә чехословак эшелондарын тулыһынса ҡоралһыҙландырыу тураһында күрһәтмә бирелә. 25 майҙа был күрһәтмә наркомвоен Троцкий бойороғонда урын ала. 25—27 майҙа чехословак эшелондары торған бер нисә пунктта (Марьяновка, Иркутск, Златоуст) легионерҙарҙы ҡоралһыҙландырырға маташҡан ҡыҙыгвардиясылар менән бәрелештәр булып ала. Эшелондарына тәүге һөжүмдәрҙе кире ҡағып һәм үҙҙәре һөжүмгә күсеп, чехословак милли совет бөтә Себер (шулай уҡ Алтай) юлына хужа була.

Ҙур территорияларҙа совет власының ҡолауының тиҙлеге, элекке союздаштарға таянған һәм улар менән бергә немецтарға һәм большевиктарға ҡаршы яңы фронт ойошторорға теләгән яңы хөкүмәттәрҙең барлыҡҡа килеүе (Себер, Һамар, Владивосток, Екатеринбург), өмөттәрҙе уята һәм Чехословак милли советының төп өлөшө Германия һәм Австрия-Венгрияға һәм улар менән союздаш булған большевиктарға ҡаршы хәрби ғәмәлдәрҙе башлар өсөн Волгаға һәм Уралға кире ҡайта. Антанта илдәре һәм аҡгвардиясылар яғынан көтөлгән ярҙам булмауы, чехословак милли советындағы эске кризис һәм, иң мөһиме — Берернсе донъя һуғышының Антанта еңеүе менән тамамланыуы 1918 йылдың аҙағында Чехословак милли советын большевиктарға ҡаршы фронт асырға мәжбүр итә.

1919 йылдың 1 февралендә Чехословак милли советы Чехословак армияһы (ЧСА) тип үҙгәртелә .

1919 йылдың 29 декабрендә армия командованиеһы, Антанта вәкилдәре ҡарары менән, Нижнеудинск станцияһында Рәсәйҙәге алтын запастың бер өлөшө булған поезды үҙ контроле аҫтына ала. 1920 йылдың 15 ғинуарында чех командованиеһы эсерҙар-меньшевиктарҙың «Политүҙәгенә» адмирал Колчакты һәм «алтын» эшелондың өлөшөн тапшыра.

Башҡорт хөкүмәте менән бәйләнештәре

1918 йылдың июнь айында Чехословак корпусы Башҡорт хөкүмәтенә Башҡорт ғәскәренең частарын ойоштороуҙа ярҙам итә. Июнь уртаһынан 1-се Башҡорт уҡсылар полкы менән берлектә, июлдә — 2-се Башҡорт уҡсылар полкы менән Екатеринбург йүнәлешендә хәрәкәт итә.

Составы

• идаралығы (штабы)
• 1-се гусит уҡсылар дивизияһы
  • 1-се уҡсылар полкы (Ян Гус)
  • 2-се уҡсылар полкы (Йиржи, Подебрадтан)
  • 3-сө чехословак уҡсылар полкы (Ян Жижки, Тронцованан)
  • 4-се уҡсылар полкы (Прокоп Бөйөк)
  • 2-се уҡсылар дивизияһы
  • 5-се чехословак уҡсылар полкы (Прага, Фома Масарик)
  • 6-се чехословак полк (Ганац)
  • 7-се чехословак уҡсылар полкы (Татран),
  • 8-се чехословак уҡсылар полкы (Силезия).
• Запастағы уҡсылар бригада (дүрт батальонлы ссоставтан 2 полк һәм сапер ярымротаһы)

Корпустың етәкселеге

Командирҙар

• 09.10.1917 — 01.09.1918 — генерал-майор (с 16.07.1918 генерал-лейтенант) В. Н. Шокоров
• 01.09.1918 — 09.1919 — генерал-майор Ян Сыровый

Штаб начальниктары

• 03.1918 — 01.1919 — генерал-майор М. К. Дитерихс

Корпус тарихы

• Июнь 1917 — Һул яр Украинала, Киев һәм Полтава районында урынлаша
• 15 ғинуар 1918 — Корпус француз армияһының автономиялы өлөшө итеп иғлан ителә
• Март 1918 — Тамбов һәм Пенза тирәһенә күсерелә
• 26 март 1918 — Совет хөкүмәте Корпусты Владивосток аша эвакуациялауға әҙерлеге тураһында белдерә
• Апрель 1918 — Германия баҫымы аҫтында сит ил эштәре министры Чичерин Корпустың Себергә һәм Алыҫ Көнсығышҡа эвакуацияһын тотҡарларға бойора
• 2 май 1918 — Антантаның Юғары Советы Корпусты Рәсәйҙең Төньяғында һәм Себерҙә совет власына ҡаршы файҙаланыу буйынса ҡарар итә
• 24 май 1918 — Троцкий чехословактарҙы ҡораһыҙландырыу буйынса бойороҡ бирә
• 25 май 1918 — Корпус частары совет власына ҡаршы бөтә юл дауамында ойошҡан бола күтәрәләр
• 1919 йылдың аҙағы— 1920 йылдың башы — Чехословаккорпусының эвакуацияһы башлана
• 7 февраль 1920 — Совет хөкүмәте һәм Чехословак орпусыының командованиеһы араһында ваҡытлыса тыныслыҡ килешеүе төҙөлә
• 2 сентябрь 1920 — Корпустың аҙаҡҡы частары Владивостокты ташлап китә.

Хәтер

Рәсәй Федерацияһы һәм Чехия Республикаһы араһында 1999 йылдың 15 апрелендә хәрби ҡәберлектәрҙе ҡарау буйынса Килешеү төҙөлә. Килешеүҙең үтәлеше менән «Военные мемориалы» ассоциацияһы шөғөлләнә.

Барыһы Рәсәй территорияһында Чехия министрлығының «Легионы 100» проекты сиктәрендә аҡ чехтарға 58 һәйкәл ҡуйылырға тейеш

Аҡ чехтарҙың Рәсәй тарихындағы роле ҡатмарлы булыуы сәбәпле һәйкәлдәрҙе ҡуйыу буйынса башланғыстар урындағы халыҡтың һәм ижтимағи ойошмаларҙың ҡаршылығына осрай.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Радола Гайда

Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар

• Недбайло, Борис Николаевич. Чехословацкий корпус в России (1914—1920 гг.)(недоступная ссылка)
• К. В. Сахаров Чешские легионы в Сибири: чешское предательство. Берлин. 1930.
• А. Е. Котомкин. О чехословацких легионерах в Сибири. 1918—1920. Париж. 1930.
• И. С. Ратьковский. Лето-осень 1918 года: хроника чехословацкого мятежа // Мир экономики и права. 2013. № 11-12. С.47-55
• В. В. Хрулев. Чехословацкий мятеж и его ликвидация. М., 1940.
• Клеванский А. Х. Чехословацкие интернационалисты и проданный корпус. М., 1965
• А. В. Санин. Участие Чехословацкого корпуса в белом терроре // «Военно-исторический журнал», № 5, 2011. стр.25-27
• Прайсман Л. Г. Чехословацкий корпус в 1918 г. // Вопросы истории. 2012. № 5. С. 75—103; № 6. С. 54—76.

Һылтанмалар

• Отдельный Чехословацкий корпус 2007 йыл 12 ноябрь архивланған.
• Отдельный Чехословацкий корпус и золотой запас России. 2010 йыл 2 сентябрь архивланған.
• Кладбища и памятные знаки чехословацким легионерам на территории Российской Федерации 2018 йыл 29 сентябрь архивланған.
• О героизации белочехов(недоступная ссылка)